Այսօր­վա Թուր­քիան ոչ թե նեոօս­մա­նիզմ է, ոչ թե իս­լա­միզմ է, այլ պան­թուր­քիզմ

(Նախորդ մասը)

2018-19-ից հենց Վրաս­տա­նում, չխո­սե­լով նրա աշ­խար­հագ­րա­կան հարևան­նե­րի մա­սին, տագ­նա­պով խո­սում են, որ թուր­քերն ար­դեն սկ­սել են վրա­ցա­կան տա­րածք­նե­րի օ­կու­պա­ցիան։ Նշենք միայն 2018-20 թթ. մի քա­նի վեր­լու­ծա­կան նյու­թե­րի վեր­նագ­րե­րը. 1) «Ա­ջա­րիա. թուր­քա­կան օ­կու­պա­ցիա, ո­րը ոչ ոք չի նկա­տել», 2) «Թբի­լի­սիում հայ­տա­րա­րել են, որ Թուր­քիան Վրաս­տա­նից ար­դեն փաս­տա­ցի «պո­կել» է Ա­ջա­րիան, 3) «Ին­չի՞ է հան­գեց­նում Թուր­քիա­յի կող­մից վրա­ցա­կան Ա­ջա­րիա­յի խա­ղաղ օ­կու­պա­ցիան» և այլն։ Վեր­ջին նյու­թը գնա­հա­տե­լի է նրա­նով, որ թվագր­ված է 2020 թ. օ­գոս­տո­սի 23-ով, ուս­տի մի քա­նի մեջ­բե­րում ա­նենք. «Թուր­քերն ան­մի­ջա­պես բնա­կու­թյուն են հաս­տա­տում Ա­ջա­րիա­յում։ Ա­մե­նու­րեք լս­վում է նրանց խոս­քը։ Ներ­կա­յումս ա­վե­լի քան 65 հա­զար թուրք Վրաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցիու­թյուն է ստա­ցել։ Նրանք ակ­տի­վո­րեն ան­շարժ գույք են գնում Ա­ջա­րիա­յում։ Ինք­նա­վար հան­րա­պե­տու­թյան գործ­նա­կա­նում ողջ գոր­ծա­րա­րու­թյու­նը նրանց ձեռ­քում է։ Նրանց հա­մար սահ­մա­նը պայ­մա­նա­կան հաս­կա­ցու­թյուն է։ Հս­կիչ ան­ցա­կե­տե­րը նրանք անց­նում են ա­ռանց խն­դիր­նե­րի, նս­տում են ավ­տո­բուս և գնում Բա­թում... Ա­ջա­րիա­յում գոր­ծող բո­լոր մու­սուլ­մա­նա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը ֆի­նան­սա­վոր­վում են Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից։ Ա­ջա­րիա վե­րա­դառ­նա­լով` նրանք դառ­նում են իս­լա­մի ակ­տիվ քա­րո­զիչ­ներ»։ Հե­տաքր­քիր են նաև հայտ­նի փոր­ձա­գետ Համ­լետ Չի­պաշ­վի­լու գնա­հա­տա­կան­նե­րը. «Թուր­քիան մեզ­նից ար­դեն խլել է Ա­ջա­րիան և՛ կրո­նա­կան, և՛ տն­տե­սա­կան ա­ռում­նե­րով։ Ա­ջա­րիա­յում վա­ղուց են գոր­ծում տաս­նյակ մու­սուլ­մա­նա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ, ո­րոնց ուղ­ղա­կիո­րեն ֆի­նան­սա­վո­րում է թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը։ Այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան գլ­խա­վոր նպա­տա­կը տե­ղի ա­ռա­վե­լա­գույն թվով բնա­կիչ­նե­րի մահ­մե­դա­կա­նա­ցումն է։ Այդ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն Ա­ջա­րիա­յից աղ­ջիկ­նե­րին ու պա­տա­նի­նե­րին տա­նում են թուր­քա­կան մեդ­րե­սե­նե­րում սո­վո­րե­լու։ Հե­տո նրանք վե­րա­դառ­նում են հայ­րե­նիք և սկ­սում ակ­տի­վո­րեն իս­լամ քա­րո­զել։ Ըստ էու­թյան, դա «օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու» ռազ­մա­վա­րու­թյան բա­ղադ­րիչ­նե­րից մեկն է։ Ի դեպ, այդ թե­ման պար­բե­րա­բար ար­ծար­ծում է նրա գա­ղա­փա­րա­խոս­նե­րից մե­կը` Թուր­քիա­յի նա­խա­գահ Էր­դո­ղա­նը»։
Մեր կար­ծի­քով, Վրաս­տա­նում Թուր­քիա­յի «սո­ղա­ցող ագ­րե­սիա­յի» և Ա­ջա­րիա­յի փաս­տա­ցի օ­կու­պա­ցիա­յի մա­սին այդ վկա­յու­թյուն­նե­րից հե­տևում է, որ գե­նե­րալ Յու­կու­րի­ձեն ար­դեն ու­շա­ցել է իր այն խոս­տո­վա­նու­թյամբ, թե Թբի­լի­սիում նոր-նոր սկ­սել են «ան­հան­գս­տա­նալ» թուր­քա­կան ագ­րե­սիվ ու ինք­նագ­լուխ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րից։ Ինչ­պես տես­նում ենք, թուր­քե­րը չեն էլ սպա­սում, որ, օգտ­վե­լով հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան հա­կա­սու­թյուն­նե­րի ինչ-որ հեր­թա­կան բռնկ­ման տես­քով «հար­մար պա­հից», զորք մտց­նեն։ Ի՞նչ կա­րիք կա։ Առն­վազն վեր­ջին 2-3 տա­րում վրա­ցի­ներն ի­րենք են խոս­տո­վա­նում, որ Թուր­քիան ար­դեն օ­կու­պաց­րել է վրա­ցա­կան տա­րած­քի մի մա­սը` Ա­ջա­րիան։

Ի դեպ, ծա­վա­լա­պաշ­տու­թյան այդ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյու­նը` տե­ղա­ցի­նե­րին հենց թուր­քա­կան մեդ­րե­սե­ներ ու­ղար­կե­լը (Ա­ջա­րիա) կամ թուր­քա­կան քո­լեջ­ներ բա­ցե­լը տե­ղե­րում (Մոլ­դո­վա, Լի­բա­նան, նույ­նիսկ Պա­կիս­տան, Աֆ­ղանս­տան, մինչև վեր­ջերս` Աբ­խա­զիա, Ղրիմ և այլն) և հե­տա­գա­յում այդ մեդ­րե­սե­նե­րի ու քո­լեջ­նե­րի սա­նե­րին թուր­քա­կան նպա­տակ­նե­րի հա­մար օգ­տա­գոր­ծելն ակն­հայ­տո­րեն վկա­յում են, որ դա օս­մա­նիզ­մի կամ նեոօս­մա­նիզ­մի, Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան վե­րա­կան­գն­ման հարց չէ, ինչ­պես կար­ծում է Հ. Չի­պաշ­վի­լին։ Շատ վա­ղուց է Աֆ­ղանս­տա­նից կամ Բրի­տա­նա­կան Հնդ­կաս­տա­նից (ո­րի մասն էր Պա­կիս­տա­նը) ինչ-որ բան ե­ղել Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան կազ­մում, էլ չենք խո­սում չի­նա­կան Սինց­զյա­նի մա­սին։ Ան­գամ տխ­րահռ­չակ Ղրի­մի խա­նու­թյու­նը ե­ղել է «միա­վո­րյալ պե­տու­թյուն», բայց ոչ Թուր­քիա­յի մաս։ Այն­պես որ, մեր առջև ոչ թե օս­մա­նիզմ/նեոօս­մա­նիզմ է, այլ հենց ար­դիա­կա­նա­ցած ագ­րե­սիվ պան­թուր­քիզմ, ո­րով­հետև թուր­քե­րի «աչ­քին երևում» է Ան­կա­րա­յի շուր­ջը և՛ ի­րա­նա­կան, և՛ Հնդ­կաս­տա­նի, և՛ Ա­ջա­րիա­յի մու­սուլ­ման վրա­ցի­նե­րի (կոնկ­րետ` ա­ջար­նե­րի և լա­զե­րի, ո­րոնք չեն կորց­րել ի­րենց լեզ­վա­կան նույ­նա­կա­նու­թյու­նը) լե­զու­նե­րը կրող­նե­րի, և ոչ միայն թր­քա­լե­զու­նե­րի, ա­սենք` Սի­րիա­յի, Ի­րա­քի թուրք­մեն­նե­րի, Ադր­բե­ջա­նի բնակ­չու­թյան թր­քա­խոս մա­սի, Մի­ջին Ա­սիա­յի թուրք­մեն­նե­րի և Չի­նաս­տա­նի ույ­ղուր­նե­րի միա­վո­րու­մը։

Ի­հար­կե, մի հոդ­վա­ծում 20-րդ դա­րում պան­թուր­քիզ­մի զար­գաց­ման և տա­րած­ման բո­լոր տե­սա­կետ­ներն ընդ­գր­կել ոչ մե­կին չի հա­ջող­վի։ Մեր կար­ծի­քով, անհ­րա­ժեշտ է փոր­ձա­գետ­նե­րի, ռազ­մա­վա­րա­կան կենտ­րոն­նե­րի և Թուր­քիա­յի պան­թուր­քիս­տա­կան ու­ղեգ­ծի ծա­վալ­ման օ­բյեկտ դար­ձող եր­կր­նե­րի հա­տուկ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մա­կարգ­ված ու հա­մա­ձայ­նեց­ված աշ­խա­տանք։ Դրա­նում մեզ հա­մո­զում է այն, որ այժմ Ան­կա­րան կտ­րուկ ակ­տի­վա­ցել է նաև Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի շր­ջա­նում, ընդ ո­րում ոչ միայն Հու­նաս­տա­նի և Կիպ­րո­սի Հան­րա­պե­տու­թյան հան­դեպ` իբր «ծո­վա­յին ա­ռափ­նյա­կում գա­զի հան­քա­վայ­րե­րի պատ­ճա­ռով»։ Թուր­քե­րը «մտել» են Լի­բիա, ընդ ո­րում` ոչ միայն ռազ­մա­կան խոր­հր­դա­կան­նե­րի տես­քով, այլև ի­րենց են­թա­կա հրո­սակ­նե­րի, ո­րոնց հենց Թուր­քիան էլ այն­տեղ է բե­րել սի­րիա­կան Իդ­լի­բի «ա­պա­ռազ­մա­կա­նաց­ված» գո­տուց։ Հի­մա խոսքն այն մա­սին է, որ Թուր­քիան պատ­րաստ­վում է Ադր­բե­ջան տե­ղա­փո­խե­լու, կամ էլ ար­դեն տե­ղա­փո­խել է, Իդ­լի­բի բան­դիտ­նե­րին` հա­յե­րի դեմ օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար։ Ակ­տիվ մեր­ձե­ցում է ըն­թա­նում Պա­կիս­տա­նի ղե­կա­վա­րու­թյան հետ, և փոր­ձա­գետ հե­տա­զո­տող­ներն ար­դեն խո­սում են այն մա­սին, որ թուր­քերն ու պա­կիս­տան­ցի­նե­րը կդառ­նան ագ­րե­սիվ սուն­նի-ար­մա­տա­կան ա­հա­բեկ­չու­թյան նոր ա­լի­քի մի­ջու­կը։ Այն­տեղ՝ հույ­նե­րի և ուղ­ղա­փառ սլա­վոն­նե­րի դեմ (կա­թո­լիկ­նե­րի և բո­ղո­քա­կան­նե­րի հետ թուր­քերն ա­ռանձ­նա­պես «ինչ-որ» չեն վի­ճում), այս­տեղ՝ հա­յե­րի և նրանց դեմ, ով­քեր հա­մա­միտ չեն պան­թուր­քիզ­մին Կով­կա­սում և Ա­ռա­ջա­վոր Ա­սիա­յում, եր­րորդ տե­ղում՝ Հնդ­կաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի դեմ...

Մի՞­թե պարզ չէ, որ պան­թուր­քիզ­մը, չնա­յած ՌԴ-ի և Ի­րա­նի հան­դեպ «սի­րո» մա­սին Էր­դո­ղա­նի եր­դում­նե­րին, ա­ռա­ջին հեր­թին Ի­րա­նի և Ռու­սաս­տա­նի ան­թա­քույց թշ­նա­մին է։ Եվ մի՞­թե պարզ չէ, որ, բա­ցի Թուր­քիա­յից, պան­թուր­քիզ­մի տա­րած­ման մար­տա­վա­րու­թյան հետևում կանգ­նած են այն նույն ու­ժե­րը, ո­րոնք XX դա­րի ա­ռա­ջին կե­սում կազ­մա­կեր­պում էին Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան ոչ թուրք բնա­կիչ­նե­րի (հա­յեր, հույ­ներ, ա­սո­րի­ներ, եզ­դի­ներ, Դեր­սի­մի քր­դեր և այլն) ցե­ղաս­պա­նու­թյուն­նե­րը, ինչ­պես նաև այն պե­տու­թյուն­ներն ու օր­վա վեր­նա­խա­վե­րը, ո­րոնք, ա­ռանց թաքց­նե­լու, ի­րենց թշ­նա­մին են հա­մա­րել և հա­մա­րում Ռու­սաս­տա­նը, Չի­նաս­տա­նը և Ի­րա­նը։ Մեր նախ­նա­կան եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը միան­շա­նակ է. Թուր­քիան ու պան­թուր­քիզ­մը նույ­նիսկ 105 տա­րի հե­տո գոր­ծիք են հենց այն ու­ժե­րի ձեռ­քին, ո­րոնց կա­տա­ղեց­նում է Եվ­րա­սիա­յի «Մեծ եր­րոր­դու­թյուն» ՌԴ-ի, ՉԺՀ-ի և Ի­րա­նի մեր­ձե­ցու­մը։ Եվ սպաս­վող «Կով­կաս-2020» զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց ըն­թաց­քում, ՌԴ-ի, Ի­րա­նի և ՉԺՀ-ի ա­ռա­ջար­կով, մաս­նա­կից եր­կր­նե­րը պետք է վճ­ռեն ա­հա­բեկ­չու­թյան դեմ հա­մա­տեղ պայ­քա­րի խն­դիր­ներ, մենք ա­ռա­ջար­կում ենք հա­մա­րել թուր­քա­կան նկր­տում­նե­րի դեմ պայ­քա­րին ու չե­զո­քաց­մա­նը նշ­ված պե­տու­թյուն­նե­րի նա­խա­պատ­րաս­տու­թյան փու­լե­րից մե­կը, ընդ ո­րում՝ ոչ միայն Կով­կա­սում։ Եվ ի­զուր չէ, որ այդ զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րին Հա­յաս­տա­նը պատ­րաստ­վում է մաս­նակ­ցե­լու, իսկ Ադր­բե­ջա­նը հրա­ժար­վել է։ Չէ՞ որ դժ­վար է մշ­տա­պես ձևաց­նել, թե «ո­չինչ չես հաս­կա­նում» ու չես տես­նում, որ պան­թուր­քիստ­նե­րի պլան­նե­րը բա­ցա­հայտ­ված ու վեր­ծան­ված են։ ՈՒս­տի առն­վազն ՌԴ-ի, Ի­րա­նի և ՉԺՀ-ի հե­տա­խու­զա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և զին­ված ու­ժե­րի ջան­քե­րի միա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցը ցույց է տա­լիս ոչ միայն հա­կաա­մե­րի­կյան, այլև հա­կա­պան­թուր­քիս­տա­կան ուղղ­վա­ծու­թյուն։

Եվ, ի վեր­ջո, այն, ինչ ծա­վալ­վեց Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի դեմ սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին, նույն­պես պան­թուր­քիզ­մի ցց­ված ա­տամ­ներն են։ ՄԱԿ ԱԽ-ի 5 մշ­տա­կան ան­դամ­նե­րից առն­վազն 2-ը՝ ՌԴ-ն ու Ֆրան­սիան, գրե­թե պաշ­տո­նա­պես հայ­տա­րա­րել են, որ ի­րենց ա­մեն ինչ հայտ­նի է, որ Թուր­քիան Սի­րիա­յից ա­հա­բե­կիչ­ներ է տե­ղա­փո­խել Այ­սր­կով­կաս։ Վկա­յու­թյուն կա նաև Ի­րա­նից։ Ար­դեն նա­խազ­գու­շա­ցում­ներ են հն­չում, որ ե­թե ոչ մե­կը չկանգ­նեց­նի պան­թուր­քիստ­նե­րին, ա­պա աշ­խար­հը կխր­վի ա­ղե­տի խոր­խո­րա­տը։ Հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին ԵԱՀԿ Մինս­կի խմ­բի հա­մա­նա­խա­գա­հող եր­կր­նե­րի նա­խա­գահ­նե­րը հան­դես ե­կան հա­մա­տեղ հայ­տա­րա­րու­թյամբ, ո­րը հա­ղոր­դել են բո­լոր ԶԼՄ-նե­րը, ուս­տի մենք չենք կրկ­նի այն։ Պար­զա­պես նշենք, որ ա­ռայժմ ԱՄՆ-ը (ի դեպ՝ Թուր­քիա­յի խնա­մա­կա­լը), Ռու­սաս­տա­նը և Ֆրան­սիան լռում են պա­տե­րազ­մի սան­ձա­զերծ­ման մեջ Թուր­քիա­յի դե­րի մա­սին։ Ա­ռայժմ բո­լո­րը, նույ­նիսկ փոր­ձա­գետ­նե­րի մեծ մա­սը, խո­սում են ոչ թե պա­տե­րազ­մի, այլ «հա­կա­մար­տու­թյան գո­տում ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի վերս­կս­ման» մա­սին։ Բայց ար­դեն ի­րերն ի­րենց ա­նու­նով կո­չե­լու ժա­մա­նակն է. ագ­րե­սիան պետք է հս­տա­կո­րեն կոչ­վի ագ­րե­սիա։ Չէ՞ որ այժմ Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի դեմ թուր­քե­րը ծա­վա­լում են նույն ա­հա­բեկ­չա­կան ագ­րե­սիան, ո­րը 2012 թ. ծա­վա­լել էին Սի­րիա­յի ու նրա ժո­ղո­վուրդ­նե­րի (այդ թվում՝ հա­յե­րի) դեմ։

Նո­րից ցան­կա­նում ենք ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նել Ի­րա­նի դե­րին, բայց ար­դեն` Այ­սր­կով­կա­սում։ Պա­տե­րազմ է, և նրա ա­մեն դր­վա­գի վեր­լու­ծու­մը մոտ ա­պա­գա­յի խն­դիր է։ Իսկ հի­մա կարևոր է հաս­կա­նալ, թե ին­չու, ինչ­պես 2016 թ. ապ­րի­լին, ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րը» պար­տա­դիր կեր­պով «սխալ­մամբ» ինչ-որ բան են նա­խա­ձեռ­նում նաև Ի­րա­նի տա­րած­քի անվ­տան­գու­թյան դեմ։ Ի դեպ, հայ­կա­կան կողմն ի­րա­նա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին ար­դեն հա­ղոր­դել է այն ա­մե­նը, ինչն ի­րեն հայտ­նի է ըն­թա­ցող պա­տե­րազ­մի և Թուր­քիա­յի մաս­նակ­ցու­թյան մա­սին, մաս­նա­վո­րա­պես Սի­րիա­յից ա­հա­բե­կիչ­նե­րին Նա­խիջևան, «Բաք­վի հան­րա­պե­տու­թյուն» և ընդ­հան­րա­պես Ա­րաքս գե­տից հյու­սիս ըն­կած ողջ գո­տի տե­ղա­փո­խե­լու գոր­ծում Ան­կա­րա­յի դե­րի և քայ­լե­րի մա­սին։

Ար­դեն այն ժա­մա­նակ, երբ «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րը» եր­կու ան­գամ «սխալ­մամբ» գն­դա­կո­ծել էին Ի­րա­նը, Թեհ­րա­նից կտ­րուկ ար­ձա­գանք հետևեց։ Սեպ­տեմ­բե­րի 28-ին Ի­րա­նի սահ­մա­նա­պահ զոր­քե­րի հրա­մա­նա­տա­րի տե­ղա­կալ, բրի­գա­դա­յին գե­նե­րալ Ղա­սեմ Ռե­զա­յին Հա­յաս­տա­նին և Ադր­բե­ջա­նին նա­խազ­գու­շաց­րեց, որ ա­վե­լի լավ վե­րահս­կեն ի­րենց մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը Ի­րա­նի սահ­մա­նա­կից գո­տում. «Մենք նա­խազ­գու­շաց­նում ենք նրանց, որ չի կա­րե­լի կրա­կել մեր կող­մը։ Ա­կա­նա­նե­տի եր­կու արկ սխալ­մամբ ըն­կել են մեր սահ­ման­նե­րի հա­րա­կից շր­ջան­նե­րը, և մենք տե­ղե­կաց­րել ենք նրանց։ Հույս ու­նենք, որ հան­գս­տու­թյու­նը կվե­րա­կան­գն­վի»։ Նա նույ­նիսկ խա­ղաղ բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րին վե­րա­դառ­նա­լու կոչ է ա­րել. «Մենք հետևում ենք նրանց փոխհ­րաձ­գու­թյա­նը։ Այդ բա­խում­նե­րը նրան­ցից ոչ մե­կին օ­գուտ չեն տա, ո­րով­հետև ու­րիշ­նե­րը կա­րող են չա­րա­շա­հել ի­րա­վի­ճա­կը»։ Ինչ­պես տես­նում ենք, ի տար­բե­րու­թյուն այ­լոց, ո­րոնք հրա­դա­դա­րի կոչ են ա­նում, ի­րան­ցի գե­նե­րա­լը հի­շա­տա­կում է նաև ինչ-որ «ու­րիշ­նե­րի», ո­րոնք կա­րող են «չա­րա­շա­հել ի­րա­վի­ճա­կը»։ Ակն­հայ­տո­րեն Ռե­զա­յին նկա­տի ու­ներ ար­տա­տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին եր­կր­նե­րը՝ Թուր­քիան, ԱՄՆ-ը և Իս­րա­յե­լը։
Հե­տա­գա ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը ցույց տվե­ցին, որ «Բաք­վի հան­րա­պե­տու­թյու­նը» ո­րո­շել է ան­տե­սել գե­նե­րալ Ռե­զա­յիի խոր­հուր­դը։ Եվ երբ իս­րա­յե­լա­կան ար­տադ­րու­թյան ա­նօ­դա­չու սար­քը լկ­տիո­րեն (ի­հար­կե՝ ոչ «սխալ­մամբ») խախ­տեց Ի­րա­նի օ­դա­յին սահ­ման­նե­րը, ի­րա­նա­կան կող­մը կրակ բա­ցեց. մենք գի­տենք միայն, որ Ի­րա­նի ՀՕՊ-ի ու­ժե­րը խո­ցել են այդ սար­քը։ Բայց կրակ է ե­ղել նաև սահ­մա­նա­կից կող­մի վրա. հա­վա­նա­բար ի­րան­ցի­նե­րը գի­տեին, թե որ­տե­ղից է ար­ձակ­վել այն, և կրա­կել էին այդ օ­դա­կա­յա­նի ուղ­ղու­թյամբ։ Դա էլ խել­քի չբե­րեց «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րին»։ Ի­րա­նա­կան ԶԼՄ-նե­րը հա­ղոր­դել են, որ հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի գո­տուց հեր­թա­կան ան­գամ «սխալ­մամբ» գն­դա­կոծ­վել են Ի­րա­նի մի քա­նի սահ­մա­նա­մերձ շր­ջան­ներ։ Ե­րեք արկ է ըն­կել Արևե­լյան Ադր­բե­ջան նա­հան­գի Խո­դա Օ­ֆա­րին շր­ջա­նի Փար­վիզ­խան­լու գյու­ղի տա­րածք, ին­չի հետևան­քով վի­րա­վոր­վել է 1 ե­րե­խա, վնաս­վել 6 տուն։
Ար­դեն բազ­մա­թիվ ԶԼՄ-ներ նշում են, որ հա­ղոր­դում­ներ են գա­լիս Ար­ցա­խի հա­րա­կից շր­ջան­նե­րում Ի­րա­նի ԶՈՒ և ԻՀՊԿ լրա­ցու­ցիչ ու­ժե­րի տե­ղա­բաշխ­ման մա­սին։ Իսկ փոր­ձա­գետ­ներ Կա­րի­նե Գևոր­գյա­նը (Մոսկ­վա), Վար­դան Ոս­կա­նյա­նը (Երևան) և ու­րիշ­ներ այդ մա­սին հա­ղոր­դել էին դեռ սեպ­տեմ­բե­րի 30-ին։ Կ. Գևոր­գյա­նի վկա­յու­թյուն­ներն ա­ռա­վել ար­ժե­քա­վոր են, ո­րով­հետև նա հղում­ներ էր ա­նում ՌԴ զին­վո­րա­կան շր­ջա­նակ­նե­րի աղ­բյուր­նե­րին։ Հա­նուն ար­դա­րու­թյան պետք է նշել, որ միայն «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» կող­մից չեն ե­ղել նման մի­ջա­դե­պեր։ Հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին տա­րած­վել է Ար­ցա­խի ՊՆ հայ­տա­րա­րու­թյու­նը, ըստ ո­րի Վա­րա­զա­թում­բի շր­ջա­նում Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նու­թյան բա­նա­կի ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը խո­ցել են Ադր­բե­ջա­նի ԶՈՒ ուղ­ղա­թի­ռը, ո­րը ջախ­ջախ­վել է Ի­րա­նի տա­րած­քում։ Նշ­վում է, որ հա­կա­ռա­կոր­դի մար­տա­կան մե­քե­նա­յի խո­ցու­մը ի­րա­նա­կան տա­րած­քի մո­տա­կայ­քում «մի­տում­նա­վոր չէ, ո­րով­հետև ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­ներն ըն­թա­նում են Իս­լա­մա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան սահ­մա­նին շատ մոտ»։ Բայց, ինչ­պես մեզ թվում է, Ի­րանն ինքն էլ ա­մեն ինչ հիա­նա­լի տես­նում է. գե­նե­րալ Ռե­զա­յին ի­զուր չէր նա­խազ­գու­շաց­նում սեպ­տեմ­բե­րի 28-ին, որ ի­րա­նա­կան կող­մը «հետևում է գն­դա­կո­ծում­նե­րին» Ի­րա­նի տա­րած­քի սահ­մա­նա­կից գո­տում։ Այն­պես որ, Ար­ցա­խի ՊՆ-ի խոս­տո­վա­նու­թյունն ի­րան­ցի­ներն ըն­դու­նել են ըմ­բռ­նու­մով։ Միևնույն ժա­մա­նակ՝ մենք ին­չու՞ պետք է ան­հան­գս­տա­նանք։ «Կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» ՊՆ-ն նույն հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին հեր­քել է ա­մեն վկա­յու­թյուն, թե ի­րենք մար­տա­կան ա­վիա­ցիա­յի թե­կուզ մեկ միա­վոր են կորց­րել. իբր բո­լոր ինք­նա­թիռ­նե­րը և ուղ­ղա­թիռ­նե­րը «շար­քում են»։ Ստեք մինչև ու­շա­թա­փու­թյուն, թշ­նա­մի­ներ. հայ­կա­կան կող­մին աշ­խար­հը չի՞ հա­վա­տա։ Ո­չինչ, Ի­րա­նին ոչ ոք չի հա­մար­ձակ­վի չհա­վա­տալ...
Ի­րա­նի ա­մե­նա­կարևոր «ներգ­րա­վու­մը ի­րադ­րու­թյան մեջ» հետևեց ա­վե­լի ուշ, թեև` նույն­պես հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին։ Ի­րա­նի ԱԳՆ մա­մու­լի քար­տու­ղար Սա­յիդ Խա­թիբ­զո­դան հայ­տա­րա­րել է, որ Ի­րա­նը ոչ մի դեպ­քում թույլ չի տա ա­հա­բեկ­չա­կան խմ­բա­վո­րում­նե­րին երկ­րի հյու­սի­սա­յին սահ­ման­նե­րի հա­րա­կից շր­ջան­նե­րը դարձ­նել սպառ­նա­լիք իր ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թյա­նը։ Նա նաև ա­սել է, որ բա­խում­նե­րի տե­ղա­փո­խու­մը Կով­կաս կհան­գեց­նի «տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի մեծ ա­ղե­տի, քան ղա­րա­բա­ղյան հա­կա­մար­տու­թյունն է»։ Այս­պի­սով, Ռու­սաս­տա­նից ու Ֆրան­սիա­յից հե­տո Ի­րա­նը, փաս­տո­րեն, ա­սում է` ի­րենք նույն­պես ա­պա­ցույց­ներ ու­նեն, որ Թուր­քիան Մեր­ձա­վոր Արևել­քից ա­հա­բե­կիչ­ներ է տե­ղա­փո­խել Այ­սր­կով­կաս։ Եվ ա­ռայ­սօր դա է ա­մե­նագլ­խա­վո­րը, ոչ թե Պու­տի­նի կամ ՌԴ անվ­տան­գու­թյան խոր­հր­դի հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը, Մակ­րո­նի նա­խազ­գու­շա­ցում­նե­րը կամ Հա­յաս­տա­նին և Ար­ցա­խին ա­ջակ­ցե­լու խոս­քե­րը։ Տա­րա­ծաշր­ջանն այժմ գրե­թե 100 %-ով գի­տի, թե ում զոր­քե­րը (ծայ­րա­հեղ անհ­րա­ժեշ­տու­թյան դեպ­քում) կսկ­սեն վե­րաց­նել «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» բա­նա­կի շար­քե­րում գտն­վող թուր­քա­կան ա­հա­բե­կիչ­նե­րին։ Ի դեպ, դրանք կա­րող են լի­նել նաև հա­մա­տեղ ի­րա­նա-ռու­սա­կան պատ­ժիչ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ։
Չի բա­ցառ­վում, որ Հա­յաս­տա­նը նույն­պես միա­նա ի­րա­նա-ռու­սա­կան հա­վա­նա­կան պատ­ժիչ գոր­ծո­ղու­թյա­նը։ Զուր չէր, որ հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին Մոսկ­վա­յից հն­չեց ռուս փոր­ձա­գետ­նե­րից մե­կի այն կար­ծի­քը, որ ՌԴ-ն և նրա դաշ­նա­կից­նե­րը պար­տա­վոր են հա­կաա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն սկ­սե­լու Այ­սր­կով­կա­սում։ Եվ զուր չէր, որ նույն օ­րը Թուր­քիա­յի արտ­գործ­նա­խա­րար Չա­վու­շօղ­լուն ստիպ­ված խոս­տո­վա­նեց, որ, պարզ­վում է, Ան­կա­րան փոր­ձել է «սա­կար­կել» Մոսկ­վա­յի հետ և Ար­ցա­խի հար­ցով պա­հան­ջել հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան «սի­րիա­կան ձևա­չա­փը», բայց Ռու­սաս­տա­նը կտ­րա­կա­նա­պես հրա­ժար­վել է։

Թուր­քիա­յի հետ Ի­րա­նի և Ռու­սաս­տա­նի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան օ­րերը (թե­կուզ ա­միս­նե­րը) դան­դա­ղո­րեն մո­տե­նում են ա­վար­տին։ Առ­ճա­կա­տու­մը վրա է հաս­նում սպառ­նա­լից ան­խու­սա­փե­լիու­թյամբ։ Մոսկ­վան ու Թեհ­րանն Էր­դո­ղա­նին չեն նե­րի ա­հա­բե­կիչ­նե­րի տե­ղա­փո­խու­մը Կով­կաս, փաս­տո­րեն մինչև Ռու­սաս­տա­նի և Ի­րա­նի սահ­ման­նե­րը։ Հա­յաս­տա­նը պետք է վերջ­նա­կա­նա­պես ո­րո­շի, թե մեզ հա­մար որն է ա­վե­լի կարևոր. «բա­րիդ­րա­ցիու­թյու­նը» թուր­քե­րի և «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» հե՞տ, թե՞ Ի­րա­նի և Ռու­սաս­տա­նի հետ ռազ­մա­վա­րա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ամ­րապն­դումն ու զար­գա­ցու­մը։ Իմ պա­տաս­խանն ի սկզ­բա­նե հայտ­նի է. թշ­նա­մու հետ պայ­մա­նա­վոր­վե­լու բան չկա։

Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ