Թուրքիան շուտով մեծ գլխացավանք կդառնա Արևմուտքի համար

Աշխարհի գաղութային կայսրությունների ստեղծումն սկսվել է աշխարհառազմավարական կետերի, ավելի ճիշտ, հենակետային բազաների կամ «փոքր հենահրապարակների» ցանցի կազմավորումից, որոնցից սկիզբ է առել առաջատար պետությունների ազդեցության ու տիրապետության տարածումը: Գաղութային կայսրությունների փլուզումից հետո, որոշ ժամանակ, այսպես ասած, «փոքր հենահրապարակները» մնում էին խոշոր պետությունների տիրապետության կամ հսկողության տակ, իրենցից ներկայացնում սոսկ նախկին կայսրությունների վերապրուկներ և շուտով որևէ աշխարհաքաղաքական նշանակություն չեն ունենա: Դրա հետ մեկտեղ, փաստորեն, Մեծ Բրիտանիան ու Ֆրանսիան աշխարհառազմավարական շատ կետեր են պահպանել բոլոր օվկիանոսներում և աշխարհաքաղաքական շահերի կցույթներում, իսկ ԱՄՆ-ը ձեռք է բերել նոր «փոքր հենահրապարակներ», որոնք թեև քիչ նկատելի էին աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա, բայց միշտ հաշվի են առնվել տարբեր ռազմավարություններ մշակելիս: Օրինակ, ամերիկացիները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո իրենց ենթարկեցին Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսային տարածքների մեծ մասը, ինչը հիմա նրանց հնարավորություն է ընձեռում շատ թե քիչ հաջողությամբ իրականացնելու Չինաստանի տնտեսական և քաղաքական նվաճողամտության զսպման քաղաքականությունը:
Վերջին ժամանակներս ԱՄՆ-ն ավելի ու ավելի է հետաքրքրվում Ֆրանսիային, ինչպես նաև Մեծ Բրիտանիային պատկանող կղզիներով ու կղզեխմբերով, քանի որ ԱՄՆ-ի ու նրա մերձավոր գործընկերների առջև ծառացած է ՆԱՏՕ-ի ընդլայնման խնդիրը` որպես անվտանգության համաշխարհային համակարգի, որը պետք է ընդգրկի մի շարք նոր գործընկերներ, որոնց խնդիրն է լինելու համաշխարհային և տարածաշրջանային սպառնալիքների զսպումը:
Աշխարհում աննախադեպ ուժեղացել են Ասիայի և Լատինական Ամերիկայի մի շարք պետություններ, որոնք առաջ կարևոր դեր չէին խաղում համաշխարհային քաղաքականության մեջ: Դրանք են Հնդկաստանը, Ինդոնեզիան, Իրանը, Պակիստանը, Սաուդյան Արաբիան, Լիբիան, Վենեսուելան, Բրազիլիան և ուրիշներ, որոնք առարկում են ԱՄՆ-ին կամ նրա հետ համաձայն չեն աշխարհում ռազմական նոր բազաների տեղակայման հարցում: Նոր բազաների ստեղծումը, որոնք պետք է փոխարինելու գան նախկին հենահրապարակներին, ավելի ու ավելի է դժվարանում, և ամերիկացիները ստիպված են բազմաթիվ լուծումներ համաձայնեցնել մի ամբողջ շարք պետությունների հետ:
Շահերի միահյուսումն աշխարհում դժվարացել է, և ԱՄՆ-ը ստիպված է ուշադրության առնել այն պետությունների շահերը, որոնք առաջ պարզապես անտեսում էր: Ավելին, մի շարք տարածաշրջաններում ԱՄՆ-ը բախվում է ինքնահռչակ դաշնախմբերի շահերին ու հակազդեցությանը, որոնք երբեմն միասնական ճակատով հանդես են գալիս արտաքին ազդեցության դեմ: Սակայն ամերիկյան աշխարհառազմավարության գլխավոր խնդիրներից մեկը դարձել է այն, որ որոշ վաղեմի ավանդական դաշնակիցներ ոչ միայն դուրս են գալիս դաշնակիցների ցանկից, այլև դառնում են ԱՄՆ-ի և Արևմտյան ընկերակցության հակառակորդներ: Նման պետությունների դասական օրինակ են Թուրքիան ու Պակիստանը, որոնք արտաքին քաղաքականության նոր ուղի են որդեգրել, և որոնք ԱՄՆ-ը դժվարությամբ է պահում իր շահերի ծիրում: Թուրքիայի հետ է կապվում Մերձավոր Արևելքում, Արևելյան Միջերկրականում և Եվրասիայում ԱՄՆ-ի աշխարհաքաղաքական ազդեցության պահպանման խնդիրը: Միաժամանակ, ԱՄՆ-ն արդեն հասցրել է համոզվել, որ Թուրքիան այլևս չի կարող դիտվել որպես դաշնակից կամ գործընկեր և, այսպես թե այնպես, շուտով մեծ գլխացավանք կդառնա Արևմուտքի համար: Միանգամայն ակնհայտ է, որ ԱՄՆ-ը և ՆԱՏՕ-ն պետք է ժամանակին հոգ տանեն այդ տարածաշրջաններում բազավորման նոր սխեմայի ստեղծման մասին, որը բացառեր Թուրքիայի ծառայությունը: Պակիստանը, որը երկար ժամանակ դիտվում էր որպես Հարավային և Կենտրոնական Ասիայում ԱՄՆ-ի դաշնակից, ավելի ու ավելի է վերածվում ամերիկյան ռազմավարության թիվ մեկ գլխացավանքի, ուստի ԱՄՆ-ը նախընտրեց արագորեն իր ռազմավարության մեջ ընդգրկել Հնդկաստանը` որպես տարածաշրջաններում առաջնային գործընկերոջ: Չինաստանի դերն այնքան արագ է աճում, որ ԱՄՆ-ը պատրաստ է մոռանալու իսլամական աշխարհի խնդիրները` վերջինիս նկրտումները զսպելու համար, բայց Պակիստանն արդեն ի վիճակի չէ կատարելու այդ խնդրի հետ կապված որոշ առաջադրանքներ:
ԱՄՆ-ն սկսել է ավելի ու ավելի մեծ ուշադրություն նվիրել Ռուսաստանին` որպես Չինաստանի և Ասիայում հնարավոր այլ սպառնալիքների զսպման գործընկերոջ, բայց դա դեռևս խնդրահարույց է, քանի որ անհնար է հենվել այնպիսի խոշոր տերությունների վրա, ինչպիսիք են Ռուսաստանն ու Հնդկաստանը, որոնք կձգտեն ինքնուրույն լուծումների: Այդ խնդիրների առավել հաջող լուծումը կլիներ քրդական պետության ստեղծումը, ընդ որում, ցանկալի է աշխարհառազմավարական առումով խոցելի և ԱՄՆ-ից ու Մեծ Բրիտանիայից, ինչպես նաև Իսրայելից կախման մեջ գտնվող, բայց դա առայժմ դեռևս լիովին լուծված հարց չէ, և հետո, անհրաժեշտ է գնահատել շատ ջանքեր և հանգամանքներ` կապված Մերձավոր Արևելքում «երկրորդ Իսրայելի» ստեղծման հետ: Իդեալական լուծում կլիներ նաև Իրանի ներգրավումն ԱՄՆ-ի ռազմավարության ու շահերի ոլորտ, ինչը վաղ թե ուշ տեղի կունենա, բայց այդ վարկածն էլ է առայժմ բավական վիճելի, իսկ խնդիրները լուծել է պետք արդեն այժմ: Օվկիանիայում ու Մերձավոր Արևելքում բազավորման փորձը ԱՄՆ-ին հանգեցնում է այն հետևությանը, որ անհրաժեշտ է ստեղծել այլընտրանքային ցանց` Բալկաններից մինչև Չինաստանի սահմանների մատույցները, բայց արդեն առանց Թուրքիայի, Պակիստանի, ինչպես նաև Սաուդյան Արաբիայի ու Իրաքի մասնակցության: Անհրաժեշտ է ունենալ առաջավոր և այլ բազավորման ամերիկյան «փոքր հենահրապարակների» հուսալի ցանց, որոնք կտեղակայվեն որոշ չափով առանձնազատված և արտաքին լուրջ աջակցության կարոտ ոչ մեծ պետությունների տարածքում:
Ամերիկացիները «փոքր հենահրապարակների» դերում դիտարկում են այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Ալբանական Կոսովոն, Կիպրոսը, Հորդանանը, Իրաքի Քրդստանը, Բահրեյնը, Կատարը, Արաբական Էմիրությունները, Օմանը, Եմենը, Ղրղզստանը, Վրաստանը, Ադրբեջանը, Ջիբութին, ինչպես նաև Լիբանանը:
Մերձավոր Արևելքում և Եվրասիայում ԱՄՆ-ի առաջնային խնդիրներից է Թուրքիայում տեղակայված բազաների, հատկապես «Ինջիռլիկի» այլընտրանքի որոնումը: Ներկայումս ԱՄՆ-ն այդ խնդիրը դեռ չի լուծել, ինչը կապված է ոչ միայն մեծ ծախսերի, այլև քաղաքական հարցերի հետ: ԱՄՆ-ի փորձագետների ու որոշ ռազմական գործիչների հրապարակումներից կարելի է այն հետևությանը հանգել, որ Պենտագոնը կնախընտրի ստեղծել համեմատաբար ոչ մեծ բազաներ, բայց ավելի բազմազան տեղակայման սխեմայով, քանի որ այնպիսի բազաների առկայությունը, ինչպիսիք են «Ինջիռլիկը» և «Սուլթանբեյը», քաղաքական հուսալիության պահանջներին չեն համապատասխանում: ԱՄՆ-ը պետք է կատարի Թուրքիայի ռազմավարական «շրջանցում», ներգրավի այնպիսի պետություններ, որոնց վրա հենվելով կկարողանա ձեռնամուխ լինել համընդհանուր անվտանգության և ազդեցության նոր խնդիրների լուծմանը, որոնք առաջ են եկել 21-րդ դարում:
Վրաստանն ու Ադրբեջանը, Սև և Կասպից ծովերում ԱՄՆ-ի ծրագրերի համար հարաբերական անվտանգության պարագայում, հաղորդակցական հրաշալի ուղղություն են դարձել Կենտրոնական Ասիայում կամ «Մեծ Կենտրոնական Ասիայում» (ներառում է նաև Հարավային Ասիան ու Չինաստանը) ԱՄՆ-ի խնդիրների լուծման համար: ԱՄՆ-ը շահագրգռված է հաղորդակցական այդ ուղղության, ինչպես և մյուս «փոքր հենահրապարակների» կայունությամբ, բայց դա չի նշանակում, թե նա մտադիր է ակտիվորեն միջամտելու տարածաշրջանում առկա քաղաքական խնդիրների լուծմանը: ԱՄՆ-ին լիովին ձեռնտու է Հարավային Կովկասում տիրող ներկա իրադրությունը, երբ Ռուսաստանը խիստ կոռեկտ է վերաբերվում Վրաստանում և նրա շուրջ տիրող իրավիճակին, ինչպես նաև համագործակցում է ԱՄՆ-ի հետ հայ-ադրբեջանական և հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման փորձերում: ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի մրցակցությունը Հարավային Կովկասում շարունակվում է, չնայած մի շարք ավելի կարևոր հարցերում նրանք համագործակցում են: Ռուսաստանը շարունակում է հուսալ, որ ներքաղաքական իրադրությունը Վրաստանում կփոխվի, և որ ավելի կսերտանան հարաբերություններն Ադրբեջանի հետ, որը ԱՄՆ-ից, Եվրոպայից և անգամ Թուրքիայից նկատելիորեն նեղացած է: ԱՄՆ-ի համար արդեն ավելի կարևոր է ոչ թե նավթի մատակարարման ոլորտը, որն սկսել է ապաքաղաքականանալ, այլ ռազմատարանցման գործառույթը: Հիմա այս հարցում գլխավոր դերը կատարում է Պակիստանը, որն ավելի ու ավելի է անկառավարելի դառնում, գտնվում է իսլամական արմատական շարժումների ազդեցության տակ, և եթե ԱՄՆ-ը կորցնի պատշաճ վերահսկողությունը Պակիստանի նկատմամբ, ապա հարավկովկասյան և ռուսական երթուղիներն այլընտրանք չեն ունենա: Հարավային Կովկասի, այսինքն` Վրաստանի և Ադրբեջանի դերը նկատելիորեն կմեծանա:
«Փոքր հենահրապարակներն» ունեն ոչ միայն ռազմատարանցման գործառույթներ, այլև նախատեսված են տարածաշրջանային խոշոր տերությունների նվաճողամտության զսպման համար: Չնայած ամերիկյան ռազմավարական խնդիրների լուծմանը, Կոսովոյի, Իրաքի և Աֆղանստանի գործողությունների իրականացմանն ունեցած մասնակցությանը, Վրաստանի և Ադրբեջանի շահերը միշտ չէ, որ համապատասխանում են ԱՄՆ-ի խնդիրներին: Հայտնի է դարձել, որ Վրաստանն ու Ադրբեջանը մտադիր չեն մասնակցելու Իրանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի հնարավոր գործողություններին և չափազանց երկյուղում են դրանից: Դա հաստատվել է արդեն 2-3 անգամ` վերջին ինը տարում: Այլ բան է մասնակցել Իրաքի դեմ ուղղված ռազմարշավին, մեկ այլ բան է թիրախ դառնալ այնպիսի մի պետության համար, ինչպիսին Իրանն է:
Ինչպես արդեն ասացինք, ԱՄՆ-ը կառուցում է ոչ միայն Չինաստանի զսպման սխեմա, այլև Հարավային Ասիայում հարկադրված է պայմաններ ստեղծելու Պակիստանի սպառնալիքը չեզոքացնելու համար, որը երկար տարիներ ստացել է ԱՄՆ-ի աջակցությունն ու օգնությունը և շարունակում է ստանալ, ըստ էության լինելով ԱՄՆ-ի դաշնակիցը: Դաշնակից հակառակորդի այդ մոդելն աստիճանաբար կիզակետվում է ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի հարաբերություններում, ինչը հասկանալ է տալիս, որ համընդհանուր անվտանգության խնդիրներից մեկն ԱՄՆ-ի համար դառնում է Թուրքիայի զսպման կանխիչ քաղաքականության վարումը: Այս առումով «փոքր հենահրապարակների» դերն ավելի հրատապ է դառնում և պահանջում է նոր հարաբերություններ մշակել հարևան տարածաշրջանների մի շարք պետությունների հետ:
Նման պետությունների թվին է պատկանում, անշուշտ, Հայաստանը, որի դերը կարևոր է ոչ միայն «հայկական գործոնի» իրացման, այլև Հարավային Կովկասում Թուրքիայի նվաճողամտության զսպման առումով: Թուրքիան մտադիր է այս փուլում ստանալու Ռուսաստանի աջակցությունը` այդ տարածաշրջանում նոր դիրքեր ձեռք բերելու համար, բնականաբար, առավելապես ԱՄՆ-ին և Իրանին դուրս մղելու միջոցով: Ռուսաստանը մինչև որոշակի սահման կնպաստի Թուրքիայի դիրքերի ամրապնդմանը, հուսալով, թե ընդունակ կլինի սահմանափակելու թուրքական նկրտումները, բայց կբախվի անշտկելի մի իրավիճակի և ողբալի դրության մեջ կհայտնվի: ԱՄՆ-ը Թուրքիայի և Ռուսաստանի շահերի շուտափույթ բախում է ակնկալում, բայց այդ բախումը կարող է հանգեցնել ոչ թե Թուրքիայի ազդեցության թուլացմանը, այլ, ընդհակառակը, տարածաշրջանում հենց Ռուսաստանի ազդեցության սահմանափակմանը: Եվրասիայի և Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանային ոլորտներ Թուրքիայի թափանցումից հետո ԱՄՆ-ը հասկացավ, որ Թուրքիայից բխող սպառնալիքներն ավելի նշանակալի և արդեն շոշափելի են, քան Ռուսաստանի քաղաքականությունից, կորցրած դիրքերը վերադարձնելու նրա ձգտումից բխող վտանգները: Ռուսաստանն ԱՄՆ-ի շատ (բայց ամենևին ոչ բոլոր) քաղգործիչների ու փորձագետների պատկերացումներում անվերապահ հակառակորդի կարգից անցել է գործընկեր հակառակորդի կարգ, և ամերիկացիներն ավելի ու ավելի են ձգտում Ռուսաստանը ներգրավել իրենց ռազմավարական ծրագրերի մեջ իբրև շահագրգիռ պետության: Թուրքիայի առնչությամբ ամերիկացիների պատկերացումներում դաշնակցի կարգավիճակից հակառակորդ գործընկերոջ կարգավիճակի անցումն արդեն տեղի ունեցել է: ԱՄՆ-ը, անտարակույս, շահագրգռված է Թուրքիայի զսպման գործում Հայաստանի դերի մեծացմամբ, բայց համոզվել է, որ Ռուսաստանն ամենևին էլ մտադիր չէ ուժեղացնելու «հայկական գործոնը», ընդհակառակը, Հայաստանի խնդիրները և նրա կողմից հնարավոր զիջումներն օգտագործում է ռուս-թուրքական հարաբերությունների բարելավման համար:
ԱՄՆ-ը մեծ պատրաստակամությամբ կմասնակցեր Հայաստանի զինված ուժերի շինարարությանը, նրան տարածաշրջանային անվտանգության համակարգի մեջ ներգրավմանը, նրա հետ «Համագործակցության խարտիա» հիշեցնող պայմանագրի կնքմանը, ինչպիսին ստորագրվել է ԱՄՆ-ի ու Վրաստանի միջև, բայց Հայաստանի կառավարող վարչակազմը ոչ մի ազդանշան չի տալիս նման լուծմանն իր պատրաստակամության մասին: Հայաստանը հենվում է բացառապես ՀԱՊԿ-ի և Ռուսաստանի հետ կնքած «մեծ պայմանագրի» վրա, ինչը նրան կհանգեցնի այն բանին, որ ԱՄՆ-ը վերջնականապես կկորցնի հետաքրքրությունը նրա նկատմամբ: Եթե Ռուսաստանը իրականացնի Ադրբեջանին C-300 զենիթահրթիռային համալիրների մատակարարման մտադրությունը, ապա Հայաստանը կկորցնի Ռուսաստանի դաշնակցի կարգավիճակը և կդասվի Ռուսաստանի շատ կասկածելի դաշնակից պետությունների շարքը: Դրա հետ մեկտեղ, այն պայմաններում, երբ Վրաստանի և Ադրբեջանի ռազմատարանցման գործառույթները զգալիորեն թուլացել են Ասիայում տեղի ունեցող աշխարհաքաղաքական ճշգրտումների հետևանքով, Հայաստանը, ընդհակառակը, կարող էր ձեռք բերել նոր նշանակություն և «փոքր հենահրապարակի» գործառույթներ` կապված տարածաշրջանում Թուրքիայի նոր դերի հետ:
Հայաստանի համար ԱՄՆ-ի ռազմավարության շրջանակներում «փոքր հենահրապարակի» գործառույթների ստանձնման պարագայում Իրանի հետ հարաբերությունների կարգավորման խնդիր կառաջանա: Բայց եթե Իրանը համոզվի, որ Ռուսաստանը շարունակում է անպտուղ և վտանգավոր քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում, Սև ծովում և այլ տարածաշրջաններում Թուրքիայի ազդեցության ուժեղացումը խրախուսելու ուղղությամբ, ապա չի բացառվում, որ Իրանն ու Հայաստանը համաձայնության գան Հայաստանի` որպես Թուրքիայի նվաճողամտության զսպմամբ շահագրգռված պետության դերի մեծացման հարցի շուրջ: Կարելի էր նկատել, որ չնայած Իրանի հանդեպ Թուրքիայի սեթևեթանքին, իրանցիներն այդպես էլ թուրքերին պատշաճ պատասխան չտվեցին և անպատասխան թողեցին Թուրքիայի առաջարկություններն ինչ-որ դաշինքի մասին, դեռ մի բան էլ` Սիրիայի մասնակցությամբ: Եթե մերձեցման արդյունքում Ռուսաստանն ավելի ու ավելի հակվի դեպի թուրքամետ պետության կողմնորոշում, ապա Իրանը կաշխատի ուժեղացնել թուրքական տարածաշրջանային քաղաքականությանը հակազդելու իր դիրքերը։
Որոշ պնդումներ գուցե տարօրինակ թվան, բայց դա հետևանք է իրենց դարն ապրած կարծրատիպերի: Տարածաշրջանային խաղերի մասնակիցների հավասարակշռության ու շահերի այս դասավորությունում Հայաստանի համար առավել կարևորն այն է, որ համարյա 20 տարի ԱՄՆ-ը Թուրքիայի ու Ադրբեջանի շահագրգռության պայմաններում համապատասխան ճնշում չի գործադրել Հայաստանի վրա և նրանից անընդունելի զիջումներ չի պահանջել: Ավելին, ԱՄՆ-ը նախընտրում է Հայաստանի ղեկավարներին առավել մեծ ազատության ուղիով «առաջնորդել» իրենց գործողություններում: Դա վերաբերում է թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Իրանի հետ Հայաստանի հարաբերություններին: Ընդ որում, ոչ մի կերպ հնարավոր չէ արձանագրել Հայաստանի հանդեպ ամերիկացի քաղգործիչների ու փորձագետների մեծամասնության որևէ առանձնահատուկ համակրանք:

Իգոր ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Երկիր, որին վերապահված է հանգստյան գոտու և ցիտրուսեղենի աճեցման բազայի նախկին դերը
• Շահերի բախման կիզակետում
• ԱՄՆ-ը ձգտում է եվրոպացիների վրա «գցել» տարածաշրջանի պատասխանատվությունը
• Արևմտյան քաղնախագծողները հույս ունեն, որ, ճնշում գործադրելով Հարավային Օսիայի ու Աբխազիայի հարցում, Արևմուտքին կհաջողվի զիջումներ կորզել Մոսկվայից
• Ռուսաստանը «վա-բանկ» արտաքին քաղաքականություն է վարում
• «Ժամանակն է հասկանալու, որ ՆԱՏՕ-ն դավաճանել է Վրաստանին և ոչ միայն Վրաստանին»
• Սիրիան և Իրանը կհանգեն ռազմաքաղաքական դաշինքի կնքման անհրաժեշտությանը
• Տարածաշրջանային անվտանգության պատասխանատվությունը ծանրացած է ԱՄՆ-ի ուսերին
• Իրանի «ողջույնները» միշտ չէ, որ անկեղծ են
• Սև ծովն իրենցով անելու ԱՄՆ-ի ու Մեծ Բրիտանիայի ձգտումը տարբեր նպատակներ ունի
• Մոտ ժամանակներս անհնար է ԱՄՆ-ի ռազմաբազաներ տեղակայել Ադրբեջանի տարածքում
• Վրաստանի ցանկացած ապագա նախագահ կհամագործակցի Ռուսաստանի հետ
• ԱՄՆ-ը մտադիր չէ լքելու այն տարածաշրջանները, որոնք համարում է էներգահումքային
• Ինքնուրույն աշխարհաքաղաքական բևեռ` սեփական շահերով
• Թեհրանին առաջարկում են հուսալի դաշտ ստեղծել Վաշինգտոնի հետ հավանական շփումների համար
• Սիրիան նախընտրում է եվրոպական «խնամակալությունը»
• Ցանկացած կրկնություն, հատկապես միջազգային հարթակներում, վերածվում է ֆարսի
• ԱՄՆ-ն ու Մեծ Բրիտանիան նպատակ ունեն ապառազմականացնելու Թուրքիան
• Թուրքիան դարձել է «ճանապարհին ընկած քար»
• ՈՒկրաինայի փլուզումը պառակտման առավել արդյունավետ ուղին է

Մեկնաբանություններ