«Ցուցահանդեսի փակումը դարձավ հեղափոխության բացում»

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇ-ՔԱՆԴԱԿՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
Քանդակագործ ՀԵՐԻՔՆԱԶ ԳԱԼՍՏՅԱՆՆ անբովանդակ նյութին (քար, փայտ, գիպս, կաշի, ոսկոր, թել, մետաղ…) կերպ և էություն հաղորդելու արվեստն ուսանել է 1979-85 թթ. գեղարվեստի ակադեմիայում, Արա Հարությունյանի արվեստանոցում: Մասնակցել է միջազգային 8 սիմպոզիումի, հայաստանյան և արտասահմանյան շուրջ 40 ցուցահանդեսների, անձամբ կազմակերպել 6 ցուցահանդես: Ստեղծագործական իր սկզբունքներն ու դավանանքը մեկնաբանում է այսպես. «Ինձ շատ հուզում էր ժամանակակից արվեստը, գրավում էր նրա ազատությունը: Միևնույն ժամանակ ես իմ արյունով շատ հայ եմ, իմ մտածողությունը, իմ ներսում եղած խորհրդանիշներն այնքան հայկական են, որ ես կարիք չունեմ մտացածին ինչ-որ բաներ անելու: Ամեն ինչ ինքնաբերաբար է ստացվում»: ՈՒսանողական տարիներին առանձնապես չի հետաքրքրվել ժանրային թեմաներով: ՈՒշադրության դաշտում եղել է կնոջ կերպարը: Իր ընտրած թեմաները դեպի հայ մշակույթի ակունքները տանող ուղիներ են եղել: «Այդպես ես հասա արխաիկ մշակույթին՝ ակունքային արվեստին,- ասում է Հերիքնազը,- և նկատեցի, որ դրանում շատ մեծ հարմոնիա կա բնության հետ: Ոչ թե մրցակցություն, այլ հարմոնիա: Հաճախ ասում են, թե ուզում են բնությունից ավելի լավ քանդակել: Բնությունից ավելի լավ հնարավոր չէ քանդակել կամ նկարել: Բնությունն այնքան հանճարեղ է, որ պիտի պարզապես իրեն լսես, իրենից սովորես ու կարողանաս մոտենալ, երկխոսության մեջ մտնել նրա հետ: ՈՒ եթե տիեզերքն օգնի այդ երկխոսությանը, ուրեմն մի բան կստացվի»:
Այս որոնումներն էլ Հերիքնազին տարել են դեպի ժայռապատկերային խորհրդանիշները, դեպի կենաց ծառի խորհուրդը, դեպի ազգային լեգենդներն ու պատմամշակութային մասունքները: Նա կարծում է, որ ստեղծագործությունն այն ժամանակ է միայն հուզում մարդկանց, երբ ծնվում է հեղինակի հուզմունքից: Հ. Գալստյանն իր արվեստով արդիական ցավոտ հարցերից է խոսում, բայց չի սիրում դաժանությունն արվեստում: Ձգտում է իր գործերով մարդկանց մեջ բարի ու լուսավոր բան արթնացնել, հույս ներշնչել, հավատ առաջացնել սեփական ուժերի նկատմամբ: «Ես իմ արմատների ասելիքը զգում եմ ու թողնում, որ այն խոսի իմ ստեղծագործություններում: ՈՒ իմ գործերը հասկանալի են լինում ոչ միայն հայերին: Հավատացեք, որ եվրոպացիներն ու ամերիկացիները շատ են հավանում իմ արվեստը, որովհետև այն նրանց համար նորություն է, տարբեր է, իրենցին նման չէ»,- վկայում է արվեստագետը:
Հերիքնազի կյանքը միայն մշակութային իրադարձություններից չի բաղկացած: Ինչպես ինքն է ձևակերպում, 1987-ին զբաղվել է հեղափոխությամբ: «Ղարաբաղում ոչ մի անգամ չէր բացվել հայաստանցի արվեստագետների ցուցահանդես,- պատմում է Հերիքնազը:- Ստեփանակերտի պատկերասրահում ցուցադրվում էին ադրբեջանցիների սարսափելի գործեր՝ սոցռեալիստական թեմաներով արված: Ես այդ ժամանակ «Հայաստանի երիտասարդ նկարիչների» բյուրոյի կազմում էի և իմ առջև խնդիր էի դրել Ստեփանակերտում կազմակերպել մեր նկարիչների ցուցահանդեսը: 1987-ի դեկտեմբերին մեր գործերն ուղարկեցինք Ղարաբաղ: 65 աշխատանք էր, որոնցից 36-ը նվիրվելու էր Ստեփանակերտի պատկերասրահին: Այդ ցուցահանդեսից հետո ոչ մի ադրբեջանցու գործ այլևս չի կախվել այնտեղ: 88-ի փետրվարի 13-ին Հայաստանից գնացած 13 արվեստագետներով պետք է մասնակցեինք ցուցահանդեսի փակմանը: Ցուցահանդեսի փակումը դարձավ հեղափոխության բացում: Առաջին անգամ մենք տեսանք սովետական մարդկանց հավաք, որը նվիրված չէր սովետական որևէ տոնի՝ մայիսի 1-ին կամ նոյեմբերի 7-ին: Մի կին գոռաց՝ միացում: ՈՒ միանգամից հասկացանք, թե մարդիկ ինչ են ուզում: Մենք Լաչինով, ճանապարհները փնտրել-չգտնելով, ադրբեջանական օմոնին հանդիպելու տագնապով, իրական վտանգը շրջանցելով, մի կերպ հասանք Հայաստան: Երբ մտանք Գորիս, բոլորս չափազանց հուզված էինք, որ փրկվել ենք, որ Աստծո աչքը քաղցր էր մեզ վրա: Իսկ գորիսցիները դեռ չգիտեին, որ մեզ հետ հեղափոխությունն ենք բերում Հայաստան: ՈՒղիղ մեկ շաբաթ հետո Հայաստանում կայացավ առաջին միտինգը: Եվ մի հետաքրքրիր օրինաչափություն. այն մարդիկ, ովքեր Ստեփանակերտի պատկերասրահին գործեր նվիրեցին, այսօր Հայաստանում են, իսկ ովքեր չնվիրեցին, դրսում են»:
Ընդհանուր կոնցեպցիայից, բանաձևումներից, պատմական և ոչ պատմական իրողություններին անդրադառնալուց բացի, արվեստագետն առանձին պատմություններ ու մեկնաբանություններ է անում իր յուրաքանչյուր ստեղծագործության վերաբերյալ: Դրանցից մի քանիսը մեր ընթերցողի համար կբացահայտեն Հերիքնազ Գալստյանի խորհրդանիշ-քանդակների աշխարհը:
«ՄՇՈ ՃԱՌԸՆՏԻՐԸ» (նկ. 1) իմ դիպլոմային աշխատանքն է: Շատ էի ուզում ամրակուռ կոմպոզիցիա ունենալ, ու ֆիգուրները եռանկյունու մեջ դասավորեցի: Առաջին ֆիգուրը պինդ կնոջ, հայ կնոջ կերպարն է մարմնավորում: Կին, որը և՛ ռազմի դաշտ կգնա, և՛ երեխա կմեծացնի, և՛ գիրքը կփրկի: Մյուս ֆիգուրը հուզական կնոջ կերպարն է, որը փրկում է թանկ մասունքն ու միաժամանակ հետ շրջվում, նայում, թե ինչքան բան մնաց չփրկված: Կոմպոզիցիայի երրորդ դետալը խաչքարն է, որն ինձ շատ ճիշտ լուծում թվաց: Այս աշխատանքի թեման առնչություն ունի Արենի անունով հայուհու և Արենի եկեղեցու հետ կապված լեգենդի հետ: Մեծ վրդովմունք առաջացրեց այն, որ ես պատմական թեմայով էի քանդակել: Բացի Արա Հարությունյանից, բոլոր դասախոսները վրդովված էին: Խորհրդային շրջանն էր, և հայոց պատմությանն անդրադառնալը չէր խրախուսվում: 1,5-2 տարի պայքարելուց հետո համոզեցի, որ հենց այդ թեմայով պիտի աշխատեմ: Դիպլոմային աշխատանքս արել էի գիպսով: Դրա մեկ տարբերակն էլ՝ ավելի փոքր չափսերով, արեցի պղնձից ու 1987-ին նվիրեցի Ստեփանակերտի պատկերասրահին: Այն պատերազմին մատաղ եղավ: Մեծն էլ տանը կենցաղային աղետին զոհ գնաց: Հիմա աշխատում եմ նոր տարբերակի վրա՝ դարձյալ գիպսով:
«ԿԵՆԱՑ ԾԱՌԸ» (նկ. 2) ընդգրկված է Երևանի ժողարվեստի թանգարանի մշտական ցուցադրության մեջ: Տարբեր մեկնաբանություններ եմ տվել՝ կենաց ծառ, ցանկությունների ծառ, մուրազածառ: Հիմա ընդունված է ժամանակակից բառեր օգտագործել՝ ինստալյացիա, ակցիա, պերֆորմանս: Այս բոլոր բարդ ու անհասկանալի բառերի տակ շատ պարզ ու հասարակ բաներ են արվում, բաներ, որոնք մարդիկ արել են մինչև այդ բառերն իմանալը: Ընդամենն անունն է փոխվել: Կյանքի խորհրդանիշները միշտ էլ նույնն են եղել՝ բնությունը, բնության հետ հարմոնիկ ապրող մարդը և այս երկուսին համատեղող կենաց ծառը: Մինչ այս աշխատանքն արել եմ «Արտամետի խնձորները», որը սկզբնական մի էտապ էր ու նախապատրաստում էր «Կենաց ծառի» ի հայտ գալը: «Կենաց ծառն» ամբողջովին բաղկացած է խորհրդանիշներից: Հացի սեղանի վրա հավաքել եմ ծառը՝ յոթ ճյուղերով: Ներքևում պատռված սերմի խորհդանիշն է, որից դուրս է եկել ծառը՝ իր պտուղներով: Իսկ ճյուղերից կախված են դաղդղանները: Դրանք համայիլների աժեք ունեն: Ամեն մի կյանք կարիք ունի պաշտպանության, ու ամեն մի պտուղի ուղղությամբ ես կախել եմ համայիլներ:
«ՄԱՍՈՒՆՔԻ ՏՈՒՓԻ» (սկսեցի գործեր անել երկանքով) կլոր ձևը կատարյալ է: Բացի այդ, երկանքն ունի խորհուրդ: Ինքը կյանք է ունեցել, շատ սիրելի ու կարևոր է եղել, ձեռքից ձեռք է անցել, մարդկանց հաց է տվել: ՈՒ մեկ էլ ստացվել է այնպես, որ այդ պետքական գործիքը ոչ մեկին հարկավոր չէ: Իմ աշխատանքում, որի մեծ տարբերակն արել եմ Իջևանի սիմպոզիումի ժամանակ, երկանքը բաժանված է երկու կտորի, որոնք իրարից հեռացած են, ու դրանց արանքում խոփ է դրված: Մտահղացումն առաջացավ իմ մեջ, երբ Էջմիածնում տեսա Սուրբ գեղարդն ամփոփող մասունքի տուփը:
«ՄԱՐԿՈՍԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ» աշխատանքը նվիրված է արվեստագետ Մարկոս Գրիգորյանի հիշատակին: Մարկոսը մեծ երևույթ էր ու չգնահատված: Երբ տեսա նրա այծիկներով գորգը, որոշեցի քարե դաղդղաններով, քարե այծերով գորգ անել: Այծը եղել է արևի խորհրդանիշ: Իսկ գորգի նմանությունը ստացա գունավոր թելերի միջոցով, որոնցից կախված են այծիկները: Այծիկներից մի քանիսն էլ փախել են, առանձնա-ցնել: Գունավոր թելերի շնորհիվ մի տեսակ ուրախ երանգ է հաղորդվում քարե գորգին: Սա մեր հնագույն գորգերն է հիշեցնում, որոնք բոլորն էլ ինչ-որ ուրախ, վառվռուն բան են ունեցել իրենց մեջ:
«ՀՐՈՎԱՐՏԱԿԸ» պատրաստված է ծառի կեղևից: Արել եմ այն դաժան ժամանակներում, երբ ոչնչացնում էին ծառերը: Պատահաբար ձեռքս մի կեղևի կտոր ընկավ, որը որդը կերել էր: Կարծես դա գրություն լիներ, հիերոգլիֆ, հրովարտակ: Ինձ ցավ է պատճառում այն, որ բնությանը վատ են վերաբերվում: Մենք այն ցուրտ տարիներին էլ կարող էինք մեզ ճիշտ պահել. ոչ թե ոչնչացնել ծառերը, այլ էտել, կտրատել այնպես, որ և՛ ժողովուրդը տաքանար, փրկվեր, և՛ ծառերը թարմանային ու չմահանային: Եվ ես մեկ տարվա ընթացքում հավաքեցի ծառի կտորներն ու կարողացա ստեղծել այնպիսի տպավորություն, թե այդ կտորները թելերով միմյանց կարված են: Կեղևի վրա դարձյալ կենաց ծառն է: Սա բնությունից մարդկանց ուղղված հրովարտակ է: Հրովարտակը կոչ է անում չոչնչացնել բնությունը. եթե բնությունը ոչնչանա, մենք էլ կոչնչանանք: Այստեղ կա նաև Ռազմիկ Դավոյանի բանաստեղծության գաղափարախոսությունը՝ «Բա՛ց կեղևդ, ծա՛ռ»:
«ԵՐԿՆԱԳՈՒՅՆ ՏԻՐԱՄԱՅՐԸ» պատրաստված է թրծակավից: Արել եմ 1988-89 թվականներին: Հետագայում՝ 1994-ին, ծնվեց իմ երկրորդ աղջիկը, որը դիմագծերով շատ նման է այս Տիրամորը:
«ՔԱՐԵ ԱՐԵՎԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ»։ Ես անտարբեր մարդ չեմ: Ինձ հուզում է մեր հուշարձանների նկատմամբ վերաբերմունքը: Բողոքում ենք, որ վրացիները, թուրքերը, մյուսները վատ են վերաբերվում մեր հուշարձաններին: Իսկ մե՞նք ինչպես ենք վերաբերվում: Մենք ապրում ենք մարդկության օրրանում, բիբլիական երկրում: ՈՒ ապրում ենք օրվա հոգսով, առօրյայով, մեքենաների մուրազով, ուտուշ-խմուշի փափագով: Գեղամա լեռներում մի հնագույն քարե օրացույց կա, որի մասին գրված է գրքերում: Հետո լսեցի, որ այն կոտրվել է, վնասվել: Շատ ծանր ապրումներ ունեցա ու ստեղծեցի այս աշխատանքը, որն ինձ համար դարձավ կորցրած մշակույթի խորհրդանիշ: Սա հորդոր է մարդկանց, որ սիրով վերաբերվեն մեր հողին ու մշակույթին:
«ՆՈՅՅԱՆ ՏԱՊԱՆԻ» թեմայով մի քանի գործեր եմ արել: Այստեղ ներկայացրել եմ գութանը, որից կախված են բազում ֆիգուրներ: Դրանք տարբեր կենդանիներ են: Ես սա ընկալել եմ որպես նոյյան տապան, այսինքն՝ փրկության միջոց:
«ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆ» արել եմ կաշվից ու ոսկորից: Ընդհանրապես, ցուլը շատ կարևոր կենդանի է, բանող, աշխատող արարած: Միշտ ցուլ ու սայլ պատկերելիս սայլը մեծ եմ անում, ցուլը՝ փոքր: Ես այս աշխատանքով որոշեցի կարևորել ցուլի դերն ու պատկերեցի միայն նրան:
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆ

Մեկնաբանություններ