Հովհաննես Թումանյան-Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ, Պայծառատես, Սրտագետ (Թաքնագետ)

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸ

«Ես գիտեմ, մի օր, իհարկե, ոչ շուտ, իմ կյանքը մեծ հետաքրքրություն ու աղմուկ է հանելու, շատ բան է պարզվելու, տեսնելու են բոլորովին ուրիշ բան… Գրվածքներս դեռ լավ չեն կարդացել, տեսել…»։

Թումանյանն արվեստի մասին ասել է.
«Արվեստը պետք է լինի աչքի նման թափանցիկ, պարզ և աչքի նման բարդ»։
Իր արվեստն էլ հենց այդպիսին էր՝ «աչքի նման պարզ», այնքան պարզ, «որ անգրագետ գյուղացուց սկսած մինչև նրբաճաշակ մտավորականը հավասարապես հասկանում են Թումանյանին և զմայլվում նրանով» (Ստ. Զորյան) և, նաև, «աչքի նման բարդ», այնքան բարդ, որ ոչ միայն «դարասկզբի քննադատությունը չկարողացավ հասկանալ նրան» (Ազատ Եղիազարյան), այլև հետագայում նրա արվեստն ուսումնասիրողները տարբեր, հաճախ իրարամերժ գնահատականներ են տվել։ Բերենք մի քանի օրինակ.
«Երկուսն էլ անաստվածներ էին…լինելով աթեիստներ» (Մուշեղ Աղայան. «Ղազարոս Աղայանն ու Հովհ. Թումանյանը»):
«Նա իդեալիստ էր…Թումանյանի իդեալիզմը զարգացել և ձևափոխվել էր ռոմանտիզմի…ռոմանտիզմը զարգացավ և փոխվեց նրա կյանքի վերջին շրջանում՝ միստիցիզմի, միստիկական հոգեխոսությունների» (Դ. Դեմիրճյան):
«Թումանյանի պանթեիզմը…բնապաշտության կրոնական երանգները նրան երբեք չեն տանում դեպի միստիկա» (Էդ. Ջրբաշյան):
«Թումանյանի՝ տիեզերքի, տիեզերքի հետ ձուլվելով (որը ոչ մի կապ չունի պանթեիզմի հետ)…» (Մ. Մկրյան) և այլն։
Կարելի էր շարունակել Թումանյանի աշխարհայացքի, փիլիսոփայական ելակետի մասին գոյություն ունեցող իրարամերժ կարծիքները, սակայն առայժմ բավարարվենք այսքանով և ասենք, որ հակադիր, իրարամերժ կարծիքների գոյությունն արդեն խոսում է այն մասին, որ այդ «աչքի պես պարզ» թումանյանական արվեստը նաև «աչքի պես բարդ» է ու անհասկանալի։ Թումանյանը բազմիցս ասել է, որ իրեն կարդում են ու չեն հասկանում. «Կարծում են հենց էն եմ, որ կարդում են և կամ հենց էն եմ, ինչպես երևում եմ կյանքում…Գրվածքներիս մեջ օբյեկտիվ եմ, ծածկված. հասկացողը կտեսնի ինձ։ Ներքինս չգիտեն, փակ է շատերի առաջ. օտար եմ ու անծանոթ»։ Իր մի քառյակում ևս խոսել է այդ օտարության, խորթության մասին. «Վար մնացած մարդու համար արդեն խորթ է իմ հոգին»։
Մեր խորին համոզմամբ, այս հոդվածի բնաբանում բերված Թումանյանի կյանքի վերջին օրերին ասված մարգարեական խոսքի «մի օրն» արդեն եկել է և այն կապված է Խորհրդային Միության փլուզման հետ։ Հետխորհրդային թումանյանագիտությունն էլ, մեր կարծիքով, պետք է ազատվի, դուրս գա մարքսիստական գաղափարախոսության ճնշումից ու շրջանակներից, փորձի մտնել Թումանյանի «մոգական», «ոգեկան», «ոլիմպիական», միստիկական աշխարհը և տեսնի նրա արվեստի այն «ուրիշ բանը», ասի նրա մասին «էն մեծ խոսքը», որին արժանի է նա։
Նշանավոր թումանյանագետ, ակադեմիկոս Էդ. Ջրբաշյանն իր «Թումանյանագիտության հերթական խնդիրները» հոդվածում գրում է. «Անհրաժեշտ է շարունակել աշխատանքները Թումանյանի արվեստի հիմնական բաղադրիչների՝ նրա լեզվի և տաղաչափության տվյալների հավաքման և նկարագրության նպատակով» («ՀՀ»,15.04.94)։
Արդյո՞ք լեզուն և տաղաչափությունն են Թումանյանի արվեստի հիմնական բաղադրիչները։ Հիշենք Թումանյանի խոսքը Շեքսպիրի մասին. «Փիլիսոփայությունը, կրոնը և բանաստեղծությունը ներդաշնակված են նրա մեջ։ Նա ամբողջական է, կատարյալ»։
«Միշտ դեպի Վեր», դեպի Աստված, դեպի Կատարյալը ձգտող Թումանյանի համար գրական մեծությունների գագաթը Շեքսպիրն էր։ Շեքսպիրը Թումանյանի գրական իդեալն էր և տրամաբանական է, որ Թումանյանը պետք է ձգտեր հասնել, նմանվել իր իդեալին, այսինքն՝ իր արվեստում նա նույնպես պետք է ձգտեր ներդաշնակել փիլիսոփայությունը, կրոնը և բանաստեղծությունը։
Թումանյանի ողջ ստեղծագործությունը, հատկապես նրա հասուն՝ փիլիսոփայական շրջանի ստեղծագործությունը (և առանձնապես քառյակները) այդպիսի ներդաշնակության վառ և համոզիչ ապացույց է։
Հաշվի առնելով, որ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո իրոք «մեր հասարակությունը, դրա հետ նաև մեր գրողները, այնքան շփոթված, հանկարծակիի եկած վիճակում են…» (Էդ. Ջրբաշյան), կարծում եմ անհրաժեշտ է փիլիսոփայություն և կրոն հասկացությունների որոշ բացատրություն տալ։
Ըստ հայ մեծ փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթի «փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին», «փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին», «Փիլիսոփայությունը Աստծուն նմանվելն է ըստ մարդկային կարողության»։
Իսկ կրոնն էլ (религия, religare-լատիներեն նշանակում է կապել, միացնել Բարձրագույնի հետ) ոչ թե «ժողովրդի հաշիշ է», «պատրանքային երջանկություն», որը «լրիվ կանհետանա զարգացած հասարակության մեջ», այլ այն բաղձալի և իրական միջոցն ու կապն է Բարձրագույնի, Կատարյալի, Աստծո հետ, որին մարդկության ամբողջ ընթացքում ձգտել և ձգտում են աշխարհի բոլոր մեծերը։ Այստեղ հարկ եմ համարում մեր նյութապաշտ անաստվածներին հիշեցնել XX դարի խոշոր գիտնական Ա. Էյնշտեյնի խոսքը. «Մեր ժամանակակիցներից մեկն ասել է, և ոչ առանց հիմքի, որ մեր նյութապաշտական դարում լուրջ գիտնականներ կարող են լինել միայն խորապես կրոնավոր մարդիկ» (Собрание научных трудов, т.4, стр.129)։
Թումանյանի պարագայում մենք արդեն ասել ենք, որ «Բանաստեղծի ողջ կյանքի ու ստեղծագործության նշանաբանն էր՝ «Միշտ դեպի Վեր», որ նույնն է՝ դեպի Աստված, Կատարյալը, Անհունը, Անհայտը, Անճառ Մինը»։ Հիշենք այս հարցի հետ կապված նրա արտահայտած բազմաթիվ մտքերից մեկը. «Այս է մարդու կյանքի խորհուրդը, մենք պարտավոր ենք մեր բանականությունը զարգացնել և միշտ հառաջ ու հառաջ դիմել դեպի կատարելության սահմանները–դեպի Աստված, թեև երբեք չենք հասնելու…»։ Հիշենք նաև Թումանյանի քառյակներից մեկը, որը հիանալի ձևով արտահայտում է նրա կապը Աստծո հետ.

Ես շընչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր.
Ես լըսում եմ Նըրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր.
Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին
Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մըրմունջը ամենուր:

Կյանքի և մահվան փիլիսոփայական հարցերը Թումանյանին հետաքրքրել են իր ողջ գիտակցական կյանքում և այդ հարցերի մասին նրան պատմել են «բոլոր հանճարեղ մեծերն աշխարհքի» («Գրադարանս»).

Բազմած են շուրջըս նրանք ամեն օր -
Բոլոր հանճարեղ մեծերն աշխարհքի,
Երգում են, պատմում ներդաշնակ ու խոր
Միտքն ու գաղտնիքը մահի ու կյանքի:
ՈՒ էսպես՝ ինձ հետ, իմ տանն ամեն օր,
Ոչ հաց են ուզում ինձանից, ոչ շոր:

Եվ ճոխ պարգև առած ի վերուստ՝ աշխարհքի մեծերի պատմածները՝ անծեր, անտակ գանձերը շաղ էր տալիս իր բարձունքից՝ և՛ կյանքում, և՛ իր ստեղծագորություններում։ Ամեն մի առիթ և հնարավորություն նա օգտագործում էր իր ընթերցողներին, շրջապատին, բարեկամներին և ընկերներին հոգու գոյության և անմահության մասին իր գիտելիքները տալու, համոզելու։ Հիշենք նրա խոսքը Հ. Քաջազնունու հետ կյանքի և մահվան մասին զրույցից.
«Ուրեմն, քո խելքով, հենց էսպես՝ եկանք ու գնացինք ու ամեն բան վերջացա՞վ… Հավատու՞մ ես, որ էդպես բան կլինի…» («Գրական թերթ», 20.10.89)։
Այսպիսով, փիլիսոփայություն, կրոն և բանաստեղծություն։ Ահա Թումանյանի արվեստի բաղադրիչները։ Կարծում եմ, անվիճելի է, որ Թումանյանի արվեստում ինչքան էլ կարևոր լինեն լեզուն ու տաղաչափությունը, այնուամենայնիվ, նրա արվեստի հիմնական բաղադրիչները փիլիսոփայությունն ու կրոնն են, որոնք կազմում են բանաստեղծի արվեստի ներքին իմաստը, էությունը, բովանդակությունը, հոգին, իսկ բանաստեղծությունը, որի բաղադրիչներն են լեզուն և տաղաչափությունը, միայն ձևն է, հիմնականի՝ բովանդակության արտաքին կերպարանքը։
Կարծում եմ` իմ այս պնդման ու բացատրության բավարար և համոզիչ ապացույցն են Թումանյանի հետևյալ երկու բացատրությունները.

1. «Ամեն երևույթ ունի իր արտաքին կերպարանքը–ձևը և ներքին իմաստը–հոգին։ Ապրողը, գեղեցիկը, կատարյալը դրանց ներդաշնակությունն է, բայց էդ ներդաշնակությունը, դժբախտաբար, շատ է դժվար, և մարդիկ սովորաբար վազում են հեշտին, իսկ հեշտը ձևն է։ Երբ չեն կարողանում ըմբռնել մի որևէ բանի ներքին իմաստը, հոգին, կամ թե կորցնում են ժամանակի ընթացքում, պաշտում ու պաշտպանում են ձևը, առանց հասկանալու։ Եվ հաճախ մեծ գաղափարների անուններով լոկ ձևեր են պաշտում» (ԵԼԺ, հ.6, էջ 177։ «Ձևն ու հոգին»)։

2. «Մեր քննադատները ամեն բանից խոսում են, բայց բանաստեղծությունից՝ երբեք։
Էականը բանաստեղծության ոգին է և ոչ թե ձևը, գրելու եղանակը։ Էականը ոգևորությունն է…
Ես ձև չեմ մշակել, ձև չեմ ճանաչում։ Ոգևորության թափն իրավունք չի տալիս ձև մշակելու, գրելու ժամանակ չի կարելի ներշնչումը կանգնեցնել, կտրել՝ մտածելու ձև փնտրելու։ Երաժշտությունը քո մեջ պիտի ապրի» (Ն. Թումանյան. «Հուշեր և զրույցներ», 1969թ.,էջ 136)։

Կարող ենք հիշել նաև Թումանյանի, Տերյանի և Հ. Քաջազնունու զրույցի ժամանակ ասված Թումանյանի խոսքը Տերյանի մասին.
«Դու արի հիմա խելքի բեր էս մեր երիտասարդներին, երեկվա ճուտերին…ասում է՝ բանաստեղծության մեջ էականը բովանդակությունը չէ, ձևն է… Ո՞նց թե ձևը…» («Գրական թերթ», 20.10.89)։
Վերջին մի քանի տարվա իմ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հովհաննես Թումանյանի ողջ կյանքն ու ստեղծագործությունը իրենց կրոնա–փիլիսոփայական, միստիկական բովանդակությամբ պայքար էր անաստվածության և ժխտող նյութապաշտության դեմ՝ հանուն մարդկային հոգու փրկության։ Այս պայքարի մասին ավելի մանրամասն խոսել եմ ««Վերնատան» պատմական դերը» հոդվածում («Նոր Դար», 17.04.96)։
Կարծում եմ կարիք չկա ավելի տարածվելու։ Այսքանն էլ բավական է համոզվելու համար, որ Թումանյանի արվեստի հիմնական բաղադրիչներն են փիլիսոփայությունը և կրոնը։ Եվ մեր ժամանակի՝ հետխորհրդային թումանյանագիտությունը, հուսով եմ, ավելի լուրջ և խոր հետազոտության կենթարկի Թումանյանի արվեստի այս էական կողմը։ Այս հարցը նոր չէ*, բայց շատ արդիական է և մեծ նշանակություն ունի։ Հասարակության ներկա ճգնաժամային վիճակը հետևանք է հոգևոր և բարոյական անկման, որն էլ հետևանք է խորհրդային 70 տարիների անաստված և անհոգի ապրելակերպի և գոյի։ Ինչպես ասում են, այսօր հնձում ենք երեկվա ցանածը։

Հրայր ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ

Հ.Գ.1
Հոդվածն արդեն պատրաստ էր, երբ ձեռք բերեցինք «Նոր Դար»–ի 1996 թվականի 1–2 համարը, որտեղ տպագրված է հարգարժան թումանյանագետ Էդ. Ջրբաշյանի ծավալուն հոդվածը՝ «Աստվածաշնչային մոտիվները Թումանյանի ստեղծագործության մեջ»։ Կարծում եմ՝ այդ հոդվածը լավագույն ձևով հաստատում է իմ տեսակետի ճշտությունը։
*–Այս հարցը շատ հստակ և բարձր մակարդակով ձևակերպել ու բարձրացրել է Պարույր Սևակը Թումանյանի ծննդյան 100–ամյակի առթիվ («Թումանյանի հետ»). «Թումանյանի երրորդ ակունքը, որ «Դեպի Անհուն»–ի կամ դեպի «Անհայտ»–ի ճամփորդությունն է, այսինքն՝ իր այսպես կոչված խոհափիլիսոփայական պոեզիան,մնացել է և՛ չմեկնաբանված, և՛ ստորադասված…»։
Հ.Գ.2
Այս հոդվածն առաջին անգամ տպագրվել է ՀՀ Ազգային Ակադեմիայի «Գիտություն» պաշտոնաթերթի 1999թ. № 5–ում (8–15 մարտի)։

Մեկնաբանություններ