ԲԱՔՎԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ ԽԱԽՈՒՏ ԵՆ ԳԵՐՏԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՄԱՐԺԵՔ «ԼՈՒԾՈՒՄՆԵՐ» ԱՍՎԱԾԸ ՓՆՏՐՈՒՄ ԵՆ ՍԵՓԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ՏԻՐՈՒՅԹՈՒՄ

Խոսելով հակամարտությունների կարգավորման ուղիների մասին` միջազգային տարբեր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ հաճախ հայտարարում են, որ յուրաքանչյուր հակամարտություն ունի իր պատմական, քաղաքական, իրավական առանձնահատկությունները, հետևաբար, տվյալ հակամարտության յուրահատկությունից ելնելով էլ, հարկ է փնտրել «համարժեք լուծումներ»:
Այս մոտեցումն ընդունելի կլիներ, եթե գերտերությունները չփորձեին «համարժեք լուծումներ» ասվածը փնտրել միայն սեփական շահերի տիրույթում:
Բանն այն է, որ շատ հաճախ է փորձ արվում հակամարտությունների կարգավորումը պայմանավորել զուտ սեփական տնտեսական ու քաղաքական շահերով, իսկ հետո «արդարանալ», թե դա է թելադրում տվյալ հակամարտության պատմական, իրավական, քաղաքական «առանձնահատկությունը»:
Ակնհայտ է, որ հենց միջնորդ երկրների ակտիվ ջանքերի «շնորհիվ» արցախյան հակամարտության բանակցային գործընթացն իրավականից մղվեց զուտ քաղաքական հարթություն, ու գրեթե «մոռացվեցին» միջազգային իրավունքի պահանջները: Այսօր էլ շրջանցվում ու անտեսվում է արցախյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման իրավական ուղին, ինչը, իհարկե, ձեռնտու է միայն Ադրբեջանին ու վերջինիս շահերի սպասարկու երկրներին:
Արդյունքում ունենք այն, ինչ ունենք. մեկ տասնյակից ավելի ձգվող անարդյունք բանակցային գործընթաց։ Իսկ որքան ձգձգվում է գործընթացը, այնքան նորանոր քաղաքական խաղաքարտեր են ի հայտ գալիս, որոնք առավելապես խճճում ու փակուղի են մղում հիմնախնդրի լուծումը:
2010-ին Հայաստան այցելած ԱՄՆ-ի Զինված հակամարտությունների ուսումնասիրության միջազգային ու ռազմավարական հարաբերությունների հարցերով վերլուծաբան Ժերար Շալյան գերտերությունների շահագրգռությունների մասին զարմացնող անկեղծությամբ արտահայտվել էր. «Կա մի պետություն, որը տալու, առաջարկելու որևէ բան չունի (իմա` Հայաստան), և հարուստ պետություն (իմա` Ադրբեջան), որը նավթամուղի սկիզբն է։ Սա նշանակում է, որ այսօր աշխարհում շահերը նույնքան կարևոր են, որքան սկզբունքները», բացահայտ ակնարկել էր վերլուծաբանը:
ԱՆՀԱՄԱՏԵՂԵԼԻ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐ
Արցախյան հակամարտության բանակցային գործընթացում ադրբեջանական կողմը սկզբից ևեթ առաջ մղեց «տարածքային ամբողջականություն» կոչված սկզբունքը, այն հակադրելով ու գերակա հայտարարելով արցախահայության` միջազգային իրավունքով ամրագրված արդար պահանջին` ազգերի ինքնորոշման իրավունքին:
Ադրբեջանի իշխանությունները հրաշալի գիտակցում էին, որ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից իրենց հիմքերը խախուտ են, որ գոյություն չունի որևէ իրավական փաստաթուղթ, որով մերօրյա Ադրբեջանական Հանրապետությունը կարող է հիմնավորել Արցախի Հանրապետության նկատմամբ իր հավակնությունները: Բաքվի իրավական փաստարկների փաթեթում չկա իրավական բնույթի որևէ հիմնավորում` Լեռնային Ղարաբաղը «Ադրբեջան» անունով աշխարհագրական տարածքի կամ այդ անունով որևէ ինքնիշխան պետության պատկանելու մասին:
Եվ ահա, բանակցային գործընթացի սկզբում Ադրբեջանը շրջանառեց` «տարածքային ամբողջականության սկզբունքը գերակա է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին»` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից անհիմն ու տգետ «փաստարկը», ինչի վրա էլ խարսխվեց Ադրբեջանի հետագա քաղաքական ուղենիշը:
Տարօրինակ է, որ նման անտրամաբանական «փաստարկը» լրջորեն ընդունեցին արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման առաքելությունն իրենց ուսերին վերցրած, միջազգային իրավունքի գիտակ համարվող համանախագահողները: Ընդունելով Բաքվի հրամցրած «դեղատոմսը», փաստորեն, Ադրբեջանին հնարավորություն տրվեց խաղարկելու տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, կեղծելու և գլխիվայր ներկայացնելու արցախյան հիմնախնդրի իրական բնույթը: Այն խաղաքարտ դարձավ նաև համանախագահների ձեռքում, որոնք նախընտրելի պահին, ուզածի չափ շարունակում են մանևրել երկու սկզբունքների մեջտեղում:
Ադրբեջանական քարոզչամեքենան, վարպետորեն նենգափոխելով պատմական, իրավական ու քաղաքական փաստերը, այսօր հասել է նրան, որ միջնորդ երկրների ներկայացուցիչները, ձայնակցելով Ադրբեջանին, արցախյան հակամարտության մասին հնչեցրած ցանկացած հայտարարություն սկսում ու ավարտում են «տարածքային ամբողջականության» սկզբունքին համակարծիք լինելու իրենց թյուրքահաճ հավաստիացումներով:
Ադրբեջանամետ դիրքորոշմամբ հայտնի Մինսկի խմբի նախկին համանախագահ Բրայզան հաճախ էր սիրում կրկնել այն պնդումը, թե. «Կա պետությունների տարածքային ամբողջականության իրավական սկզբունք, և կա ժողովուրդների ինքնորոշման քաղաքական սկզբունք»: Ադրբեջանի շահերի պաշտպան դիվանագետը, հրաշալի գիտակցելով իրավական հարթության մեջ Ադրբեջանի սնանկությունը, այդ կերպ ջանում էր իրավական փաթեթ խցկել ադրբեջանանպաստ ինչ-որ հիմնավորում:
Իրականում տարածքային ամբողջականության ու ազգերի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքներն անհամատեղելի են, ու առավել ևս անհնար է փորձել արցախյան հակամարտությունը լուծել երկու սկզբունքները համադրելու ճանապարհով: Տեղին է նկատել Արցախի Հանրապետության ԱԳ նախարար Գեորգի Պետրոսյանը, ասելով. «Մենք խոսում ենք ազգերի ինքնորոշման իրավունքի մասին, իսկ Ադրբեջանը` տարածքային ամբողջականության», ու քանի դեռ բանակցությունները շարունակում են կառուցվել երկու հակադիր սկզբունքների հիման վրա, Գ. Պետրոսյանի համոզմամբ, կողմերի միջև դիրքորոշումների ընդհանուր եզրեր չեն կարող լինել:
Իրողությունն այն է, որ «տարածքային ամբողջականության» սկզբունք, որպես այդպիսին, գոյություն չունի: Հարց կառաջանա այդ դեպքում ինչի՞ շուրջ են տարիներ շարունակ բարբաջում Ադրբեջանն ու վերջինիս ձայնակից Մինսկի խումբը:
Կատարենք մի կարճ դիտարկում իրավական հարթության մեջ: Բանն այն է, որ ՄԱԿ-ի Կանոնակարգի 4-րդ կետը տարածքային ամբողջականության առնչությամբ ընդամենը հռչակում է. «ՄԱԿ-ի բոլոր անդամներն իրենց միջազգային հարաբերություններում պետք է ձեռնպահ մնան որևէ երկրի տարածքային ամբողջականության կամ քաղաքական անկախության դեմ ուղղված ուժի կիրառումից կամ սպառնալիքից, կամ այլ քայլերից, որոնք անհամատեղելի են Միավորված Ազգերի նպատակների հետ»: Սա հենց այն կետն է, որից կառչում են Ադրբեջանն ու վերջինիս շահերի սպասարկուները: Սակայն իրավագիտորեն պետք է տգետ լինել (կամ ձևանալ)` չհասկանալու համար, որ այստեղ խոսքը ճանաչված պետությունների հարաբերությունների մասին է, բայց ոչ ազգերի ինքնորոշման:
Այս հիմնադրույթը ոչ մի ընդհանուր բան չունի «տարածքային ամբողջականության», այսինքն, պետության տարածքի անձեռնմխելիության հետ: Այն ընդամենը կոչ է` ուղղված երկրներին` ձեռնպահ մնալու «մի պետության կողմից ուժի գործադրման միջոցով մեկ այլ պետությունը գրավելուց կամ նրա կառավարությունը տապալելուց»:
ՄԱԿ-ի հռչակագիրը, միաժամանակ, հստակ սահմանում է. «Տարածքային ամբողջականության սկզբունքը չի համարվում միջազգային իրավունքի սկզբունք: Այն ընդամենը կարգավորում է պետությունների միջև հարաբերությունները և կիրառելի է միայն այդ հարաբերություններում»: Հետևապես, պարզից էլ պարզ է, որ այն չի կարող կիրառվել արցախյան հակամարտության դեպքում, ուր առկա է ազգերի ինքնորոշման իրավունքը:
Միջազգային իրավունքի տարբեր մասնագետներ տարբեր առիթներով արձանագրել են, որ «Գործող միջազգային իրավունքի շրջանակներում ինքնորոշման սկզբունքն ընդհանրապես գերակա է տարածքային ամբողջականության սկզբունքի նկատմամբ», և վերջապես. «Տարածքային ամբողջականության սկզբունքը չի կարելի հակադրել ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին և խոչընդոտել վերջինիս կիրառմանը»:
ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ` ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼ
Դեռ 1952 թ. ՄԱԿ-ի վեհաժողովը հայտարարեց. «Ժողովուրդների և ազգերի ինքնորոշման իրավունքը նախադրյալ է մարդու բոլոր հիմնարար ազատությունները վայելելու համար»: Վեհաժողովը նաև հորդորեց, որ «Միավորված Ազգերի անդամ երկրները պետք է աջակցեն բոլոր ժողովուրդների և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին»:
ՄԱԿ-ի կանոնակարգը հստակ սահմանեց ինքնորոշման սկզբունքը: Կանոնադրության 1.2-րդ, 55-րդ հոդվածները պարզորոշ ամրագրեցին, որ «Իրավահավասարության և ժողովուրդների ինքնորոշման հարգանքի վրա կայունության ու բարօրության պայմանների ստեղծումն անհրաժեշտ է ազգերի միջև խաղաղ և բարեկամական հարաբերությունների համար»: Իսկ սա նշանակում է, որ ինքնորոշման սկզբունքը ՄԱԿ-ը դիտեց որպես ժողովուրդների միջև բարեկամական հարաբերությունների հիմք: Այդ սկզբունքի լիակատար ընդունումը նախադրյալ է միջազգային խաղաղության և անվտանգության պահպանման: Հետևաբար, մերժելով արցախահայության ինքնորոշման իրավունքը, Ադրբեջանն այսօր խոչընդոտում է տարածաշրջանում համընդհանուր խաղաղության հաստատմանը:
1970 թվականին ՄԱԿ-ի ընդունած մեկ այլ հռչակագրով սահմանվում են պետությունների համագործակցության 7 սկզբունքները: Դրանցում խոսվում է ուժի չկիրառման, ազգերի իրավահավասարության ու ինքնորոշման սկզբունքի, միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման մասին: Մինչդեռ այդ 7 սկզբունքներում բացակայում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը: Հստակ է` այն ներառված չէ միջազգային իրավունքի սկզբունքների շարքում:
Հիշեցնենք նաև, որ դեռևս 1960-ականներին ՄԱԿ-ն ընդունել է «Գաղութային երկրներին և ժողովուրդներին անկախություն տալու մասին» Հռչակագիրը, որի 2-րդ պարբերությունը հռչակում է. «Բոլոր ժողովուրդներն ունեն ինքնորոշման իրավունք, ըստ այդմ, նրանք են որոշում իրենց քաղաքական կարգավիճակը և ազատորեն հետամուտ են լինում իրենց տնտեսական, հասարակական և մշակութային զարգացմանը»: Սրանով հաստատվում է 1988-91 թթ. ԼՂՀ ազատագրումը գաղութային լծից և ԼՂՀ անկախության ճանաչումը, որն արցախահայությունը ձեռք է բերել 1991-94 թթ. Ադրբեջանի Հանրապետության սանձազերծած ագրեսիվ պատերազմում տարած հաղթանակի շնորհիվ:
Իրավական նմանատիպ փաստարկների շարքը կարելի է շարունակել: Եզրափակելով մեր խոսքը` արձանագրենք, որ իրավական փաստաթղթերը հստակ ու անվերապահորեն սահմանում են ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, որպես միջազգային իրավունքի սկզբունք, որը պարտադիր է ՄԱԿ-ի անդամ երկրների համար: Ինքնորոշման իրավունքի մերժումը մարդու իրավունքների ոտնահարում է և, ըստ այդմ, միջազգային իրավունքի խախտում: Ի դեպ, ՄԱԿ-ի հռչակագրի այն կետը, որը հստակ սահմանում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքի նկատմամբ ՄԱԿ-ի անդամ երկրների պարտավորությունները` «Յուրաքանչյուր պետություն պարտավոր է զերծ մնալ որևէ բռնի գործողությունից, որը ժողովուրդներին կզրկի իրենց ինքնորոշման իրավունքից, ազատությունից, անկախությունից: Այդպիսի բռնի գործողությունների դեմ միջոցների կիրառման ժամանակ և դրանց դիմադրելիս այդ ժողովուրդներն իրենց ինքնորոշման իրավունքն իրականացնելիս իրավասու են աջակցության ձգտելու», շատ կարևոր է արցախյան հակամարտության տեսանկյունից։
Այս դրույթն ապացուցում է, որ Հայաստանն այսօր լիովին գործում է միջազգային իրավունքի շրջանակներում, և այդ պահանջների համաձայն, օրինականորեն պաշտպանում իր ինքնորոշման իրավունքի հաստատման համար պայքարող արցախահայության շահերը:
Հետևապես սին են Հայաստանն «ագրեսոր» ճանաչելուն ուղղված ադրբեջանաթուրքական բոլոր փորձերը:
Այսպիսով, արցախյան հիմնախնդրի լուծումը քաղաքական շահերի տիրույթից հեռու պահելու միակ ուղին իրավական հարթությունն է. հայկական երկու պետությունները հնարավոր բոլոր ջանքերը պետք է գործադրեն արցախյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման իրավական փաթեթն առաջ մղելու, բանակցային գործընթացը միջազգային իրավունքի հիմնարար փաստաթղթերին համահունչ զարգացնելու համար:
Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ