«Ծառ տնկե՞լն է հեշտ, թե՞ ունեցածը պահպանելը»

Գյուղում եմ: Այն գյուղում, որտեղ անցել են իմ մանկությունն ու պատանեկությունը: Առաջին բարև-ողջագուրանքներից քիչ հետո իմ մանկության ձորում եմ, նրա միջով հոսող գետակի ափին, ուր շատ տարիներ առաջ լողանում էինք մեր իմացած աչքից հեռու տաք ծանծաղուտներում: Ժայռերը նույնն են, սակայն գետը բարակած է, հատակում համարյա ջուր չկա: Չկան ափի ուռենիները, որոնց ստվերում հավաքվում կամ մագլցում էինք ճյուղերն ի վեր: Սրտնեղած բարձրանում եմ դեպի սարալանջի աղբյուրը, որի ջուրը ժամանակին սառն էր, փոքր-ինչ թթվաշ, բայց ծարավ հագեցնող: Աղբյուրը չկա, տեղում տիղմ է, ցեխ, իսկ կողքատեղերին աճած խոտը` անասունների կողմից կոխկրտված:
Աղբյուրից վերև անտառն է, որի բացատներում եղած ծառերից շատերը տնկվել են մեր մանկական ձեռքերով: Բայց այն իր նախկին տեղից նահանջել-հեռացել է` բարձրանալով ավելի վերև: Բացատներում հատուկենտ, ծուռումուռ նիհար ծառերի, խանձված մասրենիների ու հատված ծառաբների արանքում, ամառային հանգստի սիրահարների կամ, ավելի ճիշտ, «խորովածասերների» թողած աղբակույտերի կողքին, կոտրված շշեր են, ծխախոտի մնացորդներ: Անտառի սիզամարգերը, որոնք իմ մանկության տարիներին զմրուխտ կանաչ էին, ծաղկավետ, այժմ լերկ են ու խանձված: Վիրավոր, թալանված բնությունը կարծես խռոված ու սպասողաբար նայում է ինձ:
Օրեր անց, երբ այցելեցի Արագածոտնի Մռավյան և Լոռվա Ջիլիզա գյուղեր, նույն վիճակն էր տիրում մանկուց ինձ ծանոթ անտառատարածքներում:
Երբվանի՞ց են նշված տարածքներն ավերվել, կիսաանապատացել: Այս հարցի պատասխանը փորձեցի պարզել տեղի բնակիչներից, գյուղի ղեկավարներից և անտառապահներից: Նրանց ասելով, 1992 թվականից, երբ քայքայված ջերմամատակարարումից հետո բարձրացան էներգակիրների սակագները, սնանկացած բնակչությունն աստիճանաբար դիմեց էժան ու անվճար բնական պաշարների, այդ թվում` անտառանյութի օգտագործմանը: Նշված տարիներից է սկսվել հատկապես ընկուզենու, կաղնու, հաճարենու և հացենու ծառերի զանգվածաբար հատման-ոչնչացման և աստիճանաբար բիզնեսի աղբյուրի վերածման գործընթացը:
Ըստ վիճակագրական տվյալների, արդյունաբերական փայտանյութի արտահանումը արտասահմանյան երկրներ տարեկան կազմում է օրինական արտահանման ծավալի 15 տոկոսը: Այն նշված երկրներում օգտագործվում է կոնյակի, գինու տակառների, մանրահատակի, կահույքի և «Մերսեդես» մակնիշի ավտոմեքենաների ներքին երեսպատման վահանակների պատրաստման համար: Այս պարագայում առաջին հերթին օգտագործվում է հատկապես ընկուզենու թանկարժեք փայտանյութը: Հատելուց հետո առանձնահատուկ բարբարոսությամբ, այլ նպատակներով օգտագործելու համար, հանվում են նույնիսկ վերջինիս հողում մնացած փայտանյութն ու արմատները: Այդ է պատճառը նաև, որ հայկական ընկուզենու գենոֆոնդը հայտնվել է ոչնչացման վտանգի առջև:
Իրավիճակը սրվում է նրանով, որ անտառահատումը (լինի կանոնավոր, թե անկանոն) իրականացվում է փայտանյութի կտրման-տեղափոխման մատչելիությունից ելնելով: Այդ եղանակով վերջին տասը տարում ոչնչացվել, վերացել են բնակավայրերին հարող (Արմավիր, Վանաձոր, Շիրակ, Սևան, «Երևան-Սևան» մայրուղի) արհեստական անտառապաշտպան գոտիները:
«Պաշտոնապես թույլատրված է հատել տարեկան 60-70 հազար խմ փայտանյութ: Սակայն, ըստ փորձագետների ուսումնասիրության, ՀՀ-ում փայտանյութի հատումը կազմում է տարեկան ավելի քան 1 մլն խմ»,- նշված է «ՀՀ անապատացման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագրում»:
Անտառավեր գործողություններին զուգահեռ վերջին 12 տարում ակտիվացել են նաև հրդեհները, որոնց պատճառով Հայաստանում հրո ճարակ է դարձել 2700 հա անտառ: Նշված հրդեհների կեսից ավելին բռնկել է վերջին 3 տարում: Ըստ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի` 2010 թվականին այրվել է 810 հա անտառ, 2011 թվականին` 470 հա, 2012 թ. առաջին կիսամյակում` 188 հա: Անտառային հրդեհների մեծ մասը մարդկային գործոնի (չհնձած խոտատարածքը հաջորդ տարում ավելի բարեբեր դարձնելու ակնկալիքով հրդեհելու) հետևանք է: Մյուս պատճառը հիմնականում բնակչության անզգուշությունն է:
Անտառավեր գործողությունների մնացած «բացը» լրացնում են վնասատուներն ու հիվանդությունները: Ներկայումս Գորիսի տարածաշրջանի 16 հազար 450 հա անտառներից 1500 հեկտարը վարակվել է «տերևակեր ոսկետուտով», սակայն անտառի վնասատուների դեմ անհրաժեշտ ավիացիոն պայքար չի իրականացվել` ֆինանսների սղության պատճառով: Ոսկետուտի դեմ գյուղացիները պայքարում են սեփական ուժերով` մեխանիկական սրսկման աշխատանքներ իրականացնելով հատկապես վարակի առանձին թեժ օջախներում: Ոսկետուտն իր սև գործն անելուց հետո ներկայումս հարսնյակավորման` ձվադրման ու բազմացման շրջանում է: Եվ եթե զանգվածային պայքար չիրականացվի, ապա եկող աշնանն ու առավելապես գարնանը ավելի մեծ օջախներով նրանք կհարձակվեն ծառերի տերևների ու ընձյուղների վրա: Ոսկետուտից հիմնականում տուժել են Գորիսի անտառտնտեսության կաղնիները: Եկող տարի կառավարությունը խոստացել է իրականացնել ավիացիոն քիմիական պայքար: Եթե դա չարվի, անտառին հասցված վնասը կեռապատկվի-կքառապատկվի:
Չնայած վնասատուների դեմ քիմիական նյութերի օգտագործումը բնապահպանները համարում են ոչ արդյունավետ, բայց այլընտրանքային կենսաբանական միջոցներ ոչ միայն չեն կիրառվում, այլև պետական ծրագրերով էլ չեն նախատեսվում: Անտառի կրճատվել-նահանջելուն նպաստում է նաև անասունների արածեցումը, որի պատճառով աստիճանաբար մերկանում են անտառաբացատները` ստեղծելով էրոզիայի և հողատարման երևույթներ: Դրանք վերջին հինգ տարում զգալի վնաս են հասցրել Վանաձորի, Գորիսի, Իջևանի, Նոյեմբերյանի և Մարտունու անտառտնտեսություններին հարող բնակավայրերին:
Ըստ ծրագրի մասնագետների, Հայաստանի ամբողջ տարածքի 80 տոկոսն աստիճանաբար անապատանում է, և հիմնական գործոնը մարդու կողմից բնական անտառների անխնա շահագործումն է, բնակավայրերին հարող անտառատարածքների ոչնչացումը, որի հետևանքով հողի խոնավությունը նվազում է 20-40 տոկոսով, բույսերի բերքատվությունը` 19-22, իսկ դրանց հետ կապված անասնապահության մթերատվությունը` 30-35 տոկոսով:
Ըստ ԵՊՀ աշխարհագրության և երկրաբանության ֆակուլտետի պրոֆեսոր, աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր ԱՇՈՏ ԽՈՅԵՑՅԱՆԻ, Հայաստանում նման տեմպով «օգտագործման» կամ բնօգտագործման դեպքում առաջիկա 10-12 տարում անտառները լրիվ կոչնչանան և հիմնովին կկորցնեն ինքնավերականգնման ունակությունը: Իսկ դա նշանակում է, որ պետք է տնկվեն նոր անտառներ: Ինքներս մեզ հարցնենք` ծառ տնկե՞լն է հեշտ և սպասելը, որ մատղաշ տունկը հաստաբուն ծառ դառնա, թե՞ ունեցածը պահպանելը:
Ըստ գիտնականի, մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում ներկայիս 9 տոկոսի փոխարեն անտառածածկ է եղել պատմական Հայաստանի շուրջ 40 տոկոսը, այդ են վկայում մինչև օրս պահպանված անտառների ցաքուցրիվ մնացորդները, ինչպես նաև Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի և այլ պատմիչների վկայությունները: Դրան զուգահեռ, 5-րդ դարից սկսած շարունակաբար տնկվել են սոսու, կաղնու, ընկուզենու արհեստական անտառներ Այրարատյան գավառում, Արտաշատում, Դվինում: Նորատունկ անտառները կենդանիներով և գազաններով լցնելուց հետո շրջափակվել են պարիսպներով: Այսօրվա Հայաստանի անտառատարածքներում, որոնք 300 հազար հեկտարից էլ պակաս են, այլևս չկան կամ «Կարմիր գրքում» են գրանցվել բեզոարյան այծը, լուսանը, հայկական մուֆլոնը, ասիական հովազը, կովկասյան գորշ արջը, ընձառյուծը:
Ըստ անտառագետների, Հայաստանի անտառների պահպանությունն ու պաշտպանությունը ուժեղացնելու, հատված անտառատարածքները վերականգնելու նպատակով անհրաժեշտ է կատարել անտառային ֆոնդի պետհաշվառման, անտառային մոնիթորինգի կազմակերպման, անտառների պահպանության ծառայությունը նյութատեխնիկական բազայի ժամանակակից միջոցներով համալրելու և վնասակար օրգանիզմների զանգվածային բազմացման օջախներում պայքարի աշխատանքներ: Միաժամանակ պետք է ստեղծել սերմնային և տնկարանային տնտեսություններ, որտեղ առաջնահերթորեն աճեցվեն անհետացող և արժեքավոր ծառատեսակներ, իսկ հատված անտառատարածքներում, անտառաբույսերի հիմնադրումից բացի, կիրառել նաև դրա բնական վերաճին նպաստող միջոցառումներ: Գերխնդիր է նաև երկու գերատեսչություններում (ՀՀ գյուղատնտեսության և բնապահպանության նախարարություններ) գործող` անտառների կառավարման, բնօգտագործման և վերահսկողական կառույցների, ինչպես նաև ապօրինի հատումների կանխման աշխատանքներին աջակցող միջգերատեսչական խորհրդի ուժեղացումը: Անտառների պահպանության գործում կարևոր են նաև հասարակության յուրաքանչյուր անդամի դերն ու պատասխանատվությունը ոչ միայն ներկա, այլև ապագա սերունդների առջև: Բնությունը բարի է, առատաձեռն, սակայն նա չի ներում իր նկատմամբ անբարեխիղճ վերաբերմունքը:

Հասմիկ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• ՏՄՊՊՀ-ն դեղորայքի շուկայում հայտնաբերել է պետբյուջեին հասցված մեկուկես մլրդ դրամի վնաս
• Չինարի գյուղում բացվել է նոր խաչքարով սրբատեղի
• Առաջիկա օրերին հանրապետությունում սպասվում է կարճատև անձրև և ամպրոպ
• Սերգո Կարապետյանը՝ Արմավիրի մարզում նոր գործարանի բացման մասին
• Հոկտեմբերի 6-ին Վայոց ձորի Արենի գյուղում կանցկացվի «Գինու փառատոն» ավանդական տոնախմբությունը
• Հոկտեմբերին Արագածոտնում կգործարկվի գինեհումքի վերամշակման նոր գործարան
• Հոկտեմբերի 5-ին`«Տիեռաս դե Արմենիա» Ագարակի տարածքում կբացվի գինու նոր գործարան
• Խաղողագործության զարգացման համար Հայաստանում առկա է մեծ ներուժ
• Հոկտեմբերի 4-ին Երևանում մեկնարկեց «Ֆրութֆուլ Արմենիա» (Fruitful Armenia) 8-րդ համաժողովը
• Մոսկվայում սպանվել է հայ գործարար
• ԲՊՏ-ի տասնօրյա ստուգումների արդյունքում արձանագրվել է շրջակա միջավայրին հասցված ավելի քան 1 մլն դրամի վնաս, պետբյուջե է մուտքագրվել 2,38 մլն դրամ գումար
• Հոկտեմբերի 4-ին Վայոց ձորի Հերմոն գյուղում կանցկացվեն «Բերքի տոնը» և «Ավանդական խոհանոց» տոնահանդեսը
• Գեղարքունիքում ստացվել է կարտոֆիլի առատ բերք
• Ֆանտանում և Ապարանում աշնանացանը թփակալել է, իսկ ՈՒրցաձորում սկսվել են ծխախոտի սերմերի հավաքման աշխատանքները
• ՀԱԷԿ-ի պլանային վերանորոգումը ՀՀ-ում մատակարարվող էլեկտրաէներգիայի վրա չի անդրադառնա
• Առաջիկայում կիրականացվի «Շուկաներ Մեղրիի տարածաշրջանի համար» ծրագիրը
• Առաջիկա օրերին օդի ջերմաստիճանը կնվազի 4-5 աստիճանով
• ՀՀ տարածքում կտեղակայվեն նոր սեյսմիկ կայաններ
• Սևանա լճի հայելու նիշը նախորդ տարվա նույն օրվա համեմատությամբ ցածր է 2 սմ-ով
• ՏՄՊՊՀ-ն վարույթ է հարուցել Հայաստան ներկրված գոմեշի մսի վերաբերյալ

Մեկնաբանություններ