Մեկ տարի առաջ, փետրվարի 28-ին, նա հրաժեշտ տվեց երկրային կյանքին: Երևի կանխազգում էր, որ ամիսներ հետո Արցախն այլևս հայկական չի լինի, և իր նախնյաց սուրբ հողում էր ուզում հող դառնալ: Իսկ որպես շիրմաքար կմնա ապագային կտակած նրա հարուստ գրական ժառանգությունը:

Վերջին տարիներին հայաստանյան իշխանություն կոչվածների կողմից ամենօրյա ռեժիմով տարվող պրոթյուրքական քարոզը հանրային տիրույթում համատարած բթացման առանձնահատուկ լեթարգիական իրականություն է ստեղծել, որտեղ փաշինյանական կեղծ թեզերը հրամցվում են որպես բացարձակ ճշմարտություններ։ Սակայն ես անհոգնել կրկնում եմ, որ թյուրքը մնում է թյուրք, անկախ նրանից, դա 1064 թվականի Ալփասլանն էր, 1512-ին՝ Սելիմը, 1918-ին՝ Վեհիբը, թե 2024-ին Էրդողանն ու Ալիևը (չնայած, սա մի այլ կատեգորիայի միքս է)։ Բան չի փոխվել, ընդամենը թղթաբանությունն է մի քիչ շատացել։

1944 թվականի Ֆրանսիան ու այսօրվա Հայաստանը շատ նմանություններ ունեն: Երկուսն էլ մինչպատերազմյան ժամանակահատվածում գտնվում էին էյֆորիայի մեջ, երկուսի հասարակությունն էլ գրեթե իսպառ կորցրել էր պասիոնարությունն ու վերածվել սպառողական մտածողությամբ բնակչության...

Ժանգագույն մազերով, կես լիտրանոց բանկայով չոլկա արած, սփրթնած պուդրայի վրայից սև սուրմա քսած անհասկանալի արարածների դուքան է դարձել հայկական դպրոցը։

Համացանցում տարածված այս լուսանկարը ինձ էլ դառնացրեց, բայց չզարմացրեց: Ինչի՞ց ենք զարմանում, պահ, մի խեղճուկրակ քծնող թիրախ է ընկել, գուցե ասում է՝ մի քիչ կամաց գնա, գոզալ, որ գլուխդ պատին չառնի: 33 տարի է սրա մեջ է հայ հասարակությունը՝ վերից-վար, ամենուր ու ամեն տեղ, կառավարությունից մինչև կազմակերպություններ, մինչև դպրոց ու մանկապարտեզ, բակ ու հարևան, ծանոթ- անծանոթ, ընկեր, բարեկամ:

Հայ ժողովրդի պատմության ընթացքում բազմադարյա մի խնդիր է մեզ միշտ ուղեկցել. պայքարի, դիմադրության համար գրեթե միշտ շատ դժվար է եղել ներսում նյութական ռեսուրսի հավաքագրումը, և այս գործոնը ծանրակշիռ է եղել պայքարի տարբեր փուլերում՝ հաճախ որոշիչ պատճառ դառնալով պարտության համար։ Եվ հակառակը. 90-ականներին ողջ ռեսուրսը դրվեց հաղթանակի վրա, ու հաղթանակը եղավ։

Մի քանի օր մտավարժանք արեցի Նիկոլ Փաշինյանի «բաղադրատոմսով»։ Փորձեցի Հայաստանը պատկերացնել առանց Մասիսի, առանց «Հայոցի», առանց պատմական հայրենիքի ու դրա հետ կապված ամեն ինչի, մշակույթից մինչ գրականություն, աշխարհագրությունից մինչև մտածողություն։ Ու արդյունքում ստացվեց, որ անհավանական լավ արդյունքի դեպքում մենք կարող ենք ունենալ անշառ ու նեղլիկ մի պետություն, բայց մեզ հայ կոչել խիստ դժվար կլինի։ Օրինակ, կարող ենք մեր պետությունը վերանվանել անդրկովկասյան քրիստոնյաների, չնայած մեզնից ի՞նչ քրիստոնյա, 100-ից 1-ը գիտի 10 պատվիրանները։ Ավելի տիպիկ կլինի «Անդրկովկասյան ուտողխմողների հանրապետություն», ավելի կարճ՝ «Կովկաս պանդոկ»։

Ֆեյքերի խնդիրը ամենևին էլ նոր չէ: Այդ երևույթին անդրադարձել է դեռևս Հովհաննես Թումանյանը՝ 1911 թվականին:

Մի խրատադաստիարակչական պատմությամբ եմ ցանկանում կիսվել հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջնորդի զինակից, 1905 թ. իբր Վաղարշապատում բոլշևիկյան բջջի հիմնադիր, իսկ առանց իբր-ի՝ հայտնի ավանտյուրիստ, դեմագոգ և զրպարտիչ Գուրգեն Հայկունու մասին, պատմություն, որի ենթատեքստում ճիշտ և արդար, իմաստավորված ապրելու խորհուրդն եմ տեսնում:

Ոչ անցած ճանապարհը, ոչ վաստակը ոչինչ չարժեն, երբ մտավորականը անմասն ու անտարբեր է իր հայրենիքում և իր ժողովրդի հետ կատարվող ճակատագրական իրադարձությունների հանդեպ։ Երբ չի ստանձնում իր բաժին պատասխանատվությունը և իր բաժին լուծը հայրենիքի փրկության գործում։ Փառք այն մտավորական գործիչներին, ովքեր պարտք չմնացին իրենց խղճին։