ՃԿՈՒՆ ԵՎ ՆՊԱՏԱԿԱՍԼԱՑ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՒՄԱՐԵԼԻՆԵՐԸ

Վարչատարածքային գիտականորեն հիմնավորված բաժանումը յուրաքանչյուր երկրի սոցիալ-տնտեսական և ռազմավարական նպատակասլաց քաղաքականության իրականացման նախապայմանն է: Այն վճռական դեր է խաղում տվյալ պետության կենտրոնական իշխանության տնտեսական, սոցիալական, ռազմական քաղաքականությունը վարչական բոլոր շրջաններում ճկուն, նպատակասլաց ձևով ղեկավարելու, իրականացնելու համար:
Վարչատարածքային բաժանման ժամանակ խիստ նուրբ, յուրահատուկ մոտեցումներ են անհրաժեշտ ռելիեֆային բարդ կառուցվածք ունեցող երկրներում: Հենց այդպիսի մոտեցում էր պահանջվում Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման գործող սխեման կազմելիս: Ցավոք, դրանք հաշվի չեն առնվել:
Բացի ռելիեֆային, կլիմայական յուրահատկությունները հաշվի առնելուց, յուրաքանչյուր երկրի տնտեսական, սոցիալական զարգացման համապատասխան էտապ պահանջում է վարչատարածքային նոր բաժանում, որը կհամապատասխանի տվյալ ժամանակաշրջանի խնդիրների արդյունավետ կատարման պահանջներին: Ելնելով դրանից` մեր հանրապետության տարածքը 1920-ից մինչև 1995 թվականը չորս անգամ այդպիսի բաժանման է ենթարկվել:
Մասնավորապես, մինչև 1995 թ. Հայաստանի Հանրապետության տարածքը բաժանված էր 37 վարչական, գյուղական և 10 քաղաքային շրջանների (8-ը Երևանում, 2-ը` Լենինականում` այժմյան Գյումրիում): Հանրապետությունում մինչ այդ կար 30 քաղաք, այդ թվում` հանրապետական ենթակայության` 21, շրջանային ենթակայության` 9: Բացի դրանից, կար քաղաքատիպ 28 ավան: Գյուղական բնակավայրերի թիվը 942 էր, որոնք ընդգրկված էին 865 գյուղխորհուրդներում:
Ճշմարտության դեմ չմեղանչելու համար ասենք, որ վարչատարածքային այդ բաժանումն իր դրական խոշոր դերն է խաղացել: 1965 թ. գործողության մեջ դրված վարչատարածքային բաժանման գոյության ժամանակաշրջանում գյուղական վարչական շրջանների բոլոր կենտրոններն արագորեն զարգացում են ապրել: Դրանցում կառուցվել են արդյունաբերական ձեռնարկություններ կամ դրանց մասնաճյուղեր, վեր են խոյացել բնակելի շենքեր, կրթամշակութային կենտրոններ, բարեկարգվել են փողոցները: Անկասկած, վարչական կենտրոնի զարգացումը իր խոշոր ազդեցությունն է թողել նաև տվյալ շրջանի մյուս բնակավայրերի սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա: Այսպիսով, «վարչական կենտրոն» լինելու գործոնը վճռական դեր է խաղացել ոչ միայն այդ կենտրոնի, այլև նրա ենթակայության և մշտական հսկողության տակ գտնվող բնակավայրերի զարգացման համար:
1995 թ. դեկտեմբերի 11-ի «Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին» օրենքով վերը նշված վարչական միավորների փոխարեն հանրապետության տարածքը բաժանվել է 11 մարզերի, այդ թվում` Երևան քաղաքը մարզի կարգավիճակով: Հետագայում Երևան քաղաքի կարգավիճակը փոխվեց, որն այժմ քաղաքային համայնք է: Այսինքն` այժմ հանրապետության տարածքը բաժանված է 10 մարզի:
Այսպիսով, ՀՀ տարածքի այժմյան վարչական առաջին կարգի միավորները մարզերն են: Դրանցից բացի, կան նաև երկրորդ կարգի վարչական միավորներ, դրանք գյուղական և քաղաքային համայնքներն են:
Վերջին տվյալներով` ՀՀ-ում կա 49 քաղաք, այդքան էլ քաղաքային համայնք (այսինքն` յուրաքանչյուր քաղաքային բնակավայր նաև համայնք է): Գյուղական բնակավայրերի թիվն այժմ 913 է, որոնք միավորված են 866 գյուղական համայնքներում:
Նշենք, որ մեր հանրապետությունում դեռևս խորհրդային իշխանության տարիներին, անհեռատես տնտեսական քաղաքականության պատճառով, գյուղական բնակավայրերի թիվը մեծ չափերով կրճատվել է, իսկ դրա արդյունքը, անկասկած, ցավալի պետք է համարել:
Խորհրդային իշխանության տարիներին, մինչև 1950-ական թվականները, հանրապետությունում կար 1192 գյուղական բնակավայր:
Մինչև 1970-ականները յուրաքանչյուր գյուղ մեկ կոլեկտիվ տնտեսություն էր (կոլխոզ), որից հետո տեղի ունեցան այդ կոլեկտիվ տնտեսությունների (կոլտնտեսությունների) անհեռատես խոշորացումներ: Հետևանքը եղավ այն, որ փոքր բնակավայրերը կուլ գնացին մեծերին, անուշադրության մատնվեցին, բնակչությունը հեռացավ իր ապրելավայրից, գյուղն ամայացավ, հողատարածքները անտերության մատնվեցին: Այդ «քաղաքականության» հետևանքը եղավ այն, որ մեր հանրապետության տարածքից` վարչական քարտեզից վերացավ ավելի քան 270 գյուղ: Սրանցից շուրջ 50 գյուղ միացավ ձևավորվող քաղաքներին, մնացածներն առհասարակ որպես բնակավայրեր վերացան, ամայացան, բնակչությունը տեղափոխվեց քաղաքներ կամ առհասարակ հեռացավ երկրից: Այժմ էլ այդ ցավալի քաղաքականությունը շարունակվում է:
Եթե փոքր գյուղերը միացվում են համեմատաբար խոշոր գյուղերին և ստեղծվում գյուղական խոշոր համայնքներ, ապա փորձը ցույց է տալիս, որ այդ համայնքի մեջ կցված փոքր գյուղերը (որոնք երբեմն տասնյակ կիլոմետրերով հեռու են լինում) անուշադրության են մատնվում, տնտեսական, սոցիալական կյանքը խիստ տուժում է: Հետևանքը լինում է այն, որ փոքր գյուղերի բնակչությունը թողնում հեռանում է, այսինքն` դրանք ամայանում են: Իսկ այդ երևույթի տնտեսական ամենախոշոր ցավալի հետևանքն այն է, որ հարյուր հազարավոր գյուղատնտեսական հողակտորներ անտերության են մատնվում: Այսօր էլ այն շատ ակնառու է, մեր հանրապետությունում, ամենահամեստ տվյալներով` սեփականաշնորհված հողատարածքների շուրջ 40-45 %-ը չի օգտագործվում նշված և սխալ կառավարման այլ պատճառներով: Իսկ մեր հանրապետության բնակլիմայական պայմաններն այնպիսին են, որ հողատարածքը եթե մեկ-երկու տարի չի մշակվում, չի խնամվում, վերածվում է անապատի:
Մեր հանրապետությունում իրականացվող տնտեսական, սոցիալական քաղաքականության, երկրի կառավարման առանցքում վճռական դեր պետք է խաղան գյուղական բնակավայրերի պահպանումը, բնակչության արտահոսքի կանխումը, աշխատատեղերի ստեղծումը, մեր սակավահող երկրի հողատարածքների մաքսիմալ օգտագործումը, գյուղացու հոգսի թեթևացումը, բնակչության վերարտադրության ցուցանիշների բարձրացումը:
Ցավոք, այսօր էլ մեր կառավարման համապատասխան օղակներում աշխատանքներ են տարվում գյուղական բնակավայրերի այսպես կոչված ավելի խոշորացման վերաբերյալ: Այդ նշանակում է, որ մեր հանրապետության տարածքում եղած շուրջ 915 գյուղական բնակավայրերը պետք է կենտրոնացվեն 300 գյուղական համայնքներում: Պետք է պատկերացնել, թե, մեր կարծիքով, այս անհեռատես կառավարման ձևն ինչպիսի հետևանքներ կարող է ունենալ, ելնելով անցյալի հարյուրավոր գյուղական բնակավայրերի ամայացման փաստից:
Մենք` հայերս, անկասկած, տաղանդավոր ժողովուրդ ենք, բայց տնտեսական, քաղաքական շատ հարցերում երբեմն անհեռատես ենք: Դրա փայլուն օրինակներից մեկը Սևանա լճի «հոշոտումն» է` աշխարհի ամենամեծ քաղցրահամ լճերից մեկի մակարդակի 20 մետր իջեցումը և այդտեղ եղած 59 մլրդ խմ ջրից այժմ միայն 37 մլրդ խմ թողնելն ու լիճը ճահճի վերածման վտանգի փաստը, որից հետո միայն ահռելի դժվարություններով դրա մակարդակի բարձրացման մասին մտածելը:
Հավատացած ենք, որ այդպիսի անդառնալի հետևանքներ ենք ունենալու նաև գյուղական բնակավայրերի խոշորացման նոր «ծրագրի» իրականացման հետ կապված:
Գյուղական բնակավայրերի խոշորացման քաղաքականությունը, անկասկած, կապված է հանրապետության վարչատարածքային բաժանման սխեմայի հետ:
Հանրապետության բոլոր ռեգիոններում մեր կատարած ուսումնասիրությունները հանգեցնում են այն եզրակացության, որ 1996 թ. հունվարի 1-ից գործող մարզային բաժանման սխեման ոչ միայն իրեն չի արդարացնում, այլև շատ դեպքերում խոչընդոտում է ստեղծված սոցիալ-տնտեսական ծանր վիճակը հաղթահարելուն, տնտեսությունը վերակենդանացնելուն, ներշրջանային կապերը կարգավորելուն:
Իսկ այս ամենը պետք է բացատրել նրանով, որ այժմ գործող վարչատարածքային սխեման կազմվել է հապճեպ, հաշվի չեն առնվել գիտության կողմից ընդունված և քաղաքակիրթ երկրներում արմատավորված սկզբունքները, մասնավորապես.
ա) լեռնային երկրներում և առաջին հերթին մեզ մոտ անհրաժեշտ էր հաշվի առնել մեր տարածքի տիպիկ լեռնային բնույթը, նրա ռելիեֆային խիստ բարդ կառուցվածքը, կտրտվածությունը,
բ) կլիմայական պայմանների բազմազանությունը և հանրապետության փոքր տարածքում վերընթաց գոտիականության բազմազան առանձնահատկությունները,
գ) միասնական տրանսպորտային համակարգի բացակայությունը,
դ) տնտեսության ճյուղերի մասնագիտացման ընդհանրությունը,
ե) պատմականորեն ձևավորված մյուս ենթակառուցվածքների ընդհանրությունը:
Այս և այլ սկզբունքներ հաշվի առնելու դեպքում, հատկապես ներկա, անցումային ժամանակաշրջանում ամենևին նպատակահարմար չէր հանրապետության մեկը մյուսից բնական պայմաններով, տնտեսության մասնագիտացման ուղղություններով խիստ տարբերվող տարածքները միավորել նույն մարզի մեջ:
Մասնավորապես, ընդունելի չէ այն հանգամանքը, որ, մի կողմից` Նոյեմբերյանի, մյուս կողմից` Տավուշի տարածաշրջանները Իջևանի տարածաշրջանի հետ նույն Տավուշի մարզի մեջ են մտցված (մարզային կենտրոն ունենալով Իջևան քաղաքը): Պետք է պատկերացնել, թե, օրինակ, Նոյեմբերյանի տարածաշրջանի Դեբեդավան, Դեղձավան, Բագրատաշեն, Զորական և հեռավոր մյուս գյուղերի բնակիչները մարզային կենտրոնի հետ կապված բազում հարցերի լուծման համար ինչպիսի դժվարություններով կարող են հասնել Իջևան: Ֆիզիկաաշխարհագրական, տրանսպորտա-ռազմավարական և այլ առումներով նույնպես նպատակահարմար չէ Տավուշի նախկին շրջանի միացումը այդ մարզին: Նրա ամբողջ արևելյան սահմանագիծը (ավելի քան 100 կմ) խորացված է դեպի մեր նկատմամբ խիստ թշնամաբար տրամադրված Ադրբեջանի տարածքի խորքը և մշտապես վտանգի տակ է: Այս առումով նպատակահարմար է նախկին Տավուշի (Շամշադինի) շրջանին տալ վարչատարածքային հատուկ կարգավիճակ և օժտել կառավարման յուրատիպ ձևերով:
Բավականին դժվարությունների հետ է կապված Գեղարքունիքի մարզի մեջ մտցված Ճամբարակի տարածաշրջանի բնակավայրերից Գավառ մարզկենտրոն հասնելը, որի համար անհրաժեշտ է լինում Սևանա լճի շուրջը մի պտույտ կատարել:
Մեր կարծիքով` ընդունելի չէ նույն` Արագածոտնի մարզի մեջ մի կողմից` Թալինի, մյուս կողմից` Ապարանի ու հատկապես Արագածի տարածաշրջանները մտցնելը: Դրանք ոչ միայն խիստ տարբերվում են բնակլիմայական պայմաններով, այլև տրանսպորտային և տնտեսական այլ առանձնահատկություններով, տնտեսության մասնագիտացման ուղղություններով: Վերջապես, պետք է հաշվի առնել նաև մի այլ հանգամանք. հատկապես մեր պայմաններում վարչական միավորները պետք է ունենան միասնական տնտեսական ենթակառուցվածքներ, որոնք շատ դյուրին կդարձնեն տվյալ ռեգիոնի ավելի արդյունավետ կառավարումը։
Թալինի ու Աշտարակի տարածաշրջաններն իրենց ռելիեֆային, հողային առանձնահատկություններով, գյուղատնտեսության մասնագիտացման ուղղությամբ (այգեգործություն, պտղաբուծություն), տրանսպորտային միասնական համակարգի առումով խիստ տարբեր են նույն Արագածոտնի մարզի մեջ մտցված Ապարանի, Արագածի տարածաշրջաններից: Վերջիններս հիմնականում մասնագիտացված են անասնապահության, հացահատիկի ու կարտոֆիլի աճեցմամբ: Հետևաբար, երկու հատվածները բոլոր առումներով պետք է դիտել որպես առանձին վարչական միավորներ (Արագածոտնի ու Ապարանի):
Մեր կարծիքով, բնական և պատմատնտեսական առանձնահատկությունները հաշվի առնելով, վերանայման կարիք ունեն նաև Լոռու, Շիրակի, Կոտայքի մարզերի վարչատարածքային կառուցվածքները:
Այդ առումով նպատակահարմար չէ Լոռու սարահարթը (Տաշիրի, Ստեփանավանի տարածաշրջանները), Փամբակի ավազանը (Սպիտակի ու Գուգարքի տարածաշրջանները) և Դեբեդի ավազանը (Թումանյանի տարածաշրջան) մտցնել մեկ մարզի մեջ:
Լոռու սարահարթը Բազումի լեռնաշղթայով մեկուսացված է Փամբակի ավազանից և վերջինիս համեմատությամբ ունի բնակլիմայական խիստ տարբեր պայմաններ, տնտեսության մասնագիտացման այլ ուղղություններ: Հետևաբար, այս երկու հատվածները կարելի է դիտել որպես վարչական առանձին միավորներ (Լոռու և Փամբակի): Մոտավորապես նույն նկատառումներով պետք է մեկ վարչական միավորի մեջ մտցնել նաև Թումանյանի և Նոյեմբերյանի տարածաշրջանները, որոնք ունեն տրանսպորտային միասնական համակարգ և այլ ընդհանրություններ:
Վարչատարածքային գործող սխեմայում տարածքի ու բնատնտեսական առանձնահատկություններով բազմազան են Շիրակի մարզի պայմանները: Այն ընդգրկում է Արթիկի, Անիի, Ախուրյանի, Աշոցքի ու Ամասիայի նախկին վարչական շրջանները: Նշենք, որ վերջին երկու տարածաշրջանները` Աշոցքի ու Ամասիայի, այսինքն` Աշոցքի սարահարթը, Շիրակի դաշտից կլիմայական պայմաններով, տնտեսության մասնագիտացման ուղղություններով բավականին տարբերվում են միմյանցից: Այսինքն, այդ երկու հատվածները պահանջում են տնտեսավարման առանձնահատուկ մեթոդներ և ձևեր: Հետևաբար, նպատակահարմար կլինի նշված երկու տարածաշրջանները (Աշոցքի ու Ամասիայի) առանձնացնել Շիրակի մարզից և ձևավորել որպես առանձին միավոր (Աշոցք անվանումով):
Նման վերակազմման կարիք ունեն Կոտայքի ու Սյունիքի մարզերի տարածքները, ինչպես նաև Գեղարքունիքի մարզի տարածքը: Սևանի ավազանի վարչատարածքային 5 միավորներ մեկ մարզի մեջ միավորելը բոլոր առումներով անկառավարելի է դարձնում այդ ավազանը:
Այսպիսով, 1996 թ. սկզբից հապճեպ կերպով գործողության մեջ դրված վարչատարածքային բաժանումը, որում, ինչպես ասվել է, հաշվի չեն առնվել մեր հանրապետության տարածքի բնական, պատմատնտեսական առանձնահատկությունները, անցած ժամանակներում բացասաբար է անդրադարձել ռեգիոնների սոցիալ-տնտեսական վիճակի վրա: Նախկին գյուղական 37 շրջանների այն վարչական կենտրոնները, որոնք դադարել են այդպիսին լինելուց, բոլոր առումներով հետ են նահանջել:
Դրանց տնտեսությունը, տրանսպորտային ուղիները, փողոցները դուրս են մնացել ուշադրության կենտրոնից: Այդ պայմաններում շատ դժվարացել են բնակավայրերի օպտիմալ կառավարումը և, որ շատ կարևոր է, բնակչության սպասարկումը: Վերջապես միշտ պետք է հիշել, որ այն ամենը, ինչ ստեղծվում է, այդ թվում` վարչատարածքային բաժանումը, բնակչության համար է. եթե այն չի ծառայում դրան, ապա մեր գործունեությունը դառնում է աննպատակ:
Կարծում ենք, որ հանրապետության վարչատարածքային բաժանումը անցման ժամանակաշրջանում պետք է իրականացվի ոչ թե վարչական միավորների խոշորացման, այլ համեմատաբար փոքր միավորների ստեղծման ճանապարհով` հաշվի առնելով մեր բնական պայմանների յուրահատկությունները, միասնական տրանսպորտային և առհասարակ ենթակառուցվածքների ընդհանրությունը:
Ելնելով վերը շարադրված պահանջներից` առաջարկվում է Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների հետևյալ սխեման (իսկ թե վարչական այդ միավորները ինչպես կանվանվեն` մարզ, թե շրջան, դա իշխանությունների հետ ճշտելու հարց է, մենք պայմանականորեն անվանում ենք մարզեր):

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԲԱԺԱՆՄԱՆ ԱՌԱՋԱՐԿՎՈՂ ՆՈՐ ՍԽԵՄԱՆ` ԸՍՏ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՄԻԱՎՈՐՆԵՐԻ

ՄԱՐԶԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄԸ ՄԱՐԶԻ ՄԵՋ ԸՆԴԳՐԿՎԱԾ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆՆԵՐԸ ՄԱՐԶԿԵՆՏՐՈՆԸ
1. Ապարանի Ապարանի, Արագածի Ապարան
2. Արագածոտնի Աշտարակի, Թալինի Աշտարակ
3. Արարատի Արարատի, Արտաշատի Արտաշատ
4. Արմավիրի Արմավիրի, Բաղրամյանի Արմավիր
5. Աշոցքի Աշոցքի, Ամասիայի Աշոցք
6. Սևանի Գավառի, Սևանի, Ճամբարակի Սևան
7. Դեբեդի Թումանյանի, Նոյեմբերյանի Ալավերդի
8. Լոռու Տաշիրի, Ստեփանավանի Ստեփանավան
9.Կապանի Կապանի, Մեղրու Կապան
10.Կոտայքի Կոտայքի, Նաիրիի Աբովյան
11. Հրազդանի Հրազդանի Հրազդան
12. Որոտանի Գորիսի, Սիսիանի Գորիս
13. Վաղարշապատի Էջմիածնի, Մասիսի Վաղարշապատ
14. Վայոց ձորի Եղեգնաձորի, Վայքի Եղեգնաձոր
15. Վարդենիսի Մարտունու, Վարդենիսի Վարդենիս
16. Տավուշի Իջևանի, Տավուշի Իջևան
17. Շիրակի Ախուրյանի, Արթիկի, Անիի Գյումրի
18. Փամբակի Գուգարքի, Սպիտակի Վանաձոր
19. Երևանի համայնք Երևան մայրաքաղաքի ամբողջ տարածքը Երևան
Վարչատարածքային բաժանման այս համակարգում առանձնահատուկ կարգավիճակ է տրվում Մեղրու, Տավուշի, Նոյեմբերյանի տարածաշրջաններին, որպես սահմանային, պաշտպանական հույժ կարևոր նշանակություն ունեցող տարածքների:
Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական դեռևս ծանր շուկայական արտադրահարաբերությունների անցման ժամանակաշրջանում, երբ չեն լուծված բնական առկա ռեսուրսների տնտեսական համալիր գնահատման, դրանց խնայողաբար, անթափոն օգտագործման, շրջակա միջավայրի պահպանության, վարչական տարածաշրջանների համաչափ զարգացման, ժողովրդագրական բազում խնդիրներ, վարչատարածքային բաժանման գործող սխեման, ինչպես նաև գյուղական համայն-քների հետագա խոշորացման միտումները ոչ մի առումով արդարացված չի կարելի համարել: Այդ առումով ընդունելի չի կարելի համարել նաև արտասահմանյան այս կամ այն երկրի օրինակը, քանի որ մեր հանրապետության բնական պայմանների առանձնահատկությունները, աշխարհաքաղաքական այժմյան խիստ ան-նպաստ դիրքը պահանջում են միայն մեզ յուրահատուկ տնտեսավարման, ռազմավարական մեթոդներ:

Սերգեյ ՄԵԼՔՈՒՄՅԱՆ
Աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի տնտեսական աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ

Մեկնաբանություններ