«ԱՄԵՆ ՄԵԿՆ ԻՐ ՀԱՄԱՐ ՔԱՂԱՔԻ ՄԻ ԱՆԿՅՈՒՆՈՒՄ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ՉԱՐԵՆՑԻ ՏՈՒՆ Է ԳՏՆՈՒՄ»

Հայ մեծանուն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի` Կարսում գտնվող կարծեցյալ տան առքուվաճառքի մասին թուրքական իշխանությունների խոսակցությունները վեր հանեցին կարևոր մի հարց` որտե՞ղ է իրականում ծնվել մեծ բանաստեղծը: Խոսակցություններ շրջանառվեցին նաև բանաստեղծի անտիպ գործերի մասին: ՈՒ դարձյալ հարց` ենթակա՞ է հրապարակման Չարենցի ողջ ժառանգությունը: Ի՞նչ ենք փորձում ասել կամ թաքցնել: Մեղադրում ենք Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Ջեյմս Ռասելին (որը, ծանոթանալով ձեռագրերին, ըստ ցանկության, հրապարակել ու մեկնաբանել է դրանք) իր մասնավոր դիրքորոշումների համար, սակայն մեզ մոտ նույնպես չկա հստակություն: Թվում է` քննարկվում է կարևոր մի հարց, ու շարունակ լուսանցքում է մնում ամենակարևորը: Թեմայի շուրջ ներկայացնում ենք մեր զրույցը գրականագետ ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆԻ հետ:
-Թուրքիայում բարձրացվում է Չարենցի տան վաճառքի հարցը, մինչդեռ պարզվում է` տան հասցեն հստակ չէ: Շրջանառվում է տան հասցեի երկու տարբերակ:
-Ոչ թե երկու, այլ շատ հասցեներ են շրջանառվում: Չարենցի ընտանիքը Կարսում մի քանի տուն է ունեցել, նախ` պետք է հստակեցնել` ո՞ր տունն ենք որոնում: Որքան հասկանում եմ` մարդիկ ուզում են նախ և առաջ գտնել այն տունը, որտեղ Չարենցը ծնվել է: Հստակեցնելու խնդիր այս դեպքում չկա, որովհետև կան ճշգրիտ հասցեն ու տեղի նկարագրությունը:
-Հնարավո՞ր է գտնել տունը, եթե հասցեների նկարագրություններ կան, բայց դրանք փոխվել են:
-Այսօր Երևանում, ասենք, դժվա՞ր է ինչ-որ աղբյուրից ճշտել, որ Մաշտոցի պողոտան ժամանակին կոչվել է Սունդուկյան փողոց: Ինձ զարմացնում է հետևյալը. այն տունը, որ հիմա ներկայացնում են, տպագրում են լուսանկարները, ֆիլմեր են նկարահանում, մոմավառություններ կազմակերպում, ո՞վ որոշեց, որ դա Չարենցի տունն է և ինչպե՞ս: Արդյոք որևէ մասնագետ հիմնավորե՞լ է փաստերով, տեղեկություններով, քարտեզներով, հուշերով։ Երբ ես այս հարցերը բարձրացնում եմ, դա չեմ անում էժանագին սենսացիայի համար: Կան հիմնավորումներ:
-Մերո՞նք են խաբում, թե՞ թուրքերը:
-Առայժմ մերոնք են խաբում, իսկ թուրքերն օգտվում են մեր միամտությունից:
-Այսինքն, մե՞նք ենք որոշել, որ դա է Չարենցի տունը:
-Այո, իհարկե, թուրքերն ի՞նչ գիտեն` ո՞վ է Չարենցը: Ամենամեծ իմացությունը Չարենցի մասին, որ այսօրվա շարքային կամ ոչ շարքային թուրքը գիտի, այն է, որ Չարենցն այն մարդն է, ում դիմանկարը հազարդրամանոց թղթադրամի վրա է պատկերված:
-«Հուրիեթ» օրաթերթի հոդվածագիր Իրեմ Քյոքերն իր հրապարակման մեջ շատ ավելին էր ասել։
-Նրանք գուցե հիմա ինչ-որ բան գիտեն: Չարենցը երբեք թուրքերեն չի թարգմանվել, չի հրապարակվել, եթե նույնիսկ մեծ ցանկություն ունենան ինչ-որ բան իմանալու Չարենցի մասին, շատ դժվար կլինի: Վերադառնանք տան խնդրին: Հիմք են ընդունում մի քանի աղբյուրներ, ասում են` «Երկիր Նաիրի» գրքում նկարագրություններ կան, Ավետիք Իսահակյանը մի ժամանակ այցելել է այնտեղ ու նկարագրություն թողել: Բայց ի՞նչ է գրված այնտեղ. Չարենցը գրում է` մեր տունը գտնվում էր բերդի տակ, որից զառիթափով ծուռումուռ մի արահետ էր իջնում մինչև փողոց: Հիմա մենք տունը ցույց ենք տալիս փողոցի վրա, ոչ թե ծուռումուռ արահետով դեպի վեր` բերդի տակ: Այսինքն, տունը պետք է փնտրել սարալանջի վրա, Օվրաժսկայա փողոցում, որը մի քանի տներից բաղկացած ոչ մեծ փողոց է: Երկրորդ փաստարկը. Չարենցի տունը եղել է երկհարկանի, բարվոք, ինչը բազմաթիվ աղբյուրներում նշված փաստ է: Այսօր մեզ ցույց են տալիս կիսախարխուլ, գետնատարած մի քարակույտ և ուզում են համոզել, որ դա Չարենցի տունն է: Երրորդ փաստարկը. ասում են, որ Չարենցի տունը գտնվում է Սուրբ Առաքելոց վանքի մոտակայքում: 19-րդ դարի վերջին հայկական բնակավայրերում կային եկեղեցիների ծխականներ, եթե եկեղեցու մոտակա տներում երեխա էր ծնվում, մարդ էր մահանում, կամ որևէ արարողություն էր լինում, արձանագրվում էր տվյալ եկեղեցու ծխամատյանում: Չարենցի ծնունդն արձանագրվել է Աստվածածին եկեղեցում, այն պարզագույն պատճառով, որ տունը մոտ չի եղել Առաքելոց եկեղեցուն: Ամենաանհեթեթը. ասում են` թուրքերն են ցույց տվել Չարենցի տան տեղը: Չարենցն այնտեղ ապրել է հարյուր տարի առաջ, այսօր չկա մի թուրք, որ հիշի, երկրորդ, երբ նա ապրում էր այդ տանը, դեռ Չարենց չէր, նույնիսկ այդ անունը դեռ չուներ: Այսպես կարելի է շատ մանրամասներ թվարկել:
-Այնուամենայնիվ, որտեղի՞ց է սկիզբ առել վարկածը:
-Առաջին հրապարակումը Չարենցի տան վերաբերյալ եղել է մոտավորապես տասնվեց տարի առաջ, պատմություն այն մասին, թե ինչպես է հայ վարորդը Կարսում զրույցի բռնվել թուրքերի հետ, որոշել է, որ պիտի գտնի Չարենցի տունն ու իբր գտել է: «Չարենցի տուն» արտահայտությունը շրջանառության մեջ է դրվել հենց այդ ժամանակներից, կրկնվել է անընդհատ, նստվածք թողել մարդկանց գիտակցության մեջ: Շարքային քաղաքացուն չես մեղադրի, որ այցելության է գնում Չարենցի տուն, նա լսել է դա պատկան մարմիններից: Բայց ի՞նչ են մտածում նրանք, ովքեր այս ժողովրդին տանում, այնտեղ են հասցնում: Ինչպես Դավիթ Գասպարյանն ասաց` երկու տան մոտ մոմ են վառել: Երբ չկա կոնկրետություն, ու գնում են գործարքի, պոլսահայ մեծահարուստների են գտնում, որոնք պիտի գնեն տունը, թուրքական իշխանություների հետ են ուզում համաձայնություն ձեռք բերել, նույնիսկ Հայաստանի տուրիստական կազմակերպություններն արդեն իրենց ուղեցույցների մեջ ներգրավել են այդ կետը` «ՈՒղևորություն Չարենցի տուն»։ Ես դա համարում եմ ոչ միայն դիլետանտություն, այլև անլրջություն: Մի ամբողջ երկրի, ժողովրդի կամա թե ակամա խաբելու մղումը վիրավորական է:
-Այսինքն, լա՞վ է, որ մինչ այսօր չենք գնել տունը ու չենք վերածել տուն-թանգարանի:
-Իհարկե, լավ է: ՈՒ հրաշալի է, որ մենք սիրում ենք Չարենցին, ուզում ենք պահպանել նրա հիշատակը, նախանձախնդիր ենք այն մասունքների նկատմամբ, որ կարող են այնտեղ պահպանված լինել կամ չլինել: Բայց պետք չէ՞ արդյոք ճշմարտությունը հստակեցնել: Չեմ ուզում խիստ լինել, բայց կարծում եմ, որ որոշ մարդիկ գործարքի հոտ են առել, տարածք է, պետք է գնել-վաճառել, պետությունը միջոցներ կտրամադրի, խմբեր կտանեն-կբերեն: Իսկ եթե կան նման լայն հնարավորություններ, ուրեմն, կորչի ամեն սրբություն:
-Մեր հարևանները եկամտի նոր աղբյո՞ւր են որոնում, թե՞ ուզում են բարի հարևան երևալու քաղաքականությունը շարունակել:
-«Մենք ենք, մեր սարերի» մեջ մի այսպիսի արտահայտություն կա. «Եթե ասեմ, որ էս կացինը մի փութ ոսկի արժի, կհավատա՞ս»: Թուրքերը հասկանում են, որ իրենց այդ փլատակը մի փութ ոսկու արժեքով կարող են վաճառել հայերին, ինչո՞ւ չանեն դա: Ավելին ասեմ. Հայաստանից գնացած տարբեր մարդիկ արդեն հինգ տուն են գտել, ամեն մեկն իր համար քաղաքի մի անկյունում մասնավոր օգտագործման Չարենցի տուն է գտնում։ Այս պատմությունը կարող էր լինել չափազանց ծիծաղելի, եթե այսքան տխուր չլիներ:
-Իրեմ Քյոքերի հայտարարությունը Չարենցի տան առիթով, թե «դա մեկն է այն արժեքներից, որ թուրքերը չեն գնահատում», ոչ մի կերպ չեմ հասկանում: Ի՞նչ է ուզում ասել Քյոքերը:
-Երկու իմաստով կարող է ասել, առաջինը` դուք գնահատեք այս ամենը, որովհետև հայերի համար շատ մեծ արժեք ունի, այսինքն, շատ ավելի բարձր գնով են ուզում վաճառել, քան պատրաստ ենք տալու դրա դիմաց: Երկրորդ, թուրքերն էլ վաղ թե ուշ բարբարոսական վիճակներից պիտի դուրս գան ու գնահատեն մշակութային արժեքները: Իրենց հողի վրա ապրել է թեկուզ թշնամի երկրի, բայց մեծ բանաստեղծ: Մեծ գրողները համամարդկային արժեք են, նրանք մեկ ազգի սեփականությունը չեն: ՈՒ եթե քաղաքակիրթ ես համարում քեզ, պետք է գնահատես նաև այդ արժեքը: Այդ երկու իմաստներով կարելի է հասկանալ նրա ասածը, նայած թե ինչ շեշտադրումով է արտասանել:
-Ի՞նչ կասեք Չարենցի անտիպ գործերի մասին։ Ձեր կարծիքով` դրանք «կուսական տեսքով» ենթակա՞ են հրապարակման:
-Այն ամենը, ինչ ստեղծել է մեծ պոետի գրիչը, ենթակա է հրապարակման: Պուշկինն ասում էր` նույնիսկ դերձակին ուղարկած հանճարեղ մարդու երկտողը պատմական մեծ արժեք է: Չարենցի յուրաքանչյուր տող, հաճելի է դա ինչ-որ մեկին, թե ոչ, պատմամշակութային արժեք է և պետք է անխտիր հրապարակել: Երբ խճանկար ենք հավաքում ու ինչ-որ մի հատված չենք լրացնում, պատկերն ամբողջական չի լինում:
-Միգուցե Չարենցն ինքը որոշ գործեր գրել է չհրատարակելո՞ւ մտադրությամբ:
-Երբ մարդը թղթին ինչ-որ բան է հանձնում, դա արդեն հասցեագրված է մեկ այլ մարդու:
-Գրողները մի՞շտ են իրենց բոլոր գործերը տպագրում:
-Տպագրել-չտպագրելն այլ խնդիր է, գրելն ու մտածելը, որ դա երբևէ պիտի անցնի հանրությանը, այլ: Գործողության իմաստը կորչում է. այդ դեպքում` ինչո՞ւ է գրել:
-Ձեր ասած խճանկարի ամբողջական պատկերը լրացնելով` գուցե ուրի՞շ Չարենց «ստանանք»:
-Ես հարցը չեմ դիտարկում այդ տեսանկյունից: Կա բանաստեղծ, գրել է գործեր, դրանք եկել- հասել են մեզ, և մենք չենք կարող աչք փակել ու ասել, թե դրանք չկան: Կան, և սա փաստ է, առարկայական իրողություն: Պիտի կարողանանք ճիշտ տեղադրել այդ գործերն ամբողջական պատկերի մեջ, ոչ թե Չարենցի անտիպ գործերը հրապարակած ամերիկացու պես գռեհկացնել դրանք: Արևմուտքում հարյուրավոր նման էջեր են ստեղծել մեծ գրողները, բայց հիվանդագին դրսևորումներով չեն վերաբերվում դրան: Ի վերջո, մենք մշակույթի հետ գործ ունենք: Գրողի ստեղծագործությունը պետք է մշակութային տեսանկյունից դիտարկել, նոր միայն` նեղ անձնական։ Իսկ մենք ճիշտ հակառակն ենք անում, ամեն ինչը վերագրում ենք անձին, անձնականին: Եթե Րաֆֆու «Սամվել» վեպում հերոսը ծնողներին սպանում է, ուրեմն, Րաֆֆին է՞լ է ծնողասպան: Սա էլ Չարենցի հերոսն է, Չարենցն ինքը չէ: Մոտեցումների խնդիր կա:
-Բայց կա նաև դաստիարակության խնդիր: Չարենցը մեծություն է, երիտասարդներն ի՞նչ պիտի վերցնեն նրանից, եթե, ոմանց համոզմամբ, իր որոշ գործերում միասեռականություն է քարոզում:
-Ես կարդացել եմ նրա ինտիմ գործերը և միասեռականության հակում չեմ նշմարել, անկեղծ եմ ասում: Պարզապես պիտի շատ ուզենաս, որ նշմարես այդպիսի հակում:
-Հեղափոխականներն ինչո՞ւ են այդքան բուռն արձագանքում Չարենցի էրոտիկ գործերին, ասես ինչ-որ բան են ուզում ապացուցել։ Փարաջանովին են մեջբերում` «եթե հոմոսեքսուալիստները չլինեին…» և նման այլ կոչեր։ Տեսնո՞ւմ եք` արձագանքներն ինչպիսին են:
-Ամեն կարգի արձագանք էլ հնարավոր է: Շուտով լույս կտեսնի իմ գիրքը, և կտեսնեք, թե 26-27 թվերին ինչեր են գրել Չարենցի մասին, սարսափելի տողեր, ավելի վատ հայհոյանքներ ու գնահատականներ։ Անցել է մոտ 80 տարի, և ոչ մի բան «չի պակասել» Չարենցից: Նա հրաշալի տողեր ունի` «ինչպես անհաս Արարատին նետած քար»: Չարենցը ոնց կար, այդպիսին էլ մնալու է` անսասան։ Այդ քարերը չեն կարող ազդել նրա կերպարի վրա:
-Պարույր Սևակի մասին նույնպես որոշ դիտարկումներ եք արել, որոնց հետևել են բացասական, հակադիր կարծիքները: Մեր գրականագետները չեն կարողանում նման կարևոր հարցերում ընդհանուր հայտարարի գալ, ու մարդիկ չգիտեն` ինչին և ում հավատալ:
-Գրականագիտությունը, նախ և առաջ, գիտություն է, ուր բանավիճում են և տարատեսակ կարծիքներ հայտնում: Պետք չէ, որ բոլորը նույն երաժշտությունը նվագեն: ՈՒղղակի կան «վտանգավոր» թեմաներ, ինչից շատերն զգուշանում են, շրջանցում: Ես չեմ վախենում նման թեմաների շուրջ բարձրաձայն խոսելուց: Չկա ավելի կարևոր բան, քան ճշմարտությունը: Պետք չէ մարդկանց խաբել, Լենինի կերպար հորինել: Հանճարներն էլ են մարդիկ, մեծ, խելացի մարդիկ, բայց իրենց թուլություններով: Ո՞վ ասաց, որ նրանց կյանքում, կենցաղում, պահվածքի մեջ ամեն ինչ կատարյալ է: Հենց դրանցով են նրանք յուրահատուկ` իրենց առանձնահատկություններով, մոլորություններով, թերություններով: Չմոռանանք, որ մեծ գրողները բոլորովին ուրիշ հարթության վրա ապրող մարդիկ են, ժամանակի, տարածության ուրիշ զգացողություններով, նրանց տեսակի մեջ շատ բաներ մեզ անընկալելի են: Նրանք գիտելիքների հսկայական պաշար, փիլիսոփայական այնպիսի ընկալումներ են ունեցել, որ մենք կերազեինք դրանց մի մասնիկն ունենալ: Մենք փորձում ենք նրանց վերաբերվել մեր` շարքային մարդու դիրքերից, դրա համար էլ անընդհատ սխալվում ենք: Բայց հենց նեղն ենք ընկնում, նրանց ենք հիշում, նրանց մտքերն ենք օրինակ բերում, ուղեցույց դարձնում:
-Կարծում եք` Չարենցի ողջ անտիպ ժառանգությունը պետությունն ամբողջությամբ պիտի գնի՞:
-Եթե տեր է իր մշակույթին, պիտի գնի: Անհատի մոտ մնալու մեջ էլ վտանգ չեմ տեսնում, եթե այդ անհատը կտրամադրի դրանք հրապարակման, ուսումնասիրման: Իմպրեսիոնիստների կտավներ կան, որոնք անհատ հավաքորդների մոտ են, կտավների արժեքը դրանից հո չի՞ տուժել: Փոխանակ շնորհակալ լինենք, որ այդ մարդու մոտ պահպանվել են Չարենցի «անտիպներն» ու հասել մեզ, սկսում ենք անուն կպցնել` ինչո՞ւ էիր պահել ու չէիր ասում, ինչո՞ւ վաճառեցիր: Ես յուրաքանչյուր գտնված թերթիկի համար ուրախանում եմ: Նույն պետությանը պիտի հարց տանք` Երևանում է Չարենցի գերեզմանը, ինչո՞ւ ոչինչ չեք ձեռնարկում, գնացել, սահմանից այն կողմ քարակույտերի մեջ տուն եք որոնում: Երևանի Նալբանդյան 27 հասցեում երկար ժամանակ ապրել է Չարենցը, ազատ տարածք է, ինչո՞ւ մշակութային կենտրոն չեք դարձնում: Չէ, Թուրքիան հրապուրիչ է: Մեր շատ գրողներ ուրիշ երկրներում են ապրել, մահացել, էլի ոչինչ չի արվում: Ամբողջ ինտրիգն այն է, որ հենց Թուրքիայում է: Հայ-թուրքական հերթական լարն է, որ ծնգծնգացնում են։ Ընդամենը:
-Ո՞Ւր է տանում այս ինտրիգը` կապված Չարենցի տան, անտիպ գործերի հետ։
-Բանավեճից է ծնվում ճշմարտությունը: Տանում է ճշմարտության:
Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ