«ՄԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ, ՈՐ ԵՌԱԲԼՈՒՐՈՒՄ ԷԴՔԱՆ ՋԱՀԵԼ ՏՂԱ ԿԱՐՈՂ Է ՊԱՌԿԵՑՆԵԼ, ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑՈՒՄ ՈՒՆԻ՞ ՄՐՑԱԿԻՑ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին

«Իրատես de facto»-ի հյուրը ՀՀ վաստակավոր նկարիչ, իր ծննդյան 70-ամյակը բոլորած ՖԵՐԴԻՆԱՆԴ ԳՅՈՒՄՐԵՑԻ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆՆ է: Շնորհավորում ենք նրան հոբելյանի առթիվ և հրավիրում զրույցի:
«ԵԹԵ ՄԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԱՉՔԸ ԲԱՑՈՒՄ ՈՒ ՄՏԱԾՈՒՄ Է ՆՊԱՍՏԻ ՄԱՍԻՆ, ՆՐԱ ԽԵԼՔԸ ՄԻՆՉԵՎ ՄԻՆԱՍԻ ՈՐՄՆԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՉԻ ՀԱՍՆԻ»
-Պարոն Մանուկյան, ի՞նչ կարծիք ունեք Մինաս Ավետիսյանի որմնանկարները Գյումրուց տեղափոխելու հարցի վերաբերյալ: Համախո՞հ եք գյումրեցիների տեղային հայրենասիրության դրսևորումներին, թե՞ գերադասում եք մշակութային արժեքների փրկության հնարավորությունը` թեկուզ և դրանք այլ տարածք տեղափոխելու գնով:
-Ո՞Ւր է գյումրեցու հայրենասիրությունը: Նախ` ինչո՞ւ են թույլ տալիս` Մինասի նկարներն էնտեղից տեղափոխեն: Էնտեղ մարդիկ ախոռո՞ւմ են ապրում, իրենց պետք չե՞ն Մինասի որմնանկարները: Մինասը գնացել Գյումրիում է նկարել, որ էնտեղ լինեն դրանք: Էսօր տեղի իշխանությունը և ժողովուրդը ի՞նչ են մտածում էս մասին: Նախ` ժողովուրդ չկա էնտեղ: Եթե մի ժողովուրդ լուսաբացին աչքը բացում ու մտածում է, թե երբ իր նպաստը պիտի ստանա, նրա խելքն արդեն մինչև Մինասի որմնանկարները չի հասնի: Ինչո՞ւ են խոսում միայն Մինասի որմնանկարների մասին: Գյումրիում շատ որմնանկարներ կան, որոնք իսկական ազգային արժեք են: Նաև իմը` «Սասունցիների պարը», որ Լենինականի երկաթուղայինների կուլտուրայի տան շքամուտքում էր արված: 16 մետր երկարություն ունի, 4 մետր բարձրություն: Ֆլորենցիական խճանկար է, արել եմ 1973-75 թվերին: Ես իրականում պատ եմ շարել, որը նկար է դարձել, ու երկրաշարժի ժամանակ մի քար չի ընկել վրայից: Բայց էսօր գյումրեցիք են փչացնում: Տանիքը քանդվել է վրան, կեսից թաղված է հողի մեջ, երեխաները կանգնում են հողաթմբի վրա, քչփորում նկարը, վրան խազմզում, ոտքով խփում:
-Չստացվե՞ց, որ Մինասի որմնանկարները տեղափոխելը դրանք անդառնալի կործանումից փրկելու միակ ճիշտ լուծումն է այսօր:
-Մեծ հաշվով, դա ճիշտ չէ: Ճիշտ կլինի, որ էնտեղի իշխանություններին «տեղափոխեն» և նրանց փոխարեն բերեն էնպիսիներին, ովքեր հասկանում են արվեստի արժեքը: Բազմիցս դիմել եմ մարզպետներին, քաղաքապետերին, տեղի իշխանություններին, հնար չկա: Ոչ մեկի պետքը չէ, որ իմ ու իմի հետ շատ ուրիշ արժեքներ ոչնչացվում են: Գառնու տաճարի բաղնիքի մի կտոր խճանկարի վրա դողում են, որ հանկարծ չկորցնեն: Վատ չէ, որ դողում են, բայց հսկայական ֆլորենցիական խճանկա՞րն ինչու են անտեսում: Էս երկրում միայն ես եմ նման գործ արել, ուրիշ ոչ ոք: Փարաջանովը տեսավ, ասաց. «Սովետական Միության պետական մրցանակի արժանի գործ ես արել, Ֆերդո՛»: Երվանդ Քոչարը ռադիոելույթ ունեցավ այդ գործի մասին: Գեղանկարիչ Մելքոնյան Աշոտն ասաց. «Ֆերդո՛, դու նկարչության մեջ եկեղեցի կառուցեցիր»: Սիրավյան Հենրիկը հոդված գրեց. «Ֆերդոյի լեգենդը»:
-Ի՞նչ միջոցներ պիտի կիրառվեն այդ գործը փրկելու համար:
-Պիտի ուշադրություն դարձնեն: Վերևից ծածկ կառուցեն, որ կարկուտն ու ձյունը չվնասեն, անձրևաջրերը չներծծվեն մեջը: Շենքը փլված է, միայն պատն է կանգուն: Թող գոնե դիմացի հողը մաքրեն, վերացնեն գոյացած ճաքերը: Թող էդպես դրսում էլ մնա, որ ժողովուրդը գա-տեսնի: Արված է մարդկանց համար, մարդիկ թող ունենան-տեսնեն: Սա քարից մանրանկար է, ամբողջ Սովետական Միությունում էս տեսակ աշխատանք չեք գտնի: Տասնվեցմետրանոց բազմաֆիգուր կոմպոզիցիա աշխարհում էլ չեք գտնի, անգամ Իտալիայում. ես էնտեղ եղել եմ, գիտեմ:
-Ի՞նչ եք կարծում, նման կարևորության մշակութային արժեքների ճակատագրով զբաղվելը միայն տվյալ քաղաքի իշխանությունների՞ խնդիրն է, թե՞ այն առավել լայն ու լուրջ ուշադրության պիտի արժանանա:
-Բա ո՞վ պիտի զբաղվի: Ո՞ր գյումրեցին քնից կարթնանա ու կգա իմ որմնանկարով զբաղվելու: Իշխանությունները պիտի զբաղվեն: Եթե Մինասի մասին էսքան չգրվեր ու չխոսվեր, հանրապետության իշխանությունները չէին էլ մտածի Մինասի որմնանկարները տեղափոխելու մասին: Հայաստանն արվեստագետասպան է: Բայց և, ինչքան ուզես, արվեստագետ կծնի, որովհետև մենք ահռելի տաղանդի տեր ժողովուրդ ենք: Բայց մեր արվեստագետին չենք սիրում: Փարիզում տանում-ներկայացնում են հայ արվեստը, և տարածներն ամենավատ գործերն են:
-Ինչո՞ւ է այդպես: Բավարար չէ ճաշա՞կը, թե՞ ազգային բարձրարժեք արվեստ ներկայացնելու ցանկությունը:
-Չգիտեմ: Ֆրանսիացիները ծիծաղել էին վրաներս: Նրանք նկարչության էդ տեսակը վաղո՜ւց «կերել-մարսել» են: Նրանց պետք էր նոր, հետաքրքիր բան ցույց տալ: Մարդիկ կան, որ մահացել-գնացել են, չեմ ուզում հետևներից խոսել: Բայց ոնց չասեմ, որ տարել են էդ գործերը, որովհետև ուզում էին հատկապես դրանց հեղինակները երևան:
-Ասել է` հայաստանյան խնամի-ծանոթ-բարեկամ սկզբո՞ւնքն էր աշխատել ցուցահանդեսի նկարներն ընտրելիս:
-Մենք բոլոր ասպարեզներում ենք էդ սկզբունքով առաջնորդվում: Միանշանա՛կ:
«ԵՍ ՆԱԽ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻ ԶՈՀԵՐԻ ՀԵՏ ԵՄ ՄԱՀԱՑԵԼ, ԱՊԱ ՂԱՐԱԲԱՂՈՒՄ ԿՌՎԱԾՆԵՐԻ»
-Ձեր գործերը ցուցադրվե՞լ են դրսում:
-Եվրոպան մի ծայրից մյուսն անցել եմ իմ նկարներով` ամեն քաղաքում մի քանի անգամ ցուցադրվելով: Երկու անգամ ցուցադրվել եմ Ամերիկայում:
-Ցանկություն չի՞ առաջացել մնալ-ապրելու այդ քաղաքներից մեկում:
-Երբե՛ք: Նույնիսկ իրենք են առաջարկել մնալ, թանկարժեք նվերներ են արել, բայց ես չեմ մտածել մնալու մասին: Եվ նկարներիս վրա էլ գրված էր. «Չի վաճառվում»: Ես չէի կարող մնալ, ոչ թե որովհետև էս երկիրը սիրում եմ, այլ որովհետև ուրիշ երկրում չեմ կարող ստեղծագործել: Օտար է: Հիմա իմ երկիրն էլ չեմ սիրում: Ա՛յ հիմա, կոնկրետ, ես իմ երկիրը չեմ սիրում:
-Ինչո՞ւ:
-Որովհետև երկիրն ինձ չի սիրում, չի տեսնում, թշնամություն է անում իմ նկատմամբ, իմ գործի նկատմամբ: Ես հանքերից ու Ալավերդու սարերից քար եմ կրել-բերել, որ Գյումրիում որմնանկար շարեմ, որ Փարաջանովի նման մարդու` դարի հանճարի գովեստին արժանանամ, ու հիմա աչքիս առաջ ոչնչանա՞ էդ գործը: Փարաջանովի հե՞տ ինչպես վարվեցին: Բանտից եկավ, Հայաստանում չգրանցեցին, գնաց Թիֆլիսում գրանցվեց: Էս ազգը ի՞նչ խելքի տեր է: Հիմա էլ տուն-թանգարան են սարքել (ողորմի՜ Կարեն Դեմիրճյանին):
-Հայաստանում գրանցվել չկարողանալու խնդիր ունեն ոչ միայն արվեստագետները, այլև Ղարաբաղում կռված որոշ ազատամարտիկներ: Սրա՞ն ինչպես եք վերաբերվում:
-Ես մեռնեմ էդ կռվածներին: Ես նախ երկրաշարժի զոհերի հետ եմ մահացել, ապա Ղարաբաղում կռվածների: Երկրաշարժի զոհերի հիշատակի համար երկու գառ եմ մորթել կինո «Մոսկվայի» առաջ: Դուդուկներով, տերտերով հոգեհանգիստ եմ կազմակերպել: Հավաքվածներին ասացի. «Մի կո՛ղմ տարեք թաշկինակներդ, մի՛ լացեք, այլ եկեք էսօրվանից էնպես աշխատենք, որ էս անժամանակ մեռածների կիսատ գործերն էլ մենք անենք»: Հենց էդ ժամանակ եմ ասել, որ ես էլ եմ իրենց հետ մահացել, բայց որպեսզի նրանց կիսատ թողածը լրացնեմ, պիտի օգտագործեմ իմ մեջ մնացած կենդանությունը: ՈՒ էդ հոգեվիճակում բազում ցուցահանդեսներ եմ արել: Մինչ էդ ոչ էլ նկարում էի. գլուխ չունեի: Բայց երկրաշարժն ինձ ստիպեց: Մի ժողովուրդ, որ Եռաբլուրում էդքան ջահել տղա կարող է պառկեցնել, հայրենասիրության հարցում ունի՞ մրցակից: Էդպիսի ժողովուրդ աշխարհում չկա: Մարդու համար ամենաթանկ բանը կյանքն է, տղերքը գնացին էդ կյանքը զոհեցին հանուն Ղարաբաղի: Մենք` ողջերս, ի՞նչ ենք անում: Որմնանկարներ ենք ոչնչացնում: Եվ ոչ միայն… Մինասի, Հակոբ Հակոբյանի, Ռաֆայել Աթոյանի ոտքը ես եմ բացել-տարել Գյումրի: Էն ժամանակ` 1968-75 թվերին, երբ ես Լենինականի գլխավոր նկարիչն էի, կաստայացած մթնոլորտ էր էնտեղ: Միայն լենինականցի նկարիչները պիտի լինեին իրենց քաղաքում, ոչ ոք իրավունք չուներ Երևանից գալ ու պատվեր ստանալ: Ես էս թեմաներով անվերջ կռիվներ էի մղում իշխանությունների հետ: Պետք է եղել, նաև ապտակել եմ, հենց Լենինականի քաղսովետի նախագահին: Դոնարա Հարությունյանը ողջ է, ասածներս կարող է հաստատել: Վարդգես Պետրոսյանը չլիներ («Գարունի» խմբագիրն էր էն ժամանակ), ինձ ուղիղ բանտ կտանեին: Ինչի համա՞ր: Որովհետև ուզում էի ինստիտուտը գերազանց ավարտած երիտասարդ նկարիչներին գործով ապահովել Լենինականում: Իսկ էդ տարիներին Լենինականում բոլոր պատվերները կատարում էր «Հայ ռեկլամի» ինչ-որ ինքնուս դիրեկտոր (որ հետո դարձավ իմ լավագույն ընկերը)` ինքնուս մի քանի նկարչի հետ: Հարցն այն է, որ պիտի պայքարի մեջ մտնես արվեստագետների շահերը պաշտպանելու համար: ՈՒ ես նկարիչների միության մասնաճյուղ եմ ստեղծել Գյումրիում` բաղկացած 40 հոգուց: Հետո էդ նույն քաղաքն ինձ վաստակավոր նկարչի կոչման ներկայացրեց` Դոնարա Հարությունյանի գլխավորությամբ:
-Փաստորեն, կոմունիստ ղեկավարների մեջ կարգին մարդիկ կային, այո՞:
-Իհարկե, կային: Հենց մեկը Դոնարան է:
-Այն, որ երկրաշարժից պատուհասված Գյումրին մինչ օրս շարունակում է մնալ աղետի գոտի, հետխորհրդային ղեկավարությա՞ն մեղքն է: Խորհրդային պաշտոնյաներն առավել արդյունավե՞տ քայլեր կձեռնարկեին ավերված քաղաքը վերականգնելու հարցում:
-Չէ՜: Նախ, անպատիժ մնացին քաղաքը կործանողները, տասնյակ տարիներ ցեմենտն ու ավազը կերած մարդիկ: Ընդհակառակը` որոշ մասին էլ մեդալներ տվեցին: Էդ մեղավորները պատճառաբանում էին, թե տները հաշվարկված էին 7-բալանոց երկրաշարժին դիմակայելու համար, այնինչ երկրաշարժը 11 բալ էր: Բա եթե էդպես էր, իրենց տնե՞րն ինչու չփլվեցին, մեր թաղի հողաշեն տնե՞րն ինչու չփլվեցին: Տասնյակ տարիներ ցեմենտի փոխարեն հող է լցվել շաղախի մեջ, դրա համար էլ շենքերը չդիմացան:
«ՈՒԺԵՂ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԿՈՂՔԵՐԻՑ ՍԵՂՄՈՒՄ, ԽԵՂՃԱՑՆՈՒՄ, ՈՒԶՈՒՄ ԵՆ ԽԵՂԴԵԼ, ՈՐ ԹՈՒՅԼԵՐՆ ՈՒ ԱՊԱՇՆՈՐՀՆԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆ»
-Մեր այսօրվա իրականության մեջ Ձեր ըմբոստության, պայքարի սլաքներն առաջին հերթին ինչի՞ դեմ են ուղղված:
-Ես թիվ մեկ չհիասթափվողներից եմ: Եթե հիասթափվել եմ, նշանակում է` էսօր տեսադաշտ չունեմ: Եթե դուրս եմ գալիս քաղաք ու տեսնում, որ մեր լավագույն շենքերի կտուրներին տներ են սարքում մարդիկ` ամենաանշնորհք, անճաշակ ձևով (Սովետական Միության ժամանակ ո՞վ էդպիսի բան թույլ կտար), ինչպե՞ս չհիասթափվեմ: Ես երկու ամիս ապրել եմ Փարիզում: Էնտեղ մեր շենքերի նմանները չկային: ՈՒ հիմա Ստալինին քննադատում են: Էդ բոլոր շենքերը նրա օրոք են կառուցվել: Ո՞նց է մարդկանց ձեռքը բարձրանում, որ աղավաղեն էդ շինությունները: Դա նույնն է, որ նկարչի կտավը կիսեն ու տան, որ վրան ուրիշը նկարի: Էս էլ հո ուրիշները չե՞ն անում: Մենք չե՞նք, հայերս չե՞նք: Ինչո՞ւ ենք անում: Եթե ես էդ թանկարժեք ջիպերը չունեմ, ջհանդամին ունենամ: Բայց երբ շենքն այլանդակում են, իմ թոռն ու ծոռն են տուժում: Ո՞վ է էս աշխարհում հավերժ մնում, բոլորս էլ գնալու ենք, բայց պատվով, մարդավարի, հայրենասերին վայել գնալն է մարդու համար ամենաթանկ երևույթը: Ֆրանսիացու երեխեն պիտի գա էստեղ ու իմ երեխուն վերևից չնայի: Պիտի տեսնի, հասկանա, թե էս երեխեն ում թոռն է, ում ժառանգն է, ինչ քաղաքում է մեծացել, որտեղ է ծնվել: Ես Լենինականի համար չգիտեմ, թե ոնց եմ պայքարել, ոնց եմ սիրել էդ քաղաքը: Բայց էստեղ ուժեղ մարդկանց կողքերից սեղմում, խեղճացնում, ուզում են խեղդել, որ թույլերն ու ապաշնորհները երևան: Մարդը ոչ թե թանկ բաներ պիտի ուտի, այլ թանկ պիտի ապրի: Պիտի ուտես էնքան, որ չսատկես: Ո՞նց կարելի է էդքան ուտելու մասին մտածել:
-Մի ելք տեսնո՞ւմ եք:
-Ելքն էն է, որ քնից արթնանանք, ասենք. «Թքած ունենամ բոլորի վրա` Ֆրանսիայի էլ, Գերմանիայի էլ, մյուսների էլ: Ես պիտի իմ երկիրը ծաղկեցնեմ: Գնամ Եռաբլուր, իմ զոհերին տեսնեմ, ու ես էլ զոհվելու ցանկություն ունենամ` հանուն իմ երկրի»: Ելքը միայն էս տեսակ կլինի: Դպրոցում երեխուն պետք է սովորեցնեն, թե ով է Նարեկացին: Պիտի բացատրեն, որ էդ տեսակ մարդ ոչ մի ազգ չի ծնել: Պիտի հասկացնեն, որ ստեղծագործող մարդն իր անձնագիրն է, իր հայրենիքի անձնագիրն է: Դա պիտի երեխան իմանա: Լուվրում դպրոցական երեխեքին բերում են, դաս են անցկացնում: Իսկ մեր երեխեքն ի՞նչ են տեսնում: Էսքան բացթողումներից հետո մեր ազգը ո՞նց պիտի խելքի գա: Սոված ինչքա՜ն ասես կարելի է ապրել: Երբ ես գործ եմ անում, մոռանում եմ ուտելու մասին: Մարդը պիտի մտածի ոչ թե ուտելու, այլ գործ անելու, իր կարողացածը տալու մասին: Փողոց մաքրո՞ղ ես, գնա կարգին մաքրիր: Նկարի՞չ ես, կարգին նկարիր:
-Ի՞նչ ստեղծագործական ծրագրեր ունեք առաջիկայում:
-Հոկտեմբեր ամսին Հայաստանի նկարիչների միության շենքում կբացվի իմ աշխատանքների անհատական ցուցահանդեսը` 70-ամյակիս առիթով: Քեզ անպայման կհրավիրեմ:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ