Հայ­կա­կան «Ամ­րոց պե­տու­թ­յան» գե­ղար­վես­տա­կան շա­ղա­խը

«Մի հա­տիկ զար­դա­բան­ված մա­տյան...
Թեր­թում ես զգու­շու­թյամբ, դի­տում, թա­փան­ցում ես պատ­կեր­նե­րի, ման­րան­կար զար­դա­հյուս­վածք­նե­րի մեջ, և քո դեմ հետզ­հե­տե հառ­նում է, կար­ծես, մի ի­րա­կան դժ­վար աշ­խարհ։ Թվում է, թե գր­քի զար­դա­բան­վածք­նե­րը վա­ռում ու մա­րում են պատ­մու­թյան կար­միր բո­ցե­ղեն կրակ­նե­րը և լսե­լի են դարձ­նում անլ­ռե­լի զան­գե­րի վրա-վրա զան­գա­հա­րու­թյան տո­նա­կան ու­րա­խու­թյու­նը կամ տագ­նա­պա­լի կոչ­նա­կը»։
Վի­գեն ԽԵ­ՉՈՒ­ՄՅԱՆ
«Գիրք գրոց»

«ԱՆ­ԿԱ­ԽՈՒ­ԹՅԱՆ ՀՌ­ՉԱ­ԿԱ­ԳԻ­ՐԸ»՝ ԵՐԿ­ՐԻ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱՆ Ա­ՎԵ­ՏԱ­ՐԱՆ
2020-ին հայ­կա­կան ոս­կե­հուռ ա­շու­նը ան­հայտ բա­ցա­կա­յող էր, հաղ­թա­նա­կի բերկ­րան­քը փոխ­վեց դա­վա­լիցք պար­տու­թյան սգեր­գով, և մեր նախ­շուն հան­դերձ­նե­րը ծածկ­վե­ցին մոխ­րի թունդ շեր­տով։ Ապ­րել, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, անհ­րա­ժեշտ է։ Ապ­րել և շե­նաց­նել եր­կի­րը, հու­սա­լով, որ մի օր ա­զա­տագր­ված Ար­ցա­խի և հզո­րա­ցած Հա­յաս­տա­նի միա­ձուլ­մամբ և Սփյուռ­քի լիա­րյուն ներգ­րավ­մամբ կվե­րածն­վի Հայ­կա­կան աշ­խար­հը։ Այս ա­մե­նի հիմ­նա­քա­րը 30 տա­րի ա­ռաջ կյան­քի կոչ­ված «Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կագ­րի» ըն­դու­նումն էր որ­պես մեր ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյան թա­գա­կիր փաս­տա­թուղթ, օրհ­ներգ և զի­նան­շան։
(Ի լրումն մյուս դա­ժան ցա­վե­րի, կապ­ված Ար­ցա­խի հիմ­նա­հատ­վա­ծի կորս­տյան հետ, հան­գիստ չի տա­լիս մի, թվում է, ա­ներևույթ հան­գա­մանք. մենք կորց­րինք ան­զու­գա­կան գե­ղեց­կու­թյան տեր մի հայ­րե­նիք, ո­րը, բա­րե­բախ­տա­բար, պահ­պան­վել է մեր նկա­րիչ­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րում)։

Եվ ա­հա մի հան­դուգն միտք է ինձ գրա­վել, որն էլ կի­սում եմ թեր­թի ըն­թեր­ցող­նե­րի, կեր­պար­վես­տի վար­պետ­նե­րի և ար­վես­տա­սեր­նե­րի հետ։ Սա­կայն, մինչ այդ, ա­ռա­ջար­կում եմ ու­շի ու­շով կար­դալ «Ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կագ­րի» հան­գու­ցա­յին 7-րդ կե­տը. «Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան ազ­գա­յին հարս­տու­թյու­նը՝ հո­ղը, ըն­դեր­քը, օ­դա­յին տա­րա­ծու­թյու­նը, ջրա­յին և այլ բնա­կան պա­շար­նե­րը, տն­տե­սա­կան, մտա­վոր, մշա­կու­թա­յին կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, նրա ժո­ղովր­դի սե­փա­կա­նու­թյունն է։ Դրանց տի­րա­պետ­ման, օգ­տա­գործ­ման և տնօ­րին­ման կար­գը ո­րոշ­վում է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան օ­րենք­նե­րով»։

Հար­գար­ժան կեր­պար­վես­տա­գետ­ներ, կար­դա­ցի՞ք, բա­րի, այժմ խնդ­րում եմ մտո­վի պատ­կե­րագ­րել, այ­նու­հետև թղ­թին ու կտա­վին հանձ­նել հա­յոց կեն­սա­բեր հո­ղը՝ թան­կար­ժեք հա­նա­ծո­նե­րի շտե­մա­րան ըն­դեր­քը, օ­դա­յին տա­րա­ծու­թյու­նը՝ աստ­ղա­զարդ եր­կն­քով և ցայ­գա­լույ­սով պա­րուր­ված, ջրե­րը՝ քաղց­րա­համ և վճիտ լեռ­նա­յին աղ­բյուր­նե­րը, նաև երկ­րի և նրա ժո­ղովր­դի տն­տե­սա­կան, մտա­վոր և մշա­կու­թա­յին կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը։ Դժ­վար ու բա՞րդ խն­դիր է, ա­մենևին։ Կեր­պար­վես­տա­գե­տի երևա­կա­յու­թյու­նը սահ­ման չու­նի, և նրան ըն­դա­մե­նը անն­շան ո­գեշն­չում է պետք։ Գրե­թե հա­մոզ­ված եմ, որ ա­ռա­ջարկս կըն­դուն­վի հա­վուր պատ­շա­ճի, պատ­կեր­ներ ի հայտ կգան, ո­րոնք կզե­տեղ­վեն «Ռոս­լին» ար­վես­տի հան­դե­սի 2021-ի թո­ղար­կում­նե­րում։

Մի­ջան­կյալ տե­ղե­կաց­նեմ, որ, ան­կաս­կած, հայ կեր­պար­վես­տա­գետ­նե­րը աշ­նա­նա­յին հո­գե­մաշ օ­րե­րին դժ­վա­րու­թյամբ են վր­ձին և հա­տիչ ձեռք­ներն ա­ռել, երկ­րի ան­դա­մա­հա­տու­մը յու­րո­վի ծան­րու­թյամբ է անդ­րա­դարձ­վում նրանց հո­գեաշ­խար­հում, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, նկար­չի աշ­խար­հը լույ­սի և լա­վա­տե­սու­թյան, վառ գույ­նի ու վեհ գա­ղա­փա­րի, երկ­նա­յի­նի ու երկ­րա­յի­նի զու­գոր­դում է, և ան­գամ ա­մե­նաանս­պա­սե­լի տե­ղատ­վու­թյա­նը հա­ջոր­դում է վա­րար մա­կըն­թա­ցու­թյու­նը։ Այլ կերպ ա­սած՝ նրանց հո­գեմ­տա­կեր­պում հո­ռե­տե­սու­թյունն ար­մատ­ներ չի գցում։
Սույն տար­վա դեկ­տեմ­բե­րի սկզ­բին Հա­յաս­տա­նի նկա­րիչ­նե­րի միու­թյան ցու­ցա­հան­դե­սա­յին հա­մա­լի­րի մեծ ցու­ցաս­րա­հում կա­յա­ցավ «Ա­ռա­կա­նի» ան­նա­խա­դեպ և ու­շագ­րավ նա­խա­գի­ծը։ Ար­դի 100 նկա­րիչ­ներ, ըստ ցան­կու­թյան, նկա­րա­զար­դել էին մե­կա­կան ա­ռակ։ Եվ ցու­ցաս­րա­հում ա­ռա­կին բնո­րոշ ի­մաս­տու­թյան և եր­գի­ծա­պա­տու­մի մի իս­կա­կան հան­դի­սա­խաղ էր։ Հա­րյուր ա­ռակ, հա­րյուր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն և հա­րյուր ապ­տակ կյան­քի գոր­շու­թյանն ու ո­րոշ մարդ­կանց ան­հե­թեթ վար­քին։

Այժմ հու­շա­րար գլուխ­գոր­ծո­ցի մա­սին։ 1922-ին հայ, բնավ կաս­կած կամ վա­րա­նում չու­նեմ, նաև հա­մաշ­խար­հա­յին կեր­պար­վես­տի ինք­նա­տիպ, շնոր­հա­շատ վար­պետ Հա­կոբ Կո­ջո­յա­նը ստեղ­ծեց սքան­չե­լի մի գործ՝ «Սա­սուն­ցի Դա­վի­թը», ո­րը կո­թո­ղա­յին ա­րա­րում է։ Ա­փա­չափ մա­կե­րե­սում այս ան­զու­գա­կան վար­պե­տը ստեղ­ծել է հա­յոց մեծ դյու­ցազ­ներ­գու­թյան գլ­խա­վոր հե­րո­սի պա­տու­մը, հայ­կա­կան աշ­խար­հի դա­րա­կազ­միկ վե­րա­զար­թոնքն է կեր­տել՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով տուշ, ջրա­ներկ և բրոնզ, ա­պա­վի­նե­լով 49x63 սմ գե­ղար­վես­տա­կան տա­րած­քին։ Հրա­տապ անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է այս ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մե­ծա­դիր վե­րար­տադ­րու­մը և հան­րահռ­չա­կու­մը գո­վազ­դա­յին վա­հա­նակ­նե­րի վրա Հա­յաս­տա­նում և Ար­ցա­խում։ Նաև՝ Սփյուռ­քում։

Ինչ­պես ա­րա­րել «ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կա­գիր» մեր նո­րօ­րյա քա­ղա­քա­կան ա­վե­տա­րա­նը։ Հա­վա­նա­բար այս­պես. ե­թե հողն ազ­գա­յին հարս­տու­թյուն է, ա­պա ոչ մի թիզ հող անմ­շակ չպետք է մնա, պետք է մշակ­վի և պատ­կա­նի հո­ղամ­շակ հա­յին ու հայ­կա­կան պե­տու­թյա­նը։ Ես ա­կա­մա տես­նում եմ գույ­նով ու հո­րին­ված­քով, վար­պե­տու­թյամբ և ինք­նա­տի­պու­թյամբ աչ­քի զար­նող ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­ներ, ո­րոն­ցում հո­ղը կպատ­կեր­վի որ­պես այն խա­ղո­ղի որ­թի ծնո­ղը, ո­րից ա­ռա­ջինն աշ­խար­հում գի­նի քամ­վեց։ Այն հո­ղը, ո­րը որ­դան կար­միր կի­սաա­ռաս­պե­լա­կան ներ­կա­նյութն է սնում, ո­րը հու­նի­սից մինչև սեպ­տեմ­բեր, Սևա­նա լճի ա­փա­մերձ գյու­ղե­րից մինչև Մա­սի­սա­հա­յաց Ա­րա­րա­տյան դաշտ, ար­շա­լույ­սի և արևա­մու­տի կարմ­րա­ցոլք ու ոս­կե­ցայտ գույ­նե­րով զուգ­ված աշ­խար­հում ե­զա­կի ծի­րան է դառ­նում և ան­մա­հա­կան համ ու հոտ ու­նե­ցող այլ պտուղ­ներ ու մր­գեր։ Հու­սամ, որ մեր կեր­պար­վես­տա­գետ­նե­րը չեն շր­ջան­ցի մի հան­գա­մանք. հա­յոց հո­ղը պար­զա­պես հո­ղա­շերտ չէ, այն իր խոր­քե­րում ամ­բա­րում է երկ­րի խոր­հր­դան­շա­կան պատ­մու­թյան զար­մա­նահ­րաշ գտա­ծո­ներ, տա­ճար­նե­րի և դամ­բա­րան­նե­րի, հնա­գույն բա­զում բնա­կա­վայ­րե­րի, այլ կերպ ա­սած, քա­ղա­քակր­թա­կան բա­զում հայտ­նու­թյուն­նե­րի մնա­ցորդ­ներ։ Մի՞­թե չար­ժե այդ ա­մե­նը վերս­տեղ­ծել կեր­պար­վես­տում։

ԸՆ­ԴԵՐՔՆ Ի ՊԱՀ ՍԵ­ՐՈՒՆԴ­ՆԵ­ՐԻՆ
Ըն­դեր­քը, որ օգ­տա­կար ան­հա­մար հա­նա­ծո­նե­րի շտե­մա­րան է, անգ­թո­րեն շա­հա­գործ­վում, օ­տար և հայ հաս­տաք­սակ­նե­րի կող­մից օ­տար­վում է երկ­րից ու նրա միակ ժա­ռան­գորդ և սե­փա­կա­նա­տեր ժո­ղովր­դից։ Եվ, առ­հա­սա­րակ, հա­յոց (Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի) ըն­դերքն այ­սօր պետք է «պա­հա­ծո­յաց­վի», պի­տի դա­դա­րի դրա շա­հա­գոր­ծու­մը, այն, որ­պես պարգևավ­ճար, պետք է ի պահ հան­ձն­վի գա­լիք սե­րունդ­նե­րին։ Շա՜տ բո­վան­դա­կա­լից կտավ­ներ կա­րե­լի է սպա­սել ըն­դեր­քի թե­մա­յով։

ՀԱ­ՅՈՑ ՋՐԵ­ՐԸ՝ ՊԱՐ­ԳԵՎ ԵՎ ՊԱ­ՏԻԺ
Հա­յաս­տա­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նի ջր­բաշխն է։ (Սա երկ­նա­յին պարգև է, որն այդ­պես էլ չգի­տակ­ցե­ցին երկ­րի «իշ­խան­նե­րը»)։ Մեր կեն­սա­տու ջրե­րը լեռ­նաշ­խար­հից իջ­նե­լով ո­ռո­գում են Վրաս­տա­նի, Ադր­բե­ջա­նի և Թուր­քիա­յի հո­ղե­րը։ Ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյան շուրջ 30 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ան­տես­վեց հե­ղեղ­վող ջրե­րի տն­տե­սա­կան, այ­նու­հետև քա­ղա­քա­կան նշա­նա­կու­թյու­նը։ Այ­նինչ վա­ղուց, շա՜տ վա­ղուց Եր­կիր մո­լո­րա­կում ջրե­րով հա­րուստ եր­կր­նե­րը կա­ռու­ցում են հս­կա ջրամ­բար­ներ, ո­րոնք ոչ միայն ահ­ռե­լի ջրա­յին պա­շար են և օգ­տա­գործ­վում են տն­տե­սա­կան նպա­տակ­նե­րով (ձկ­նար­դյու­նա­բե­րու­թյուն, զբո­սաշր­ջու­թյուն և այլն), այլև ջրա­յին մտ­րակ են։ Ե­թե դր­կիցդ ծա­րա­վից տո­չոր­վե­լով, աչ­քը ջուր դա­ռած սպա­սում է ջր­բաշխ երկ­րի ո­ղոր­մա­ծու­թյա­նը, միա­ժա­մա­նակ ակն­հայտ և քո­ղարկ­ված դա­վեր է նյու­թում նրա դեմ, ջր­բաշխ եր­կի­րը չի հա­պա­ղում, և խար­դախ դր­կի­ցի եր­կն­քում կայ­ծա­կի հզո­րու­թյամբ շա­ռա­չում է ջրա­յին մտ­րա­կը, շա­ռա­չում է, ան­շուշտ, այ­լա­բա­նո­րեն։ Պար­զա­պես ջր­բաշ­խը խիստ սահ­մա­նա­փա­կում է ջրի հոս­քը դե­պի դա­վա­դիր դր­կի­ցի հո­ղե­րը և ցա­մա­քում են նրանց ա­ռու­նե­րը, արևի տակ այր­վում են բան­ջա­րա­նոց­ներն ու այ­գի­նե­րը։ Եվ խար­դախ դր­կիցն ան­վե­րա­պա­հո­րեն ծն­կի է գա­լիս։ Նման ջրամ­բար­նե­րի տա­րո­ղու­թյու­նը պի­տի լի­նի գո­նե 500 մլն խո­րա­նարդ մետր։ Նման ջրամ­բար դեռ խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում կա­ռուց­վում էր Եղ­վար­դում, այն ա­նա­վարտ մնաց, իսկ Եր­րորդ հան­րա­պե­տու­թյու­նը ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թյան ջրամ­բար­նե­րի կա­ռու­ցումն էլ չե­ղար­կեց, ինչ­պես չե­ղար­կել էր «Նաի­րի­տի» և այլ ռազ­մա­վա­րա­կան օ­բյեկտ­նե­րի կա­ռու­ցու­մը, վե­րա­կա­ռու­ցու­մը և գոր­ծար­կու­մը։
Մի՞­թե մեր ռազ­մա­վա­րա­կան հզո­րու­թյուն ջրամ­բար­նե­րը չար­ժե պատ­կե­րել շղ­թայ­ված, գե­րե­վար­ված սե­փա­կան երկ­րում։

Մենք ուղ­ղա­կի դա­տա­պարտ­ված ենք հայ­տա­րա­րե­լու «Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կա­գի­րը» երկ­րի քա­ղա­քա­կան ա­վե­տա­րան և կա­ռու­ցե­լու հայ­կա­կան «Ամ­րոց պե­տու­թյուն»՝ շի­նա­րա­րու­թյան ողջ ըն­թաց­քում օգ­տա­գոր­ծե­լով նրա ստեղ­ծա­բա­նա­կան նե­րուժն ու գե­ղար­վես­տա­կան շա­ղա­խը։

Վրեժ Ա­ՌԱ­ՔԵ­ԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Ազգային կապիտալը պետականության անկյունաքար
• Հովվերգական դավադրություն (բացահայտված է ՔՊ-ի հինգերորդ շարասյունը)
• Ֆուտուրիզմից ռեալիզմ («պետականամետ» քրոնիկոն)
• Ողբերգազավեշտ՝ պետականակերտման նվագակցությամբ
• Մշակութային ճակատը երկրի փրկօղակ
• Ռազմաքաղաքական ուխտագնացություն դեպի Վաղարշապատ
• Եվ կրկին կիսալուսին յաթաղանն արյուն է վիթում
• Երկրի կանաչ դեսպանը
• Որդան կարմիր երկիրի երկունքը․ դար XX (էսսե)
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• «Կերպարվեստի Արարատ երկրում»
• Հայաստանը` Կերպարվեստի Արարատ երկիր (հռչակագիր)
• Անատոլի Ավետյանի Վանաձորը, երկիրն ու աշխարհը
• Ակսել Բակունցի հանճարն ուղենիշ է ինձ համար. Արամ Մաշուրյան
• «Սորոսի արտաքսումը»
• «Մի թողեք ճայերը ծիծաղեն» կամ՝ Մուշեղիչին վայել տոն
• Հռչակագիրը՝ փակուղում
• Կարմիր բերետավոր... դիտահորեր
• «Լաոն կհեծնի՞ կարմիր նժույգ»

Մեկնաբանություններ