«Մեր զին­վո­րը, սպան ա­նում են անհ­նա­րի­նը, իսկ այդ նույն բա­նը մեր քա­ղա­քա­կա­նու­թ­յու­նը, քա­րոզ­չու­թ­յու­նը չեն կա­րո­ղա­նում ամ­րագ­րել»

Պա­տե­րազմ, մշա­կույթ, քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն. այս բա­նաձևման ա­ռանց­քում է մեր զրույ­ցը Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի ան­վան գրա­կա­նու­թյան և ար­վես­տի թան­գա­րա­նի տնօ­րեն, գրող, գրա­կա­նա­գետ, ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գոր­ծիչ ԿԱ­ՐՈ ՎԱՐ­ԴԱ­ՆՅԱ­ՆԻ հետ։

-Ի՞նչ դեր ու­նի մշա­կույ­թը հայ մար­դու, զին­վո­րի ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան դաս­տիա­րա­կու­թյան գոր­ծում։
-Ես ինձ թույլ եմ տա­լիս ա­սել, որ հենց մշա­կույ­թը, մշա­կու­թա­յին դաս­տիա­րա­կու­թյունն են այ­սօր մար­տն­չում, դա­սա­գիրքն է մար­տն­չում։ Եվ նշա­նա­կու­թյուն չու­նի, թե զին­վո­րը (լու­սա­վոր, փա­ռա­հեղ, հա­զար օրհ­նանք նրան) ինչ­պես է նա­յել կր­թա­կան հա­մա­կար­գին, քա­նի տա­րի է սո­վո­րել, ինչ­քան է դա­սե­րից փա­խել։ Միևնույն է, այն, ինչ սո­վո­րել է, գի­տակ­ցու­մը, որ իր նա­խա­հայ­րե­րը՝ Ար­տա­շե­սը, Տիգ­րան Մե­ծը, Վար­դան Մա­մի­կո­նյանն ու Անդ­րա­նի­կը, կա­րո­ղա­ցել են սա­կավ ու­ժե­րով հաղ­թել թշ­նա­մուն, պատ­վաստ­ված է նրա մեջ։ Դա հենց մշա­կույթն է։ Ի­հար­կե, մշա­կույ­թը կարևո­րա­գույն դեր ու­նի, այդ գի­տակ­ցու­թյու­նը ե­թե չլի­նի, զին­վո­րը չի հաղ­թի մար­տի դաշ­տում։ Թի­կուն­քի հեր­թե­րը նա­յեք. մար­դիկ նեղ­սր­տում են, որ ա­ռաջ­նա­գիծ գնա­լու ի­րենց հեր­թը չի հաս­նում։
-Գրա­կա­նու­թյան և ար­վես­տի թան­գա­րա­նում ցու­ցա­հան­դես­ներ, գր­քե­րի շնոր­հան­դես­ներ և մշա­կու­թա­յին այլ մի­ջո­ցա­ռում­ներ կազ­մա­կեր­պե­լիս հաշ­վի առն­վու՞մ է հայ­րե­նա­սի­րա­կան թե­մա­նե­րի հան­րահռ­չա­կու­մը։
-Ցա­վոք, խա­ղաղ, ան­հոգ ժա­մա­նակ մենք շուտ ենք թմ­բի­րի մեջ հայ­տն­վում։ Բա­վա­կան է մի քա­նի ա­միս խա­ղաղ լի­նի, մեր ո­խե­րիմ հարևան­նե­րի հետ սկ­սում ենք առևտուր ա­նել և այլն։ Եր­բեմն մեզ նա­խա­տում են, որ գրա­կա­նու­թյան և ար­վես­տի թան­գա­րա­նի ֆեյս­բու­քյան է­ջում շա­րու­նակ անդ­րա­դառ­նում ենք Զո­րա­վար Անդ­րա­նի­կին, Գա­րե­գին Նժ­դե­հին և այլն, իսկ այ­սօր շա­տե­րը կառ­չած են մեր է­ջից։ Մեր գրո­ղը, ար­վես­տա­գե­տը ա­զատ չէ իր ներ­շն­չանք­նե­րի մեջ, մենք եվ­րո­պա­ցի չենք, որ ըն­դա­մե­նը անձ­նա­կան զգաց­մունք­նե­րով ստեղ­ծենք մեր գրա­կա­նու­թյու­նը։ Մենք ցե­ղաս­պա­նու­թյուն տե­սած, հայ­րե­նիք կորց­րած ժո­ղո­վուրդ ենք և մշա­կույ­թով, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քով մշ­տա­պես պետք է հայ­րե­նա­սի­րա­կան մո­տիվ­նե­րը վառ պա­հենք մեր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մեջ։ Գրա­կա­նու­թյան և ար­վես­տի թան­գա­րա­նը գրա­կա­նու­թան, թատ­րո­նի, կի­նո­յի, ե­րաժշ­տու­թյան գոր­ծիչ­նե­րի ժա­ռան­գու­թյան պա­հոցն է, իսկ այդ ժա­ռան­գու­թյան (գո­նե վեր­ջին 150 տար­վա) ահ­ռե­լի մա­սը կազ­մում են հենց հայ­րե­նա­սի­րա­կան մո­տիվ­նե­րը, և ե­թե մենք դա ենք շր­ջա­նա­ռում առ­ցանց կամ կեն­դա­նի մի­ջո­ցա­ռում­նե­րով, ոնց էլ նա­յես, հայ­րե­նա­սի­րու­թյու­նը այդ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի հենքն է կազ­մում։
-Ա­զե­րի­նե­րը մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը ներ­կա­յաց­նում են ի­րենց չու­նե­ցա­ծը, շատ հա­ճախ գո­ղա­նում, յու­րաց­նում հայ­կա­կա­նը։ Ի՞նչ է ա­նում հայ­կա­կան կող­մը տե­ղե­կատ­վա­կան այս պայ­քա­րում՝ հայ­կա­կան մշա­կույ­թը հան­րայ­նաց­նե­լու, թշ­նա­մու կեղ­ծի­քը մեր­կաց­նե­լու ա­ռու­մով։
-Ժա­մա­նա­կին խոր­հր­դա­յին քա­րոզն էր գե­րի­շող, բայց հա­զար փառք մեր նա­խորդ սերն­դին, որ լիար­ժեք չէին տր­վում դրան։ Ի վեր­ջո, նրանք նա­խա­պատ­րաս­տե­ցին այս սերն­դին։ Ցա­վով եմ ա­սում՝ քա­րոզ­չա­կան պայ­քա­րում մեր գոր­ծադ­րած ջան­քե­րը հա­մար­ժեք չեն։ Մենք ծի­ծա­ղում ենք այն հե­քիաթ­նե­րի վրա, որ ա­զե­րին հո­րի­նում ու դրան­ցով մե­ծաց­նում է իր երկ­րորդ-եր­րորդ սերն­դին։ Զար­մա­նում ենք, թե ինչ­պես կա­րե­լի է այդ­պի­սի ան­հե­թե­թու­թյուն­ներ սեր­մա­նել մա­տաղ սերն­դի մեջ։ Բայց ա­րի ու տես, որ դա աշ­խա­տում է, ո­րով­հետև նրանց մշա­կույ­թը հենց հա­յի նկատ­մամբ ա­տե­լու­թյան վրա է խար­սխ­ված, մե­րը, չգի­տես ին­չու խա­ղա­ղա­սի­րու­թյան, եղ­բայ­րու­թյան, բա­րե­կա­մու­թյան։ Մենք բնույ­թով խա­ղաղ ենք, այդ վրեժ աս­վա­ծը մեր մշա­կույ­թում չկա, բայց թուր­քի քա­րոզ­չու­թյու­նը ա­նուղ­ղա­կի կեր­պով նաև մեզ է ծա­ռա­յում։ Վտան­գա­վոր բան եմ ա­սում՝ թուրքն իր հա­յա­տյա­ցու­թյամբ չի թող­նում, որ մենք ըն­դար­մա­նանք։ Ինչ­պես ար­դեն նշե­ցի, երբ մենք եր­կու-ե­րեք ա­միս խա­ղաղ ենք լի­նում, մտա­ծում ենք՝ հարևա­նու­թյուն կա­նենք, առևտուր կա­նենք և այլն, հան­կարծ մի նեն­գու­թյուն ա­նում են ու սթա­փեց­նում մեզ։ Իսկ որ հայն ու թուր­քը ան­հա­մա­տե­ղե­լի են, դա գի­տեն շա­տե­րը։ Մեր ճա­կա­տա­գիրն է նրանց հետ հարևա­նու­թյամբ ապ­րե­լը, բայց մշ­տա­պես մեր բա­նա­կը, մեր սահ­մա­նը պետք է հզոր լի­նեն։
-Հայ-ադր­բե­ջա­նա-թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մի այս օ­րե­րին Մոսկ­վա­յի մի­ջազ­գա­յին կի­նո­փա­ռա­տո­նը վեր­ջին պա­հին ծրագ­րից հա­նեց Ջի­վան Ա­վե­տի­սյա­նի Ար­ցա­խի մա­սին պատ­մող ֆիլ­մը. սա ա­զե­րի­նե­րի սադ­րան­քի՞ հետևանքն է, ռու­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյա՞ն, թե՞­ փա­ռա­տո­նի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րի դիր­քո­րոշ­ման։
-Քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը Դուք շեշ­տե­ցիք՝ ինձ­նից ա­ռաջ ընկ­նե­լով։ Ի­հար­կե, քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն է, ի­հար­կե, պա­տե­րազ­մը նաև տե­ղե­կատ­վա­կան պա­տե­րազմ է, նաև քա­րոզ­չա­կան պա­տե­րազմ է։ Ցա­վով պետք է ա­սեմ, որ մեր քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, դի­վա­նա­գի­տու­թյու­նը դեռ դա­սագր­քա­յին են, իսկ մեր կռի­վը ա­մե­նօ­րյա փոր­ձա­ռու­թյուն է, այ­սինքն, այս էլ ո­րե­րորդ ան­գամ մեր զին­վո­րը, սպան ա­նում են անհ­նա­րի­նը, իսկ այդ նույն բա­նը մեր քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, քա­րոզ­չու­թյու­նը չեն կա­րո­ղա­նում ամ­րագ­րել։ Ինչ վե­րա­բե­րում է ֆիլ­մը ծրագ­րից դուրս թող­նե­լուն, կար­ծում եմ, այս պա­հին ա­զե­րին ձկն­կիթ ու դո­լար ծախ­սե­լու ա­ռանձ­նա­պես մեծ կա­րիք չու­նի։ Այն­պես է ստաց­վել, որ մեր հա­վեր­ժա­կան դաշ­նա­կի­ցը (գո­նե՝ պայ­մա­նագ­րով)՝ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նը, բա­րե­հաճ չէ մեր նկատ­մամբ։ Այ սա քա­ղա­քա­կան խն­դիր է. սի­րում ես ռու­սին, թե չես սի­րում, պետք չէ պաս­տառ­նե­րով դուրս գալ փո­ղոց։ Ռու­սին պետք չէ չա­րաց­նել, չի­նա­ցուն պետք չէ չա­րաց­նել, ֆրան­սիա­ցուն պետք չէ չա­րաց­նել, ան­կախ նրա­նից, սի­րում ենք, թե չենք սի­րում։ Սա մեր դի­վա­նա­գի­տա­կան բաց­թո­ղումն է, իմ կար­ծի­քով:
-Ի՞նչ ելք եք կան­խա­տե­սում՝ որ­պես ա­վարտ։
-Հաղ­թա­նակ։ Մեր պա­տե­րազմ­նե­րը միշտ հայ­րե­նա­կան են ե­ղել, ո­րով­հետև օ­տա­րը, թշ­նա­մին են ներ­խու­ժել հայ­րե­նիք։ Այ­սու­հետ մեր պա­տե­րազ­մը պետք է լի­նի հայ­րե­նա­կան ար­տադ­րու­թյան ու ար­տա­հան­վի, ա­ռայժմ, մեր պատ­մա­կան տա­րածք­ներ՝ Գան­ձակ և այլն։ Հա­րա­բե­րա­կան հրա­դա­դա­րը դար­ձյալ ի վնաս մեզ է աշ­խա­տե­լու։ Մենք պետք է հաղ­թա­նա­կենք։ Մեր զին­վորն ու սպան ար­դեն ցույց են տվել, որ հետ­դարձ չկա։ Մնում է այդ ա­մե­նը փաս­տաղ­թե­րով, պայ­մա­նագ­րե­րով ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն ամ­րագ­րել։
-Հա­մա­վա­րա­կը դեռ չի նա­հան­ջում, ի՞նչ վնաս է կրել թան­գա­րա­նը ար­տա­կարգ ի­րա­վի­ճա­կի հետևան­քով։ Ան­ցում կա­տար­վե՞լ է հե­ռա­վար աշ­խա­տան­քից նոր­մալ աշ­խա­տան­քա­յին ռե­ժի­մի։
-Նախ ա­սեմ, որ դեռ չենք ան­ցել լիար­ժեք աշ­խա­տան­քի, քա­նի որ ար­տա­կարգ ի­րա­վի­ճա­կը վե­րա­ցավ, բայց մնաց կա­րան­տի­նը՝ իր սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րով, պար­տա­դիր կա­նոն­նե­րով։ Դա նշա­նա­կում է, որ ե­թե թան­գա­րան այ­ցե­լու-խումբ է գա­լիս, մենք, ել­նե­լով ցու­ցաս­րահ­նե­րի մա­կե­րե­սից, ո­րո­շա­կի քա­նակ պետք է նրան­ցից ներս թող­նենք։ Դահ­լի­ճում մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը նույն­պես անց­կաց­վում են՝ պահ­պա­նե­լով սահ­ման­ված 1,5 մետր հե­ռա­վո­րու­թյու­նը, նա­խա­պես նաև ջեր­մու­թյան չա­փում է ի­րա­կա­նաց­վում և այլն։ Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ո­րո­շա­կիո­րեն վե­րա­կան­գն­վում են աշ­խա­տանք­նե­րը, հու­նի մեջ ենք ընկ­նում, կա­րո­ղա­ցել ենք դահ­լի­ճում մի քա­նի մի­ջո­ցա­ռում անց­կաց­նել։ Ինչ վե­րա­բե­րում է հար­ցին, թե ինչ ազ­դե­ցու­թյուն է թո­ղել հա­մա­վա­րա­կը ֆի­նան­սա­կան վի­ճա­կի վրա, ա­սեմ, որ շատ վատ, ինչ­պես բո­լոր մշա­կու­թա­յին, գի­տա­կան, կր­թա­կան հիմ­նարկ-ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րում։ Մեր դեպ­քում՝ ա­ռա­վել ևս. թան­գա­րանն ու­նի հինգ մաս­նա­ճյուղ, դա նշա­նա­կում է, բա­ցի բնա­կա­նոն աշ­խա­տան­քից, վեց շեն­քի պահ­պա­նու­թյուն, ո­րոն­ցից ե­րեքն ու­նեն ըն­դար­ձակ այ­գի­ներ, մար­զա­յին մաս­նա­ճյու­ղեր։ Ի­հար­կե, մեր հիմ­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյու­նը պե­տու­թյունն ա­պա­հո­վում է, բայց բա­ներ կան, որ անհ­րա­ժեշ­տա­բար ա­պա­հո­վել ենք ար­տա­բյու­ջե­տա­յին ե­կա­մուտ­նե­րի հաշ­վին։ Մեր պար­տա­վո­րու­թյունն է ՝ տա­րեց­տա­րի գրանց­վող այ­ցե­լու­նե­րի աճ, տոմ­սե­րի վա­ճառք, ծա­ռա­յու­թյու­նե­րի մա­տու­ցում, ո­րոն­ցից գո­յա­ցած գու­մար­նե­րով էլ ա­պա­հո­վե­լու և ըն­դար­ձա­կե­լու ենք մեր բնա­կա­նոն գոր­ծու­նեու­թյու­նը։ Այս տա­րի այդ ա­ռու­մով ար­դեն պատ­կե­րաց­նե­լի է, թե ինչ­պի­սին է վի­ճա­կը։
-Այ­ցե­լու­ներն ակ­տի՞վ են, թե՞ զգու­շա­նում եմ թան­գա­րան այ­ցե­լե­լուց։
-Այ­ցե­լու­նե­րի հոս­քը շատ տար­բեր է. մայր թան­գա­րա­նի ա­ռու­մով մի պա­տաս­խան պի­տի տամ, մաս­նա­ճյու­ղե­րի ա­ռու­մով՝ հինգ տար­բեր պա­տաս­խան։ Ա­մե­նամ­խի­թա­րա­կանն այդ ա­ռու­մով Դսե­ղի Հով­հան­նես Թու­մա­նյա­նի տուն-թան­գա­րանն է, ո­րը միշտ գե­րա­զան­ցել է այ­ցե­լու­նե­րի քա­նա­կով։ Չա­փա­զանց­րած չեմ լի­նի, ե­թե ա­սեմ, որ դա փր­կու­թյուն է մեզ հա­մար՝ գո­նե տար­րա­կան ծախ­սե­րը հո­գա­լու ա­ռու­մով։ Մյուս մաս­նա­ճյու­ղե­րում կա ո­րո­շա­կի շարժ, բայց ոչ այն ծա­վա­լով, ինչ Դսե­ղում։ Մայր թան­գա­րա­նի այ­ցե­լու­նե­րը հիմ­նա­կա­նում գի­տաշ­խա­տող­ներն են, ո­րոնք օգտ­վում են մեր ար­խիվ­նե­րից։ Այդ հոս­քը պահ­պան­վել է, քա­նի որ, ան­կախ ա­մեն ին­չից, գրա­կա­նա­գե­տը, ար­վես­տա­բանն իր հոդ­վա­ծը, մե­նագ­րու­թյու­նը պետք է գրի։ Ցու­ցադ­րու­թյուն­նե­րը դի­տե­լու ե­կած այ­ցե­լու­նե­րի ա­ռու­մով վի­ճակն ա­ռայժմ մխի­թա­րա­կան չէ։ Օ­րա­կան մի­ջին հաշ­վով ու­նե­նում ենք 10-15 այ­ցե­լու։ Սո­վո­րա­բար մեր այ­ցե­լու­նե­րի մեծ մա­սը դպ­րո­ցա­կան­ներն ու ու­սա­նող­ներն էին։ Գու­ցե դա կապ­ված էր կր­թա­կան պրո­ցես­նե­րի հետ, դա­սե­րը նոր էին սկ­սել, նոր ձևա­չա­փով, հայտ­նի էլ չէր՝ ինչ­պես կշա­րու­նակ­վեն։ Մի «խան­գա­րող» հան­գա­մանք էլ կա. առ­ցանց գոր­ծու­նեու­թյան ա­միս­նե­րին մեր լսա­րա­նը ոչ թե կրկ­նա­պատկ­վեց, այլ բազ­մա­պատկ­վեց։ Թան­գա­րա­նի է­ջին հետևում են 100 և ա­վե­լի հա­զար մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը Հա­յաս­տա­նից և Սփյուռ­քից։ Նա­խորդ ա­միս­նե­րին մենք ոչ միայն մեր ցու­ցան­մուշ­նե­րի առ­ցանց ցու­ցադ­րու­թյամբ, մեկ­նա­բա­նու­թյուն­նե­րով էինք զբաղ­ված, այլև տաս­նյակ հե­տաքր­քիր, նպա­տա­կա­յին մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի շար­քեր մշա­կե­ցինք։ Գու­ցե նաև սա է պատ­ճա­ռը, որ այ­ցե­լու­նե­րի այս­քան քիչ հոսք ու­նենք։ Սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին էլ պա­տե­րազ­մը սկս­վեց...
-Ի՞նչ փո­փո­խու­թյուն­ներ են կրե­լու թան­գա­րա­նի ծրագ­րե­րը։
-Ծրագ­րերն ըն­թաց­քի մեջ են, փո­փո­խե­լու կա­րիք չկա, քա­նի որ դրանց հիմ­քում հայ­րե­նա­սի­րու­թյունն է, ազ­գա­սի­րու­թյու­նը, ո­րոնք պետք է ամ­րապ­նդ­վեն նաև ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան բնույ­թի մի­ջո­ցա­ռում­նե­րով։

Զրույցը՝ Ար­մի­նե ՍԱՐԳ­ՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ