2020 թ. մայիսի 9-ին հայ ժողովուրդը Եռատոն չուներ
12.05.2020 | 01:20
Ահա և կատարվեցին Չարի տխրահռչակ ուժերը մարմնավորող որոշ մարդկանց ու խմբերի «երազանքը», «ողջ կյանքի ցնորքը»։ Մայիսի 9-ի տոնն այս տարի Երևանում չնշվեց, ինչպես հարկն է, «երևանյան իշխանությունն» ինչ-որ ձևով համոզեց, որ այն չտոնեն նաև արցախցիները։ Շատ լավ եմ հիշում 1992 թ. Մայիսի 9-ը, երբ Հայաստանի «նոր իշխանությունը» առաջին անգամ արգելեց այդ տոնը։ Ճիշտ է, այն ժամանակ իշխանությունը ՀՀՇ-ական էր, բայց դա էությունը չի փոխում։ Հաղթանակի տոնն արգելված էր Հայաստանում, սկսեցին ժողովրդի «ուղեղները լվանալ», թե իբր 1941-45 թթ. Մեծ հայրենականը «մեր պատերազմը չէ», «այն մեր վզին են փաթաթել» և այլն։ Ես այժմ էլ շնորհակալ եմ այն մարդկանց, որոնք կարողացան այնպես անել, որ 1992 թ. հենց մայիսի 9-ին մեր քաջերն ազատագրեցին Հայկական Կովկասի մարգարիտը` Շուշին։ Այն ժամանակ ՀՀՇ-ն գաղտնի կերպով կարգադրեց, որ ոչ մի դեպքում ոչինչ չարվի ի պատիվ Շուշիի ազատագրման։ Իսկ մենք նշում էինք այդ իրադարձությունը և բացեիբաց թքած ունեինք ՀՀՇ-ի վրա։ Այդպես Մայիսի 9-ը կրկին դարձավ բոլոր հայերի տոնը։ Ահա թե ինչու այն մարդիկ, որոնք 1992-ին որոշում էին ազատագրել Շուշին, մեր ազգի իսկական հերոսներն էին և ՀՀՇ-ի այն ժամանակվա ամենաառաջին ընդդիմությունը։ Ես նրանց կանվանեի` հոգևոր ընդդիմություն։
Մնացած ամեն ինչը հետո եկավ. օրինակ, Արցախի պաշտպանության բանակի կազմավորումը հենց Շուշիի ազատագրման հետ կապելը։ Իսկ երբ «արևմտամետ-ժողովրդավարական» Երևանը վերջապես ժողովրդին վերադարձրեց նրա տոնը և վերականգնեց Մայիսի 9-ը հենց որպես 1941-45 թթ. Հայրենական մեծ պատերազմում տարած Հաղթանակի օր, մեր ժողովուրդն ունեցավ արդեն եռակի տոն` Եռատոն։ Դա պատմական զուգադիպություն էր. չէ՞ որ 1941-45 թթ. պատերազմը ևս պետք է մերը համարել։ Թուրքական բանակները պատրաստ սպասում էին, որ գերմանացիները գրավեն Ստալինգրադը, որից հետո կներխուժեն Հայկական ԽՍՀ։ Բարեկամության մասին գերմանա-թուրքական պայմանագիրը, որ 1941 թ. հունիսի 18-ին Անկարայում ստորագրել էին Գերմանիայի դեսպան ֆոն Պապենը և Թուրքիայի արտգործնախարար Սարաջօղլուն, ուներ նաև «գաղտնի արձանագրություններ»։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչու՞ էր ֆրանսահայ բանաստեղծ Միսաք Մանուշյանը` ֆրանսիական դիմադրության ակտիվ գործիչներից մեկը, կռվում գերմանական օկուպանտների դեմ։ Որովհետև դեռ երեխա էր, երբ փրկվել էր Եղեռնից, հետո հայտնվել էր Ֆրանսիայում, բայց շատ լավ էր հիշում, թե ով էր օգնում թուրքերին և նրանց ենթականերին (քրդերին, չերքեզներին, մահմեդական վրացիներին և այլն), որ նրանք սպանեն ու կողոպտեն հայերին... Ի՞նչ եք կարծում, մի՞թե նա այնքան միամիտ էր, որ չէր հասկանում, թե ում կողմ ու դեմ կռվի, թե՞ հակառակը. շատ լավ գիտեր, որ գերմանացիներն ու թուրքերը նորից դաշնակիցներ են...
Արժե՞ հիշեցնել, թե Եղեռնից փրկված քանի հարյուրհազար հայեր կային Հայկական ԽՍՀ-ում և Արցախում։ Ի դեպ, Արցախում շատերը կային, որոնք վերապրել էին եղեռնը հենց Շուշիում, 1920 թ. մարտին։ ԽՍՀՄ կրկնակի հերոս, օդաչու, «Բալթիկայի բազե», փոխգնդապետ Նելսոն Ստեփանյանը ծնվել է Շուշիում, 1920 թ. 7 տարեկան էր։ Հիշու՞մ էր նա Շուշիի ողբերգությունը, թե՞ ոչ. կարծում եմ` հիշում էր։ Ծնողները փրկեցին մանուկ Նելսոնին` եղեռնից հետո փախչելով Երևան։ Եվ նրանց նման հարյուրհազարավորներն էին հիշում իրենց հարազատ գյուղերի ու քաղաքների ողբերգությունը։ Իսկ նրանցից ովքեր արդեն եղել էին ԽՍՀՄ զինված ուժերի շարքերում, գիտեին, որ Գերմանիան ու թուրքերը դաշնակիցներ են։ Եվ այսօր, այս կամ այն պատրվակով հրաժարվելով Մայիսի 9-ը տոնելուց, մենք, կամա թե ակամա, դավաճանում ենք Միսաք Մանուշյանի, Նելսոն Ստեփանյանի, մարշալներ Բաղրամյանի, Բաբաջանյանի, Խուդյակով-Խանփերյանցի, ծովական Իսակովի և հարյուրավոր ու հազարավոր այլ հայերի հիշատակը։
Հայաստանի ոչ մի իշխանություն իրավունք չի ունեցել և չունի որևէ բան «արգելելու» Մայիսի 9-ի կապակցությամբ։ Ինձ շատերը կառարկեն, թե դա ընդհանուր երևույթ է, գրեթե ամենուրեք չեղարկել են տոնակատարությունը։ Նախ` ամենուրեք չէ։ Երկրորդ` խնդիրը մի քիչ այլ է։ Վախենու՞մ եք կորոնավիրուսից, Հայաստանի իշխանություններ և քաղաքացիներ։ Կարելի է վախենալ, նաև կարելի է վախենալ, որ բոլորին կախտահարի ակնթարթորեն գործող մի այլ վիրուս` քաղցկեղի վիրուսը։ Դա արդեն գրեթե 100 %-անոց մահ է, այնպես չէ՞։ Բայց, որքան հայտնի է, այդ կամ մի այլ չարորակ ուռուցքի պատճառով որևէ երկրում կարանտին չեն մտցրել, չեն չեղարկել քաղաքացիական իրավունքներն ու ազատությունները, չեն վերացրել տոները։ Այստեղ կարող են վրդովվել բժիշկները, իբր քաղցկեղի վիրուսային ծագումն ապացուցված չէ։ Բայց նման ծագման տեսության օգտին բազմաթիվ գործոններ կան։ Այնպես որ ազգային տոները նշելն անհրաժեշտ է, անգամ ժանտախտի կամ տուբերկուլյոզի, ոչ թե ինչ-որ կորոնավիրուսի համաճարակի դեպքում։ Իսկ զինվորական շքերթը, թեկուզ ոչ լրիվ ծրագրով, գաղափարապես է անհրաժեշտ։ Լրջորեն խորհենք, Հայաստանի քաղաքացիներ. Մեծ հաղթանակի 75-ամյակն է, որը մեզ փրկեց թուրքական հերթական ներխուժումից, Շուշիի ազատագրման և Արցախի պաշտպանության բանակի կազմավորման 28-րդ տարեդարձներն են։ Եվ մեր ազգային կոլեկտիվ հիշողությունը պահպանելու պայքարն ուժեղացնելու փոխարեն` «Մնացեք տանը»...
Ինչ վերաբերում է «այլ երկրներին», ապա ռուսները հաստատ կտոնեն Մեծ հաղթանակը, թեև Մոսկվայում ինչ-որ չարամիտ բան են հորինել։ Սակայն տոնահանդեսը չեղարկված չէ. այն հետաձգված է և կկայանա, ասում են, հունիսի 24-ին։ Այսինքն` այն օրը, երբ կայացել է Հաղթանակի առաջին զորահանդեսը (1945 թ.)։ Բայց Բելառուսում Հաղթանակը նշել են, և հենց մայիսի 9-ին։ Ի՞նչ է, այնտեղ կորոնավիրուս չկա՞։ Կա, հիվանդներ էլ կան, մահացածներ էլ։ Բայց այդ ամենը ռուսների և բելառուսների գործն է, թե ինչ կանեն։
Իսկ զանազան անձանց ինչո՞վ դուր չի եկել Մայիսի 9-ը։ Հասկանալի է, երբ գազազում ու «ատամ են սրում» նրանք, ովքեր ֆաշիստների կամ տարբեր երկրներում նրանց ստորաքարշ հետևորդների ժառանգներն են։ Իսկ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի առնչությամբ կարող եմ ասել, որ հենց մեզ վայել չէ որևէ բան մոռանալ, մանավանդ բարեկամության մասին 1941 թ. գերմանա-թուրքական պայմանագրի մանրամասները և հատկապես այն, որ 1942 թ. Ստալինգրադի ճակամարտից էր կախված` Թուրքիան կներխուժի՞ Հայաստան, թե՞ ոչ։ Մեզ համար այդ օրը նշանակում է Եռատոն, և ոչ ոք իրավունք չունի մոռանալու Շուշիի ազատագրումն ու ԼՂՀ պաշտպանության բանակի ստեղծումը։ Շուշիի ազատագրման «Հարսանիք լեռներում» գործողությունը հայ ժողովրդի ռազմական արվեստի գլուխգործոցն է։ Այդ մասին շատ է գրվել, բայց արժե էլի ինչ-որ բան հիշեցնել, ընդ որում` լեգենդար «Կոմանդոս» և «Լեռնային աղվես», գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանի վկայություններից։
«Մեջբերումներ չեմ անի այլ աղբյուրներից (դրանք չափազանց շատ են), կսահմանափակվեմ Սամվել Բաբայանի պատմածի հիման վրա գրված «Ինչպիսին էին հաղթանակները» գրքից բերված մեջբերումներով, որոնցում նշվում է, որ Շուշիի ազատագրման պլանը մշակվել է ինքնապաշտպանության ուժերի հրամանատար Արկադի Տեր-Թադևոսյանի ղեկավարությամբ, նրա տեղակալ Սամվել Բաբայանի, ինքնապաշտպանության կոմիտեի նախագահ Սերժ Սարգսյանի և այլ անձանց մասնակցությամբ։
-Ամրոցի վրա գրոհելու մասին 1992 թ. մայիսի 4-ով թվագրված հրամանի տակ կա Ձեր ստորագրությունը։ Ինչպե՞ս է դա եղել։
-Գործողությունն ինձ վրա է դրվել ինքնապաշտպանության կոմիտեի նախագահ Սերժ Սարգսյանի կողմից. բոլոր հարցերը լուծվում էին նրա միջոցով։ Ստեփանակերտին խփում էին «Գրադ» կայանքներից, իրավիճակը ծայրահեղ տագնապալից էր, քաղաքը կործանման եզրին էր։ Ըստ մի շարք վկայությունների, 1991 թ. նոյեմբերից մինչև 1992 թ. մայիսը Ստեփանակերտի վրա արձակվել է 4741 արկ, որոնցից մոտ 3 հազարը` «Գրադ» կայանքներից։ Այդ հրետակոծություններից զոհվել է 111 մարդ, 332 բնակիչ (հիմնականում` կանայք, երեխաներ, ծերեր) վիրավորվել, 370 բնակելի շենք ու շինություն` ավերվել։ Շուշիի ազատագրուսից հետո Ժիրայր Սեֆիլյանի ձեռքն էր ընկել Ստեփանակերտի գրավման պլանը` ռազմագիտական տեսակետից բավական գրագետ կազմված։ Մենք հակառակորդին մոլորության մեջ էինք գցել` ստիպելով հավատալու, որ մեր գլխավոր խնդիրը Ջանհասան-Քյոսալարի ազատագրումն է։ Կրկժանի գրավումը և Ջանհասան-Քյոսալարի ուղղությամբ ամրանալը դարձան Շուշիի ազատագրման բանալին...
Գրոհը նշանակված էր մայիսի 5-ին, բայց հանկարծակի տեղացած առատ ձյունը գրոհը հետաձգեց մինչև մայիսի 8-ը։ Ապրիլի 24-ին, 28-ին, 29-ին, մայիսի 4-ին մի քանի կեղծ գրոհ ձեռնարկեցինք։ Գործողության տարբեր ժամկետներ էին նշվում, ամեն ինչ արվում էր հակառակորդին մոլորության մեջ գցելու համար, կեղծ մանևրներ էինք ձեռնարկում, որ շեղենք նրա ուշադրությունը և թույլ չտանք, որ կռահի մեր գլխավոր հարվածի ուղղությունը։ Թույլ հարվածներ էինք հասցնում բոլոր ուղղություններով, իսկ ապրիլի 27-ին հակառակորդը, հավատալով ժամկետների մասին կեղծ տեղեկատվությանը, ինքը հարձակում ձեռնարկեց` մեզ բավական դժվար կացության մեջ դնելով ապրիլի 29-ին ու 30-ին։ Իսկ երբ սկսվեց իսկական գրոհը, ապա հակառակորդը, անսպասելիությունից ու մեր հարվածի ուժից, ընկավ խուճապի մեջ և արդեն անգործունակ էր։ Նրա դեմ պայքարում էին ինքնազոհության պատրաստ մարդիկ։ Շուշին անառիկ է, երբ այն պաշտպանում են տերերը, ոչ թե զավթիչները։ Պատերազմական օրենքներով այն անառիկ է, բայց գրոհի էին գնում մարդիկ, որոնք գիտակցաբար զոհաբերում էին իրենց։ ՈՒզում եմ հատկապես ընդգծել, որ գրոհի ժամանակ գլխավոր դերը խաղացին կամավորները, որոնք արդեն ռազմական փորձ ունեին և գիտակցաբար զոհաբերության էին գնում։ Խորամանկ մանևրի բոլոր մանրամասները պատմելն անհնար է, ուստի կսահմանափակվեմ հիշատակելով, որ մեզ օգնեցին հանկարծակիությունը, հարվածի 4 ուղղությունը` յուրաքանչյուրը 10-15 կմ, և հարձակման լայն ճակատը (45 կմ-ից ավելի)։ Հայկական կողմի գործողությունները հակառակորդին խուճապի մեջ գցեցին։ Մեր կեղծ հարձակողական գործողությունների արդյունքում հակառակորդը որոշեց, որ հայկական կողմը ձգտում է գրավել Ջանհասան-Քյոսալարը։ Ադրբեջանցիները գիտեին մեր հնարավորությունները և Շուշիի պաշտպանության բավական գրագետ պլան ունեին։ Կրկժանը վերցնելուց հետո, երբ մենք ամրացանք Ջանհասան-Քյոսալար ուղղությունում, Շուշիի ազատագրման բանալին արդեն մեր ձեռքին էր։ Մայիսի 8-ին սկսվեց «Հարսանիք լեռներում» գործողությունը...
-Իսկ այսօր ի՞նչն է հիշվում այն օրվա մանրամասներից, երբ Շուշի բերդաքաղաքն ազատագրվեց։
-Երբ տոնելիս օդ էին կրակում մարտական փամփուշտներով, երեք օր անընդհատ ինձ չէր լքում այն տագնապը, որ կարող է հակահարձակում լինել, և մենք կկորցնենք այդքան թանկ գնով ձեռք բերած հաղթանակը։ Ես զգում էի հաղթանակի համը, բայց տագնապը շատ ուժեղ էր, այն խլացնում էր հաղթական գրոհի պատճառած բոլոր ապրումները։ Կար նաև կորուստների ցավը. մենք բազմաթիվ մերձավոր մարդկանց կորցրինք։ Հակահարձակման առթիվ տագնապն այդ օրերին այնքան մեծ էր, որ ես առաջ ուղարկեցի Նվեր Չախոյանին, որ նա իր մարդկանցով հասնի որոշակի բնագծի և ապահովի դիրքերի պաշտպանությունը, բայց որոշ ժամանակ անց նա կապվեց ինձ հետ և հայտնեց, որ միջոցներն ու զինամթերքը պակասում են։ Ստիպված ուղարկեցի Վարդան Ստեփանյանին (Դուշման Վարդան)։ Նա ականներ դրեց Զորասլուի ճանապարհին, և հակահարձակումը հաջողվեց կասեցնել. հակահարձակման եկող առաջին իսկ տանկը պայթեց, և հակահարձակումը հաջողվեց խափանել։
Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ
Հեղինակի նյութեր
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են Ռուսաստանի նախագահ Պուտինը Զանգեզուրի միջանցքի մասին ոչ մի նոր բան չի ասել Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, որն ավարտվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Միևնույն ժամանակ, հայտնի չէ, թե այս հարցում Հայաստանը, Ադրբեջանը, Իրանը, Ռուսաստանն ու Թուրքիան ինչպես են «ընտելանալու» միմյանց:
-
Ասում են… Ռուսաստանի տարածքին հեռահար ճշգրիտ զենքերով հարվածներ հասցնելու հնարավորություն ՈՒկրաինայի ԶՈՒ-ն չունի, հետևաբար, եթե հայտարարվում է, որ ՈՒկրաինային թույլատրվում է նման հարվածներ հասցնել, ապա դա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ն ուղիղ մտնում է կոնֆլիկտի մեջ Ռուսաստանի հետ
-
Ասում են… Վլադիմիր Պուտինի այցն Ադրբեջան պատմական իրադարձություն էր, քանի որ այն նշանավորեց Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի գլխավոր դաշնակցի փոփոխությունը։ Ավելի քան 30 տարի Հայաստանն այդպիսի դաշնակից էր, բայց հիմա որոշել է անցնել Արևմուտքի կողմը՝ ներառյալ Ֆրանսիան, ԵՄ-ը և ԱՄՆ-ը
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
Տարածաշրջանային
