«Անմա՞հ է այն գործը, որի համար ես մեռա…»
05.05.2020 | 00:04
Կոմիտասի խնամքը ստանձնեցին նրա բարեկամները: Արշակ Չոպանյանի ջանքերով ստեղծվեց Կոմիտասի խնամատար հանձնաժողով, տարբեր տարիներ որի անդամներ դարձան Ա. Չոպանյանը, Մ. Բաբայանը, Ա. Հարենցը, Փարիզի հոգևոր առաջնորդ Վռամշապուհ եպիսկոպոս Քիպարյանը, բժիշկներ Հ. Օհանջանյանը, Պ. Քոլոլյանը, Նևրուզը, Ն. Արթինյանը, պրոֆեսոր Ն. Ադոնցը, Ա. Ճևահիրյանը, Մ. Պապաջանյանը, Գ. Սինապյանը, Վ. Պաստակյանը, Վ. Սարգիսյանը. Գ Դամլամայանը, քարտուղարներ Հ. Սեմերճյանը և Ա. Պարթևյանը:
Հանձնաժողովի հիմնական գործառույթը անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների հայթայթումն էր՝ Կոմիտասի բուժման ու խնամքի ծախքերը հոգալու համար:
(1920 թ. նույնանման հանձնաժողով ստեղծվեց Թիֆլիսում՝ Եղիշե Թադևոսյանի ղեկավարությամբ, բայց քանի որ Անդրկովկասն ապրում էր խառն ու խրթին ժամանակներ, այդ մարմնի գործունեությունն առանձնապես արդյունք չունեցավ):
Փարիզ հասնելուն պես վարդապետին տեղավորեցին երիցատան սենյակներից մեկում, ապա պրոֆեսոր Կարապետ Աղաջանյանն ու բժիշկ, Պատվո լեգեոնի շքանշանակիր Պողոս Քոլոլյանը, նախ, զննեցին հիվանդին, հետո հրավիրեցին այլ մասնագետների, ստացան նրանց գրավոր կարծիքը և միաձայն հանգեցին եզրակացության, այն է՝ Կոմիտասին տեղափոխել Փարիզից 13 կմ հեռավորության վրա գտնվող Վիլ-Էվրար հոգեբուժարան, առանձին հիվանդասենյակում թողնել միայնակ, հանգիստ վիճակում և շարունակել բուժումը:
1920 թ. փարիզյան հանձնաժողովը հրապարակեց «Վերջին լուր» վերտառությամբ ամփոփագիր, ուր մասնավորապես ասվում էր. «Մարդոցմէ խոյս կու տայ. առանձնանալ կը սիրէ. բժիշկներէն կը խուսափի, ընդհակառակն շատ լաւ է պաշտօնէից հետ. առանց բանով մը զբաղելու՝ ժամերով կը նստի, երբեմն կը խնդայ՝ կարծես հեռաւոր բանի մը ժպտելով. իր վիճակէն գոհ է, կացութեան գիտակցութիւնը չունի բնաւ. չի կարծեր որ ապաքինարանի մը մէջ կը գտնուի. երբեմն շատ հնազանդ է. լաւ կը ճաշէ. ժամանակին կը գրէր, հիմա ձեռքը թուղթի կտոր մը իսկ չի առներ. մինչև իրիկուն փակուիլ կ՛ուզէ. գեղեցիկ օդերուն՝ յետ-միջօրէի, պարտէզ ելլելով կը խօսի իր բախտակիցներուն հետ. հազիւ կցկտուր բառեր կրնանք իմանալ իրմէ»:
Կոմիտասին հոգեբուժարանում պահելը խնամատար հանձնաժողովի առջև, բնականաբար, հարուցեց ահռելի ֆինանսական խնդիրներ:
1925 թ. հուլիսի 18-ին Փարիզի «Ապագայ» շաբաթաթերթում, հանձնաժողովի նախագահ Վռամշապուհ ծայրագույն վարդապետ Քիպարյանի և գանձապետ Մարգարիտ Բաբայանի ստորագրությամբ, տպագրվեց Կոմիտասի բուժմանն ու պահմանը վերաբերող ֆինանսական հաշվետվություն:
Ըստ այդ փաստաթղթի, 1919 թ. մարտի 27-ից մինչև 1924 թ. դեկտեմբերի վերջ մուտք էին եղել հետևյալ գումարները (ֆրանկ և սանտիմ). Կ. Պոլսո «Հայ գեղարվեստից պաշտպան» հանձնախմբից` 3539,75, Թիֆլիսի «Կոմիտաս» ընկերությունից 1500, Ժնևում կազմակերպված հանգանակությունից` 727,50, ԱՄՆ Փրովիդենս քաղաքում տեղի ունեցած համերգից` 2016, Փարիզում բժիշկ Ա. Համբարձումյանի կազմակերպած համերգից` 1810, Ալեքսանդրիայի «Յառաջ» երիտասարդական միությունից` 2960, Ֆրեզնոյի հայ առաքելական եկեղեցու տիկնանց միությունից` 2011,10, Իզմիրում Գրիգորիս վրդ. Պալաքյանի կազմակերպած համերգից` 15600, «Քնար» նվագախմբից` 244, Բոստոնի հայկական երգչախմբից` 3416, Ֆիլիպոպոլսում (Պլովդիվ) Պ. Թումաճանյանի տված համերգից` 1000, ԱՄՆ-ի Հայ կրթական հիմնարկությունից` 1183,60, Բոստոնում տիկին Փանոսյանի կազմակերպած համերգից` 1647,05, Կահիրեի «Յուսաբեր» թերթի կազմակերպած հանգանակությունից` 1885 ֆրանկ:
Բացի այդ, անհատներից ստացվել էին հետևյալ գումարները. Պոլսո պատրիարքից` 2985, Ալեքսանդրիայից նշանավոր ծխախոտարդյունաբերող Կարապետ Մելքոնյանից` 2150, Նյու Յորքից հայտնի գորգավաճառ Ներսես Գյուլբենկյանից` 1000, ՀԲԸՄ նախագահ Պողոս Նուբար փաշայից, նրա քույր տիկին Նոյեմի Գաբամաճյանից և անտիկ իրերի հանրահայտ հավաքորդ Տիգրան Քելեկյանից` 500-ական, ՀԲԸՄ փոխնախագահ Գաբրիել Նորատունկյանից, Նյու Յորքից Վ. ծ. վրդ. Գասպարյանից և Գ. Կոստանյանից` 100-ական, Հնդկաչինում առևտրով զբաղվող Հարություն Աբգարյանից 60, փարիզցի տիկին Գալչինյանից 20 ֆրանկ:
Այս ամենից զատ, որոշակի գումարներ էին ստացվել Կոմիտասի երկերի հրատարակությունների վաճառքից:
Ընդհանուր գումարը կազմել էր 49450 ֆրանկ 78 սանտիմ: 1919 թ. ապրիլից մինչև 1922 թ. հունիսի վերջ այդ գումարից 27558 ֆրանկ 80 սանտիմ վճարվել էր Վիլ-Էվրար հոգեբուժարանին, իսկ 1922 թ. հուլիսից մինչև 1924 թ. վերջ Վիլ-Ժյուիֆ ապաքինարանին՝ 15550 ֆրանկ 90 սանտիմ: 1919-1924 թթ. Պոլսից Փարիզ Կոմիտասի փոխադրման համար վճարվել էր 386 ֆրանկ 50 սանտիմ, երկու օտարազգի բժիշկների՝ 600, վարդապետի հագուստի, սննդի և այլ մանր ծախսերի համար՝ 2398 ֆրանկ 72 սանտիմ: Հաշվետու ժամանակահատվածում մնացորդը կազմել էր 4835 ֆրանկ 86 սանտիմ:
Նման ֆինանսական հաշվետվություններ այլևս կամ չեն հրապարակվել, կամ ինձ հայտնի չեն: Բայց այս փաստաթղթին մանրամասն անդրադառնալը ինձ հանգեցրեց մեկ եզրակացության՝ ազգի Հանճարին պահում-պահպանում էր իր ժողովուրդը՝ հարուստ թե աղքատ, ունևոր թե չունևոր:
Իրականացվեց նաև Կոմիտասի ստեղծագործությունների 5 ժողովածուների հրատարակությունը: Առաջին երկու պրակների ծախքը հոգաց Լոնդոնում բնակվող շուշեցի նավթարդյունաբերող, բարերար Աբրահամ Ղուկասյանը՝ վճարելով 5675 ֆրանկ, երրորդ և չորրորդ պրակները խնամատար հանձնաժողովը հրատարակեց իր ծախքով, հինգերորդ պրակի տպագրության ծախքը՝ 6369 ֆրանկ, հոգաց նյույորքցի Նազարյանը՝ Հայ կրթական հիմնարկության աջակցությամբ: Բացի այդ, Լայպցիգում տպագրվեց վարդապետի «Գեղջուկ երգերի» Ա և Բ հատորների երկրորդ հրատարակությունը:
Կոմիտասին միայնակ ու հանգիստ վիճակում պահել, բնականաբար, չհաջողվեց: Տարիների ընթացքում բազմաթիվ մարդիկ՝ բարեկամներ և անծանոթներ, այցելեցին վարդապետին՝ իրենց հարգանքի տուրքը մատուցելու: Եվ այստեղ ի հայտ եկան դաժան հիվանդության առանձնահատկությունները՝ վարդապետը ոմանց ճանաչեց ու սիրալիր ընդունեց, ոմանց ճանաչեց ու դուրս վռնդեց, ոմանց էլ ցուցադրաբար անտեսեց:
Օրինակ, իր մտերիմ ընկեր Փանոս Թերլեմեզյանին առաջին անգամ ջերմորեն ընդունեց, հաջորդ անգամ վերաբերվեց շատ սառը և անտարբեր: Արմենակ Շահմուրադյանի նկատմամբ երկու անգամ սրտալից վերաբերմունք դրսևորեց: Բայց և շատերին վռնդեց:
Ս. Վրացյանը գրում է. «1914 թուի յունիսին, Ամերիկայից դէպի Կարին անցնելիս, ես Կոմիտասին հանդիպեցի Փարիզում, Բուլվառ Սէն Միշելով բարձրանում էի վեր: Մէկ էլ, Բուլվառ Մոն Փառնասի մօտերը, նա դիմացս ելաւ. աշխարհականի սև հագուստով, յարդէ գլխարկը գլխին, սիրուն գաւազանը ձեռքին: Այնքան անակնկալ էր մեր հանդիպումը, որ մի պահ երկուսս էլ շուարած ու լուռ մնացինք: Ապա բուռն թափով ողջագուրուեցինք:
-Վայ, մաթռաբազ, դու Փարիզու՞մ, ի՞նչ ես անում այստեղ:
Եւ թևիցս բռնած քաշեց դէպի մօտակայ սրճարանը` «Քլոզըսի տէ Լիլա», Սէն Միշէլի և Մոն Փառնասի անկիւնում, ուր մի քանի ժամ անցկացրինք միասին: Ես պատմեցի իմ մասին: Շատ գոհ չի մնաց իմ պատմութիւնից: Նա ինձ ուրիշ ասպարէզ էր ցանկանում. դաշնակցական գործիչ դառնալու համար, նրա կարծիքով, պէտք չկար Ճեմարան աւարտելու և համալսարանական կրթութիւն ստանալու…
Ինքը եկել էր Փարիզ երաժշտական ինչ որ համագումարի մասնակցելու: Իր զեկուցումները մեծ հետաքրքրութիւն էին առաջ բերել համագումարում: Ուրախ էր անչափ: Կեանքով և աշխոյժով մա՞րդն էր, որ ուզում էր Սևանի մենակեաց դառնալ…
Ես յաջորդ օրը պիտի մեկնէի Փարիզից և ուրիշ հանդիպում չէի կարող ունենալ հետը: Բաժանուեցինք Պոլսում տեսնուելու խոստումով: Եւ էլ չտեսնուեցինք:
Բայց ոչ, ես մի անգամ էլ տեսայ Կոմիտասին, իսկ նա ինձ տեսա՞ւ` չեմ կարող ասել: Մի օր այցելեցի նրան Վիլ Ժուիֆի հոգեբուժական հաստատութեան մէջ, բայց երանի թէ այցելած չլինէի, այնքա՜ն ճնշիչ եղաւ իմ տպաւորութիւնը: Եւ մինչև այսօր էլ, ամէն անգամ, երբ յիշում եմ նրան, Ճեմարանի շէնշող ու լուսախինդ Կոմիտասի կողքին, առջևս է գալիս Վիլ Ժուիֆի նրա քայքայուած ու մաշուած ստուերը:
Հոգեբուժարանի պաշտօնեան դժկամութեամբ յանձն առաւ առաջնորդելու ինձ Կոմիտասի մօտ. նա, ասում էր, չի ուզում տեսնւել մարդկանց հետ, հանգիստ ձգեցէք նրան: Բայց ես պնդեցի և հետևեցի պաշտօնեային: Ընդարձակ բակի մի ծայրում, ծառի տակ, կծկուած էր մի ուրուական` անշարժ, անորոշ հայեացքը յառած տարածութեան մէջ: Ծերացած, նիհար, մազերը ճերմկած, միայն աչքերը Կոմիտասի վառվռուն աչքերն էին յիշեցնում:
Յուզումով մօտեցայ ու կանգնեցի առջևը: Ոչ մէկ շարժում: ՈՒշադրութեան ոչ մէկ նշոյլ:
-Աստուած օգնական, հայր սուրբ,-ասացի յուզուած:
Ոչ մէկ շարժում և ոչ մէկ պատասխան:
-Հայր սուրբ, մաթռաբազն է: Ես եմ, հայր սուրբ:
Մի պահ կարծես մի կայծ ցոլաց աչքում, կարծես շրթունքները շարժուեցին, ժպտաց կարծես: Կամ, թերևս, ինձ այդպէս թուաց:
Եւ դարձեալ անտարբերութիւն: Լուռ նստած էր` հայեացքը անհունութեան մէջ:
Մի տարօրինակ դող եկաւ վրաս: Հոգեկան անբացատրելի խռո՞վք արդեօք, թէ սարսուռ ու վախ սիրելի անձի սարսափելի ճակատագրի առջև:
Մէկ էլ, առանց ինձ հաշիւ տալու, ուզեցի բռնել ձեռքը և համբուրել, այն քնքոյշ մատները, որոնք երբեմն այնպիսի ճարտարութեամբ թռչկոտում էին դաշնամուրի ստեղնաշարի վրայով:
Բայց հազիւ էի շարժուել, Կոմիտասը ընդոստ վեր թռաւ տեղից` աչքերը կատաղութեամբ լեցուն, բռունցքը ճոճելով օդի մէջ:
-Հեռացիր,- պոռաց նա սպառնական,- կորիր աչքիցս: Ի՞նչ էք ուզում: Ես չկամ, չկամ, հասկանու՞մ էք: Թուհ, թշուառականներ…
Եւ վազելով փախաւ-հեռացաւ:
Ես կեանքումս մղձաւանջային շատ ծանր վայրկեաններ եմ ապրել, շատ տագնապներ եմ անցկացրել, մահուան աչքերին եմ նայել, բայց ինչ որ տեսայ Վիլ Ժուիֆում, Կոմիտասի մօտ, ինչ որ զգացի այդ սարսափելի վայրկեանին, անպատմելի է…
Ամբողջ այդ տեսարանին լուռ հանդիսատես ֆրանսացի պաշտօնեան կարեկցութեամբ բռնեց թևս և առաջնորդեց դէպի հաստատութեան ելքը:
-Ես ձեզ նախազգուշացրի,- ասաց նա դռան մօտ:- ՈՒրիշների հետ աւելի վատ է վարւում: Հանգիստ ձգեցէք նրան:
Հանգիստ ձգեցէք… Այդ օտարականը չգիտեր, չէր կարող ըմբռնել, թէ ինչ էր Կոմիտասը մեզ համար: Հայ ժողովրդի և հայ մշակոյթի համար»:
1920 թ. Վիլ-Էվրար այցելեցին Փարիզի հոգևոր առաջնորդ Վռամշապուհ վարդապետ Քիպարյանը, արդեն Փարիզում հրատարակվող «Շանթ» ամսագրի խմբագրապետ Մ. Պարսամյանը և բժիշկ Տ. Ալլահվերդին: Վերջին երկուսին դուրս արեց, բայց մտերմիկ զրույց ունեցավ հոգեկից Վռամշապուհ վարդապետի հետ: Խնդրեց հաջորդ այցելությանը մի պիժամա բերել, որպեսզի «չմրսի»:
Երբ հաջորդ այցելությանը Վռամշապուհ վարդապետի ձեռքին տեսավ պիժաման, ասաց.
-Չե՞ս մոռացել, հա՞... Բայց իզուր ես բերել, իզու՜ր...,- ապա ավելացրեց:-Թող ողջ մնա իմ ժողովուրդը... Ես նրա սրտում երբեք չեմ մրսի...
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Լուսանկարներ
Հեղինակի նյութեր
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են Ռուսաստանի նախագահ Պուտինը Զանգեզուրի միջանցքի մասին ոչ մի նոր բան չի ասել Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, որն ավարտվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Միևնույն ժամանակ, հայտնի չէ, թե այս հարցում Հայաստանը, Ադրբեջանը, Իրանը, Ռուսաստանն ու Թուրքիան ինչպես են «ընտելանալու» միմյանց:
-
Ասում են… Ռուսաստանի տարածքին հեռահար ճշգրիտ զենքերով հարվածներ հասցնելու հնարավորություն ՈՒկրաինայի ԶՈՒ-ն չունի, հետևաբար, եթե հայտարարվում է, որ ՈՒկրաինային թույլատրվում է նման հարվածներ հասցնել, ապա դա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ն ուղիղ մտնում է կոնֆլիկտի մեջ Ռուսաստանի հետ
-
Ասում են… Վլադիմիր Պուտինի այցն Ադրբեջան պատմական իրադարձություն էր, քանի որ այն նշանավորեց Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի գլխավոր դաշնակցի փոփոխությունը։ Ավելի քան 30 տարի Հայաստանն այդպիսի դաշնակից էր, բայց հիմա որոշել է անցնել Արևմուտքի կողմը՝ ներառյալ Ֆրանսիան, ԵՄ-ը և ԱՄՆ-ը
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
Տարածաշրջանային
