«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՊԱԳԱՆ ԵՍ ՏԵՍՆՈՒՄ ԵՄ ՈՉ ԾԱՅՐԱՀԵՂ ԼԻԲԵՐԱԼ, ՈՉ ԷԼ ԾԱՅՐԱՀԵՂ ՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՈՒՂՈՒ ՄԵՋ»

«Իրատես de facto»-ի հարցերին պատասխանում է «Այլընտրանք» վերլուծական կենտրոնի հիմնադիր, պրոֆեսոր ԹԱԹՈՒԼ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆԸ
-Ե՞րբ և ի՞նչ նպատակով է ստեղծվել կենտրոնը:
-Երեք ամիս առաջ կենտրոնը վերսկսեց իր ակտիվ գործունեությունը, իսկ հիմնադրվել է 1991-ին և բավականին ճանապարհ է անցել թե՛ գիտական աշխատանքների կատարման, թե՛ գիտաժողովների կազմակերպման առումով Հայաստանում ու դրսում:
-1994-ից մինչ այսօր 4-5 գիտաժողով է կազմակերպվել և ի՞նչ թեմաներով:
-Դրանք եղել են ամենամեծ գիտաժողովները, բայց ամեն տարի կենտրոնի փորձագետները 4-5 միջազգային գիտաժողովների են մասնակցել և ներկայացրել Հայաստանն ու Հայաստանի տնտեսության տարբեր հիմնահարցեր: Այդ ելույթներն արձանագրված են գրքերում ու ամսագրերում: Քննարկումներից ուզում եմ առանձնացնել ԳԱԱ-ում կազմակերպված շարքը, նաև օրինագծերի արտախորհրդարանական քննարկումները: Այսօր մենք ուզում ենք կենտրոնանալ տնտեսագիտական վերլուծությունների վրա` հաշվի առնելով օբյեկտիվ տեղեկատվության լուրջ պակասը: Մի կողմից խիստ գունազարդված տեղեկություն է տրվում Հայաստանի տնտեսության մասին, առաջընթացի, վաղուց ճգնաժամի հաղթահարման մասին, մյուս կողմից` դժգույն ու հուսահատական գնահատականներ են հնչում:
-Ոսկե միջի՞նն եք որոնում:
-Ո՛չ, իրականն ու օբյեկտիվը: Դա մասնագիտական աշխատանք է, որ այսօր չի արվում: Ես ինձ նման գնահատականի իրավունք եմ տալիս, որովհետև փոքր երկրում ենք ապրում, եթե լիներ նման աշխատանք, կերևար: Հնարավորինս պիտի զերծ մնանք տնտեսության քաղաքականացումից: Ցավում եմ այն տնտեսագետների համար, ովքեր փորձում են ինչ-որ բան անել, բայց կեսից թեքվում են աջ կամ ձախ, դա պիտի ցույց տա վերլուծությունը, և տնտեսագետն էլ պիտի ցույց տա` ուր է գնում տնտեսությունը:
-Իսկ ո՞ւր է գնում աշխարհը:
-Դա ամենակարևորն է, որովհետև մենք աշխարհի մասնիկն ենք և չենք կարող դուրս մնալ համաշխարհային միտումներից: Կենտրոնի վերջին աշխատանքը գնաճին էր վերաբերում, հաշվի էին առնված գլոբալ ու ռեգիոնալ զարգացումները, համադրելի մակարդակում գտնվող երկրների համեմատական փորձը, ներքին ու արտաքին ազդակները: Սրանք շատ կարևոր հարցեր են, որ բազմակողմանի ուսումնասիրության կարիք ունեն: Մենք մտածում ենք Հայաստանի տնտեսության զարգացման սցենարների մասին, որովհետև լավատեսական, թե իրատեսական` մեկ սցենար լինել չի կարող, աշխարհը շատ դինամիկ զարգանում է, տարածաշրջանը բավականին բարդ է, ցանկացած ազդակ կարող է որոշիչ նշանակություն ունենալ, ուրեմն մենք պետք է հասկանանք ու կանխատեսենք, թե որ գործոնների փոփոխության դեպքում ինչ պետք է անել: Ոչ թե հետո մտածենք, այլ պրոակտիվ քաղաքականություն վարենք:
-Ձեր ուսումնասիրությունների արդյունքն ո՞ւմ է ուղղված: Կամ պիտի դիմեք շատ նեղ լսարանի, որ ունի մասնագիտական գիտելիքներ, կամ պիտի հանրամատչելի դարձնեք, եթե ուզում եք մեծ լսարան ունենալ: Շարքային քաղաքացուն տնտեսագիտական գիտելիքները չեն հետաքրքրում կամ քիչ են հետաքրքրում. նրան պետք է լավ ապրել, ոչ թե իմանալ` ինչո՞ւ է վատ ապրում: Ո՞Ւմ հետ և ինչպե՞ս պետք է աշխատեք, ո՞վ է կենտրոնի տեղեկատվության հասցեատերը:
-Տնտեսությունն ու տնտեսագիտությունը ես հաճախ համեմատում եմ բժշկության ու առողջապահության հետ: Կա հիվանդ, ու կա դեղատուն, բայց կա նաև բժիշկ: Եթե հիվանդն անընդհատ գնա միայն դեղատուն, կարող է բոլոր դեղերը խմել ու արդյունքի չհասնել, իսկ բժիշկը մի այցով կարող է հասկանալ` ինչ է կատարվում և անգամ հոգեբանորեն բուժել հիվանդին: Նույնն է տնտեսությունը: Շատ հաճախ ոչ թե մեծ գումարներ են պետք, այլ ճիշտ կազմակերպում: Մենք նշաձողը չենք իջեցնելու: Մատուցման տարբեր ձևեր կլինեն: Վերլուծությունը կլինի խոր մասնագիտական, արդյունքները կներկայացվեն հանրամատչելի:
-Բժիշկները սովորաբար բուժում են հիվանդությունը, ոչ թե հիվանդին։ Դուք ի՞նչ կամ ո՞ւմ եք բուժելու:
-Հիվանդին էլ, հիվանդությունն էլ, եթե հաջողվի ճիշտ ախտորոշել: Ի՞նչ եք կարծում` ինչո՞ւ են Հայաստանից այդքան հեռացել ու հեռանում: Արդյոք պատճառը «հիվանդ»` աղքատ լինե՞լն է։ Ո՛չ, հիմնական պատճառն անհուսությունն է, անորոշությունը, վտանգները: Եվ հիվանդությունը պետք է բուժենք` ասենք, թե ինչ պետք է անել, և հիվանդին` ռեալ ախտորոշելով:
-Ո՞րն եք համարում գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի առաջին դասը հայաստանյան կտրվածքով:
-Առաջին դասը. ճգնաժամը գաղափարախոսական էր: Ես ուրախ եմ, որ երկրի վարչապետը դա գիտակցել է և հրապարակայնորեն ասաց, որ չենք գնալու ստանդարտ, ավանդական ճանապարհով: Այդ մասին խոսեց նաև նախագահը: Հրաշալի է, բայց բավարար չէ: Երկրորդ դասը. վստահության ճգնաժամ էր, միմյանց չվստահելու, բանկերին չվստահելու, ընկերություններն աշխատողներին և հակառակը: Հայաստանի պարագայում` նաև սփյուռքին չվստահելու, սփյուռքն էլ Հայաստանին: Երրորդ դասը. պատասխանատվության ճգնաժամ էր: Յուրաքանչյուրն իր ոլորտում ուզում է ցույց տալ, թե ինչ-որ բան արել է, բայց հավաքականության մեջ պատասխանատվություն չեն ուզում կրել: Երկար ժամանակ հայաստանյան սպառողն ասում էր` ես ի՞նչ պիտի անեմ: ՀԴՄ-ների միջոցով ազգային շահի գիտակցման սերմանումը դրական էր այս դեպքում` պահանջեք և ստացեք, դա ազդակ էր` մարդը հասկանում է, որ պատասխանատվություն ստանձնելով` ինքն էլ ինչ-որ բան կարող է փոխել: Արդեն չեմ խոսում պետության, միջազգային կազմակերպությունների պատասխանատվության մասին: Մենք պիտի հասկանանք, որ յուրաքանչյուրիս գործունեությունը մյուսների հետ փոխկապակցված է: Ցավոք, Հայաստանում տնտեսությունը շատ քաղաքականացված է. եթե ղեկավարումը ստանձնում են մարդիկ, ովքեր միայն կուսակցական ուղղվածություն ունեն, բայց ոչ բանիմացություն, կենսափորձ, միշտ վնասելու է: Առավել ևս, որ ընտրության հնարավորություն չի տրվում ո՛չ երկրի ղեկավարին, ո՛չ տնտեսության ղեկավարին: Անգամ երբ կուսակցական պորտֆելներ են բաժանվում, պետք է նշվեն մի քանի անուններ, որպեսզի լավագույնին ընտրելու հնարավորություն լինի, այլապես անընդհատ կարող են փոփոխվել ոլորտի ղեկավարները, և յուրաքանչյուրը սկսի 0-ից, որոշ ճանապարհ անցնի, որի շարունակականությունը չի ապահովվելու: Օրինակ` սարսափելի վիճակում է հայտնվել գյուղատնտեսությունը, գնաճի իրական պատճառներն այդտեղ էլ որոնեք: Ինչո՞ւ: Որովհետև չկա մշակված ագրարային քաղաքականություն, ոլորտի ղեկավարման սկզբունքները հստակված չեն:
-Եթե ճգնաժամի առաջին դասը գաղափարախոսական էր, ի՞նչ պետք է անել:
-Հայաստանի ապագան ես տեսնում եմ ոչ ծայրահեղ լիբերալ, ոչ էլ ծայրահեղ սոցիալիստական ուղու մեջ: Ի՞նչ մրցակցային առավելություններ ունենք: Որո՞նք են մեր թույլ կողմերը: Արդյո՞ք միայն ազատ մրցակցությունը, որ մեր երկրում բացակայում է, կարող է ճանապարհ հարթել: Եթե կարծում ենք, որ պետությունը շուկայից պետք է հեռու լինի, նպաստում ենք մենաշնորհների քաոսային ձևավորմանը: Շահույթի մրցավազքի մեջ կարող է անտեսվել և մարդը: Հակառակը` եթե մարդուն ենք դնում բարեփոխումների կենտրոնում և նրանով ենք չափում առաջընթացը, ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում:
-Ի՞նչ ենք ստանում այդ դեպքում:
-Որպեսզի չգերագնահատվի պետության դերը, չշատանա կոռուպցիան, պետությունը երկու ֆունկցիա պիտի կատարի` կարգավորի և վերահսկի: Բայց պետության միջամտությունը պետք է լինի կարճաժամկետ: Պետությունը պետք է յուրաքանչյուր ոլորտի համար ունենա բանիմաց ու փորձառու մարդիկ, ովքեր կկարողանան ժամանակին կանխել բացասական միտումները և զարգացնել դրականը: Երկար ժամանակ ասում էինք, որ ճգնաժամը մեզ չի հասնի, բայց հասավ, չէ՞:
-Իսկ երբ հասավ, առաջինն ասացինք, որ հաղթահարել ենք:
-Այո, չի հասնի, բայց հաղթահարել ենք` նման վիճակների մեջ չընկնելու համար ամեն մեկն իր գործով պիտի զբաղվի:
-Ամեն մեկը դեռ պետք է հասկանա` ո՞րն է իր գործը: Դուք նշեցիք գյուղատնտեսության նախարարության օրինակը, արդյոք մյուս ոլորտներում կա՞ ղեկավարման իրատեսական քաղաքականություն:
-Ավելի հեշտ է ասել` ով է իր տեղում:
-Գուցե պատճառը ոչ թե անձերն են, այլ մեխանիզմը. ընտրություններից հետո ստորագրվում է քաղաքական հուշագիր, որտեղ կուսակցություններին հատկացվում են կառավարման համակարգի պորտֆելներ...
-Թող հատկացվի, բայց թող քվոտաները հատկացնողները հարգեն երկիրն ու ժողովրդին և իրենց նախագահին ընտրության հնարավորություն տան: Պարտադրանք չպիտի լինի: Մի քանի թեկնածուներից ընտրության հնարավորություն պետք է լինի: Նույնը` վարչապետին: Նրան կարող են պարտադրվել մարդիկ, որոնք ոլորտի հետ կապ չունեն:
-Դուք կանխեցիք իմ հարցը. կա պետական կառավարման համակարգի կատարելագործման խնդիր: Բացահայտորեն գործող քաղաքական մոդելը բարեհաջող խանգարել ու խանգարում է տնտեսության ու հասարակության զարգացումը: Կա կոալիցիոն հուշագիր, համաձայն որի նշանակված նախարարները կոչված են կառավարելու երկրի կենսագործունեության բոլոր ոլորտները, բայց նրանք չեն ենթարկվում վարչապետին, այլ ենթարկվում են իրենց այդ պաշտոնին առաջադրած կուսակցությանը, որի հետևանքները բոլորս ենք տեսնում: Ընդհանրապես չանդրադառնանք քաղաքականությանը, բայց նման մոդելի դեպքում ինչի՞ համար են պատասխանատու նախարարները, կուսակցապետերը, վարչապետը և արդյոք նույնքան կաշկանդված չէ՞ նախագահը:
-Լուծումը, ինչպես ամեն հանճարեղ բան, շատ պարզ է. ղեկավարման հավակնություն ունեցող յուրաքանչյուր թեկնածու ներկայացնում է իր ծրագիրը, և մրցում են ծրագրերը: Առաջադրված խնդիրների լուծման մեխանիզմները, ժամանակացույցը, պատասխանատուները, արդյունքները, գնահատականները կներկայացվեն հանրային քննարկման, որի ընթացքում և զտում կկատարվի:
-Արդյունավե՞տ է հանրային քննարկումը և չի՞ պարունակում դիլետանտական, կոռուպցիոն ու պոպուլիստական ռիսկեր:
-Հանրային քննարկումը պիտի լինի մասնագիտական, իսկ որոշումը` կոլեգիալ, ոչ թե փակ դռների հետևում կուսակցապետի կայացրած, որի պատճառներն ու հետևանքներն այդպես էլ հասարակությանը չեն բացատրվում: Չի կարելի անընդհատ փորձադաշտի վերածել երկրի տնտեսությունն ու մարդկանց:
-Գործնականում Դուք լուծարում եք կոալիցիոն հուշագիրը և այլ սկզբունք եք առաջարկում:
-Ես առաջարկում եմ պրոֆեսիոնալ ղեկավարման սկզբունքը, որը կարող է զուգակցվել կուսակցությունների գործունեության հետ` կադրային բանկի առկայությամբ:
-Իսկ եթե չկա՞ այդ բանկը:
-Ներկայացված անձինք պետք է գան ԱԺ, ինչպես գալիս է կառավարությունն իր ծրագրով, և մեկ առ մեկ ներկայացնեն իրենց ծրագրերը:
-Դուք սահմանադրական փոփոխությա՞ն եք գնում:
-Ինչո՞ւ, ընդամենը հուշագրի կետերից մեկը կարող է լինել այն, որ խորհրդարանում է քննարկվում ծրագիրը և հաստատվում նախարարը:
-Իսկ եթե խորհրդարանում վճռողը բացարձակ մեծամասնությունն է, որի համար կարող են ոչ մի նշանակություն չունենալ մասնագիտական ծրագիրն ու որակնե՞րը:
-Բացարձակ մեծամասնությունը չի կարող չգիտակցել իր պատասխանատվությունը. ինչ ուժ էլ լինի, հասկանալու է, որ իրենը ոչ միայն իշխանության վայելքն է, այլև պատասխանատվությունը, և պիտի իր իշխանությունը գործադրելու մեխանիզմներ ունենա: Այսօր այդ գործիքները չկան, կա նաև կադրային սով: Խնդիրը պետք է դրվի, որպեսզի մասնագետները ձևավորվեն: Այսօր շատ քչերն են հավատում, որ իրենց գիտելիքներով կարող են ինչ-որ բանի հասնել. ուսանողին պետք է հավատի, վստահության մթնոլորտ:
-ՈՒսանողը չի կարող չտեսնել, որ կարիերայի առաջընթաց ապահովում են միայն իշխանական կուսակցությունները, որոնք աշխատանքի տեղավորման գրասենյակների դերում են հայտնվել գործող մոդելի պատճառով:
-Հենց դրա համար էլ պետք է արժևորվեն մարդը և գիտելիքը: Դուք կարծում եք` այն աշխատանքը, որ մենք անում ենք, շա՞տ է պահանջարկված:
-Պահանջարկված չի կարող լինել, որովհետև, հասկացող-գնահատող չլինելուց բացի, դրա անհրաժեշտության գիտակցությունը հասարակությունը չունի: Գուցե Ձեր առաջին խնդիրը հենց այդ գիտակցության ձևավորումը պետք է լինի, որովհետև բժշկին դիմելու համար մարդը պետք է հասկանա, որ հիվանդ է:
-Մենք չենք էլ սպասում, որ բոլորը ծափերով պիտի դիմավորեն մեզ: Սա երկար ու դժվար լուծում ունեցող խնդիր է, հուսով եմ, որ էլի կլինեն նման կենտրոններ, և առողջ մրցակցություն կծավալվի:
-Պետական կառույցների հետ համագործակցության ի՞նչ տարբերակ եք տեսնում:
-Գնաճի վերաբերյալ մեր զեկույցը ներկայացնելուց հետո հաջորդ օրը պետական շատ պաշտոնյաներից լսեցինք մեր տեսակետները: Ես կարծում եմ` համագործակցության սկիզբը ընկալելի լինելն է: Մենք ուրախ կլինենք մեր առաջարկներով օգնելու ծրագրերի մշակմանն ու գնահատմանը:
-Գուցե երկու ուղղության վրա պետք է կենտրոնանալ` կառավարության և խորհրդարանի: Երբ որոշակի ոլորտներում զարգացման ծրագրերին կամ օրինագծերին փորձագիտական գնահատական է տրվում և քննարկման ընթացքում ընտրվում է լավագույն մոդելը, որի պատասխանատվությունն արդեն նաև կենտրոնինն է:
-Մեր աշխատանքներում մենք նախատեսել ենք թեմատիկ լսումներ, որոնց ընթացքում Ձեր ասած հարցերն ի հայտ կգան: Օրինակ, այսօր` մարտի 11-ին, դրսի հայացքով քննարկելու ենք Հայաստանի տնտեսությունը: Նախատեսված են հանդիպումներ ու կլոր սեղաններ դրսի մասնագետների մասնակցությամբ, թարմ հայացքը միշտ կարևոր է: Ելույթներ կլինեն Համաշխարհային բանկից, Արժույթի միջազգային հիմնադրամից, տեղական այլ կազմակերպություններից, նաև գործարարներ ու փորձագետներ կներկայացնեն իրենց փորձը: ՈՒնենք նաև մեր ամսագիրը` «Այլընտրանքը», որտեղ և կտպագրվեն հետաքրքիր ելույթները:
Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ