«ԹՈՒՐՔԵՐԻ ԱՌՋԵՎ ԴՐՎԱԾ ԽՆԴԻՐՆ ԱՅՍՕՐ ՆՈՒՅՆՆ Է, ԻՆՉ ՀԱՐՅՈՒՐ ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրավունքը de facto»- ի հյուրն է ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, ՀՀ պետական մրցանակների դափնեկիր ՍՈՍ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ, որն այս տարի բոլորել է ծննդյան 80-ամյակը: Ակնածանքով և սիրով շնորհավորում ենք Վարպետին` մաղթելով ամենայն լուսավորն ու գեղեցիկը, որ կարող է տրվել մարդուն ի վերուստ: Իսկ այն ամենը, ինչ կարող ենք մենք` սովորական մահկանացուներս, տալ նրան, թերևս արդեն տվել ենք լիուլի` անսահման սեր, անթաքույց հիացում, որոնք չեն կարող խուսանավել ժամանակի ու տարածության ամենակուլ տիրույթներում: Մեր ընթերցողը հնարավորություն ունի հաղորդակցվելու մի արվեստագետի հետ, ով, մասնագիտական բազում պարգևներից զատ, արժանացել է նաև համաժողովրդական սիրո բարձրագույն արտահայտությունը կրող տիտղոսների` «Արվեստի երախտավոր», «Թումանյանի հետնորդ»: Այս զրույցը, իհարկե, չի ներառում պարգևների ու տիտղոսների թեման, քանզի այն, ինչպես միշտ «...և ոչ միայն» մշակութային է:
«ՄԵՐ ԿՈՐՑՐԱԾԸ ԶՈՒՏ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԵՐ ՉԵՆ, ՄԵՆՔ ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՆՔ ԿՈՐՑՐԵԼ»
-Պարո՛ն Սարգսյան, օրեր առաջ ռուսական «Կուլտուրա» հեռուստաալիքով ցուցադրվեց Անջեյ Վայդայի «Կատին» կինոնկարը, որին հաջորդեց ռուս պատմաբանների, հասարակական-քաղաքական գործիչների և արվեստագետների քննարկումը: Ի տարբերություն մյուսների` Նիկիտա Միխալկովն իր խոսքում շեշտադրումներ արեց ֆիլմի ոչ միայն պատմական, այլև գեղարվեստական որակների վրա` հիշեցնելով, որ գործ ունեն նախ և առաջ մշակութային իրողության հետ: Արվեստագետի համար որքանո՞վ է դյուրին ձերբազատվել պատմական ճշմարտությանը, ազգային ողբերգության թեմային տուրք տալու և դրանք մշակութային չափանիշներին ստորադասելու գայթակղությունից: Մասնավորապես, ինչպե՞ս է դա հաջողվել Ձեզ «Նահապետ», «Ձորի Միրոն» ֆիլմերում: Դուք այդ կերպարները կերտել եք` վերացարկվելո՞վ հայ լինելու հանգամանքից, ապավինելով միայն դերասանական խաղի կանոնների՞ն:
-Ես շատ դժվար կպատասխանեմ այդ հարցին, որովհետև այն մի փոքր անհասկանալի է ինձ համար: Դերը, դերասանի դիրքորոշումը, վերաբերմունքը դերի նկատմամբ, դերի մեկնաբանությունը... Էդ բոլորը ի՞նչ են, չգիտեմ: Զուտ արվեստի՞ն վերաբերող բաներ են, թե՞ նաև քաղաքական ուղղվածություն ունեն: Իհարկե, ունեն: Իմ բոլոր դերերը` և՛ Նահապետը, և՛ հատկապես Ձորի Միրոն, ծրագրային ուղղվածություն ունեն: Առհասարակ, ես ծրագրային դերասան եմ, ծրագրային արվեստագետ: Հենց էնպես ոչինչ չեմ արել իմ կյանքում, ինչ-որ մի նպատակ, մի խնդիր, մի ասելիք ունեցել եմ միշտ: Իհարկե, եթե դա արվեստով է արվել իմ կողմից, կեցցե՛մ, եթե` ոչ, ուրեմն...
-Ապրիլի 24-ի նախօրեին պարզապես չեմ կարող չհարցնել` անձամբ Ձեզ համար հետաքրքի՞ր է, թե ինչ բառ-եզրույթ կօգտագործի Բարաք Օբաման ապրիլքսանչորսյան իր ուղերձում:
-Այո՛, հետաքրքիր է: Շա՜տ: Ինչո՞ւ ենք մենք ձգտում, որ Թուրքիան ընդունի ցեղասպանության փաստը: Որովհետև թուրքերը մնում են թուրքեր, և նրանց առջև դրված խնդիրն այսօր նույնն է, ինչ սրանից հարյուր տարի առաջ: Նրանք երազում են մեծ Թուրանի մասին և ունեն հեռուն գնացող նպատակներ: Եվ եթե աշխարհը մեզ սատար չկանգնի, մեր վիճակը բավականին բարդ կլինի: Թուրքիան հզոր երկիր է դարձել: Նրա դեմ ոչինչ չենք կարող անել: Այն ուժը չունենք, որ նրան դիմագրավենք: Մեզ մնում է ապավինել մեծ տերությունների գոնե մի անգամ արդար, մարդավարի մոտեցմանը: Հուսալ, որ գոնե մի անգամ մեզ չեն խաբի, ինչպես երկու-երեք հարյուր տարի շարունակ: Մեզ խաբել են, մենք էլ հավատացել ենք: Այլևս չպիտի հավատանք ոչ մեկին: Էս է խնդիրը: Իհարկե, անհրաժեշտ է նշանակություն տալ Օբամայի խոսքին: Ամերիկան հզոր պետություն է, և նրա խոսքը շատ կարևոր է թե՛ մեզ համար, թե՛ թուրքերի: Պետք է հասկանանք, որ մեր կորցրածը զուտ մարդկային կյանքեր չեն: Մենք մշակույթ ենք կորցրել, ինչք ենք կորցրել: Ես կարդում եմ Հակոբ Մնձուրի, ով ոչ մի խոսք չի գրում Եղեռնի մասին: Բայց իմ ցավը մեծ է, որովհետև տեսնում եմ, թե ինչ մշակույթ ենք կորցրել, մարդկային ինչ փոխհարաբերություններ, ինչ դրվածքներ, գյուղատնտեսական ինչ բարձր կուլտուրա: Այսինքն` մեր կորուստներն անթիվ-անհամար են: Եվ քանի որ այս մասին խոսեցի, ուզում եմ հայերին զգուշացնել. «Չսխալվե՛ք, չի կարելի հավատալ թուրքերին: Թուրքերը մեզ համար լավ բան անել չեն կարող»: Բացատրեմ` ինչու: Առաջին հերթին այն պատճառով, որ մենք վկան ենք նրանց վայրագությունների, տեսել ենք, գիտենք` ինչի են ընդունակ: Նրանք կատաղում են, որ մենք կանք: Էդ մտքի հետ չեն հաշտվում: Մենք կանք, աշխարհին ասում ենք, թե ովքեր են իրենք:
-Ազգային գրադարանում կազմակերպված Ձեր հոբելյանական ցերեկույթի ժամանակ նույնպես, անդրադառնալով հայ-թուրքական սահմանի բացման խնդրին, բառացիորեն ասացիք. «Թուրքը նույն թուրքն է, հանկարծ չխաբվեք»: Կարծում եք` թուրքը երբևէ կփոխվի, և ավելի բարենպաստ ժամանակնե՞ր կգան սահմանը բացելու համար, թե՞ այն դատապարտված է մշտապես փակ լինելու:
-Ես առանձնապես ոգևորված չեմ էդ սահմանի բացմամբ: Չեմ կարծում, թե մի շոշափելի օգուտ կունենանք դրանից, որովհետև թուրքերն ամեն ինչ կանեն, որ օգուտ չունենանք: Ինձ, գոնե, էդպես է թվում: Բայց էսպես, թե էնպես կողք կողքի ապրում ենք, ու ինչ-որ կերպ հարաբերությունները պետք է կարգավորենք: Տեսնենք` ինչ կստացվի:
-Ասում են` պատմությունը մարդուն դարձնում է քաղաքացի: Խորհրդային կայսրության մայրամուտին պատմությունը Ձեզ դարձրեց ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: Փոքր հանրապետությունը ներկայացնող պատգամավորների ձայները, վերջին հաշվով, ինչ-որ բան արժեի՞ն այդ ինստիտուտում, թե դրանք ընդամենը սովետների քարոզած ժողովուրդների եղբայրության և հավասարության բուտաֆորիկ դրսևորումներն էին:
-Ամեն ինչ բուտաֆորիկ էր, անիրական: Ամեն ինչ սուտ էր, կեղծ էր: Որևէ լավ բան չեմ կարող ասել էդ տարիների մասին: Իշխանության գլխին կանգնած էր մի էնպիսի տգետ մարդ, ինչպիսին Գորբաչովն էր:
-Դուք կարծում եք, որ նա խիստ հայատյաց է եղել: Այնինչ ինքը մի հարցազրույցի ժամանակ պատմում էր, թե Ադրբեջանում իրեն մեղադրում էին ընդգծված հայամետ լինելու հարցում:
-Սուտ է ասում: Ինքս եղել եմ այնտեղ ու տեսել, թե ինչպիսի վերաբերմունք ուներ մեր նկատմամբ այդ մարդը: Մենք բոլորս ենք զգացել նրա անբարեհաճ վերաբերմունքը:
-Անկախ Հայաստանի քսանամյա կենսագրության ընթացքում մենք ունեցել ենք երեք նախագահ և նախագահական աթոռին հավակնող բազմաթիվ թեկնածուներ: Նրանցից մեկն էլ եղել եք Դուք` ունենալով Հայաստանի Հանրապետության Ձեր տեսլականը: Այսօրվա Հայաստանը շա՞տ է տարբեր այն Հայաստանից, որը Դուք էիք ցանկանում կառուցել:
-Այո՛, տարբեր է:
-Ինչպիսի՞ն պիտի լիներ Ձեր պատկերացրած Հայաստանը:
-Պիտի լիներ ավելի բարոյական` բոլոր առումներով:
-Սիրիա կատարած պաշտոնական այցելության ժամանակ մեր նախագահը հնչեցրեց «հայկական» Նյուրնբերգի հրամայականը: Տեսնո՞ւմ եք նման դատավարության ռեալ հնարավորություն մոտ ապագայում:
-Այո՛, տեսնում եմ, եթե, իհարկե, մենք համառ լինենք, շարունակենք գնալ էսօրվա բռնած ճանապարհով: Փա՜ռք Աստծո, էսօր և՛ կառավարությունը շատ ճիշտ դիրքորոշում ունի էդ հարցի նկատմամբ, և՛ ամբողջ հայությունը (համենայն դեպս, զգալի մասը): Այո՛, պետք է պահանջենք, մինչև վերջ պայքարենք: Այդ դատավարությունը պիտի լինի: Չի կարող չլինել: Դրանով մենք լուծում ենք մեր անվտանգության խնդիրը: Եվ վերջապես, արդարությունը մի օր պիտի գլուխ բարձրացնի, պիտի հաղթանակի:
«ԱՅՍՊԵՍ ԿՈՉՎԱԾ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐ ՏԻՐՈՒՄ Է ՄԵԶԱՆՈՒՄ, ԻՐԱԿԱՆՈՒՄ ՍԱՆՁԱՐՁԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Է»
-Օրեր առաջ Համազգային թատրոնում պրեմիերա էր, ներկայացվեց Բրեխտի «Երեք գրոշանոց օպերա» թատերգությունը: Դուք այսօր ո՞ւմ եք համարում թատրոնի անաչառ ու բանիմաց «դատավոր»: Կա՞ այն հանդիսատեսը, որը գոհացնում է Ձեզ` իբրև թատրոնի ղեկավարի:
-Չէ՛: Ցավոք, դահլիճում չեմ զգում այդպիսի հանդիսատեսի ներկայությունը, որովհետև մենք կորցրինք էն, ինչ ունեինք: Կորցրինք շատ կիրթ հանդիսատես: Իսկ թատրոնը չի կարող առանց հանդիսատեսի գոյություն ունենալ: Թատրոնը հանդիսատեսի համար է: Հիմա ապրում ենք այնպիսի ժամանակներ, երբ հանդիսատեսը թելադրում է իր ճաշակը: Բայց դա շատ վտանգավոր բան է: Անդրե Մորուան մի այսպիսի արտահայտություն ունի. «Մասսայական կուլտուրան պատնեշ է կուլտուրայի և մասսայի միջև»: Շատ իմաստուն խոսք է: Պատմության ընթացքում արվեստի խնդիրը միշտ եղել է այն, որ ժողովրդին բարձրացնի վեր, ոչ թե ինքն իջնի ժողովրդի աստիճանին: Ժողովուրդն ի՞նչ է. երեխա, որին պետք է դաստիարակես ու պիտի հասկանաս, թե ինչպես ես դաստիարակում, ինչ ես ուզում սովորեցնել նրան: Ես դեմոկրատիա կոչվածը չեմ ընդունում: Ոչ մի կերպ չեմ կարող դեմոկրատ լինել: Եվ օր օրի համոզվում եմ, որ ճիշտ եմ: Այն, այսպես կոչված, ազատությունը, որ տիրում է մեր դպրոցներում, համալսարաններում, հիմնարկներում, կյանքում, փոխհարաբերություններում, իրականում սանձարձակություն է, ուրիշ ոչինչ: Իսկ մարդն էդպես չի կարող ապրել: Հասարակությունը չի կարող կառուցվել ամենաթողության մթնոլորտում: Այսօր ամեն ինչ կարելի է, ամեն ինչ անպատիժ է: Սա ո՞ւր է տանելու մարդուն, չգիտեմ: Էն մարդիկ, էն գործերը, էն երևույթները, էն դրվածքը, որոնցից կարելի է ակնածել, չկան: Այսօր ոչ ոք ոչնչից չի ակնածում: Վաղն էլ չեն ակնածի իրենց հորից, կդադարեն հարգել սեփական ծնողներին, և կյանքը կվերջանա: Եթե ընտանիքը քայքայվեց, վե՛րջ, պետություն չի կարող լինել: Իսկ թատրոնն էնքան նուրբ երևույթ է, որ կախում ունի այս ամենից: Թատրոնի համար որոշիչ են բազմաթիվ գործոններ` դրամատուրգ, բեմադրիչ, ղեկավար, հանդիսատես: Էնքան շատ են նյուանսները: Շատ դժվար է հիմա նորմալ թատրոն ունենալ, որովհետև մի շարք խնդիրներ պիտի լուծվեն դրա համար: Բայց Համազգային թատրոնն աշխատում է հնարավորինս պահպանել այն ամենը, ինչ ես համարում եմ ճշմարիտ: Մենք ձգտում ենք իմաստ դնել մեր արածի մեջ, ճաշակ, որ ամենագլխավորն է արվեստում: Արվեստն առաջին հերթին ճաշակ է: Անճաշակությունն արդեն գռեհկություն է: Համազգայինը, համենայն դեպս, աշխատում է պատրաստել դերասաններ, որոնք ունեն բեմական ձայնի, առոգանության, պլաստիկայի, շարժուձևի հատուկ տվյալներ:
«ՎԱԽ ԵՄ ԱՊՐՈՒՄ, ՈՐ ՄԵՆՔ ԿՈՐՑՆՈՒՄ ԵՆՔ ՄԵՐ ԱԶԳԱՅԻՆԸ»
-Ապրիլի 1-ին նշվեց Խորեն Աբրահամյանի 80-ամյակը` տխուր և ուրախ հիշողություններ արթնացնելով բոլորիս մեջ: Դատարկված չե՞ք զգում Ձեր միկրոաշխարհը նրա (և ոչ միայն նրա) երկրային բացակայությունից հետո:
-Դուք ինքներդ համարյա թե պատասխանեցիք հարցին: Իհարկե, դատարկված եմ զգում: Առանց իմ ընկերների դժվար է շատ: Տարիներ առաջ մեր մեծերի սերնդից բոլորը գնացել էին, և մնացել էր միայն Գուգեն Ջանիբեկյանը: Մի օր ասաց. «Կարծում եք, ինձ համար հե՞շտ է մենակ լինել»: Էն ժամանակ ջահել էինք, չհասկացանք: Հիմա հասկանում եմ Ջանիբեկյանի խոսքերը: Իսկապես շատ դժվար է: Ես մի բան չհասկացա` ինչո՞ւ Խորենի 80-ամյակը հատուկ չնշվեց: Գուցե իմ մեղքն է՞լ կա սրանում: Ես մտածում էի, որ անպայման կնշեն: Նա շատ մեծ դերասան էր, և նրա ծննդյան օրը պիտի կառավարական մակարդակով նշվեր: Նրա ստեղծագործությունը դեռ պետք է խորապես ուսումնասիրվի: Նա համաշխարհային մեծության դերասան էր:
-Սովորաբար հարցազրույցի վերջում ես խնդրում եմ պատմել ստեղծագործական ծրագրերի մասին, բայց Ձեր դեպքում այդ ծրագրերը չեն սահմանափակվում նեղ անձնական շրջանակներում, ուստի խնդրում եմ կիսել մեր ընթերցողի հետ Ձեր կանխատեսումները` կապված հայ կինոյի և թատրոնի ապագայի հետ:
-Այն, ինչ տեսնում եմ հիմա, ինձ էնքան էլ մեծ հույս չի ներշնչում: Յուրաքանչյուր ժողովրդի արվեստ հետաքրքիր է նրանով, թե որքանով է այն նման էդ ժողովրդին: Արվեստն ազգային երևույթ է: Այսօրվա եղածին նայելով` վախ եմ ապրում, որ մենք կորցնում ենք մեր ազգայինը: Տա՛ Աստված, որ ես սխալվեմ: Աշխարհին մենք և յուրաքանչյուր ժողովուրդ հետաքրքիր ենք նրանով, թե ինչ երգ ենք երգում, ինչ պար ենք պարում, ինչ թատրոն ունենք: Եթե դա նման է ուրիշ ժողովուրդների ունեցածին, արդեն հետաքրքիր չէ: Եթե զբոսաշրջիկները գալիս են մեր երկիր, ուզում են տեսնել մեր ազգային արժեքները, լինել էն տեսարժան վայրերում, որտեղ կա ազգային ինչ-որ կառույց: Հիմա մենք կառուցում ենք Երևանը: Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես ենք կառուցում: Ասում են` ժամանակակից քաղաք ենք կառուցում: Հասկանալի է, որ ժամանակակից է, բայց ազգային ինչ-որ էլեմենտ կա՞ դրանում, թե՞ չէ: Թամանյանից մի էլեմենտ կա՞, Հռիփսիմեից, Նորավանքից մի էլեմենտ կա՞: Աշխարհը մեզ քիչ թե շատ լուրջ է վերաբերվում (շատ մեծ լրջությամբ չի կարող վերաբերվել, որովհետև փոքր պետություն ենք) միայն մի դեպքում, եթե մեր մեջ ազգային հուներ է տեսնում: Եթե դա չունենանք, աշխարհին հետաքրքիր չենք լինի: Հիմա ինձ թվում է, որ մենք կորցնում ենք էդ ազգայինը, ու դա մեծ ցավ է պատճառում: Հայոց թատրոնն էլ ուներ իր ազգային տեսքը, ու դա չպիտի կորցնեն, պիտի պահպանեն: Մեզ համար դժվար ժամանակներ են: Ոչ միայն լավ հանդիսատես չկա, այլև լավ քննադատ: Շատ քիչ են թատերական քննադատները` մեկ-երկու հոգի: Իսկ սա շատ մեծ բաց է: Էլ չեմ ասում, որ չունենք մեծ, տաղանդավոր թատերագիրներ: Մենք ինչ-որ բան խաղում ենք, քննադատները քննադատում կամ չեն քննադատում: Մի խոսքով` անորոշ ժամանակներ են, իմ կարծիքով:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ