ՀԱՅԱՑՔ` ՋՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՕՐՎԱՆ

Առասպելի համաձայն` ջուրը Երկիր մոլորակի կապն է տիեզերքի հետ, որովհետև ջուրը միակ նյութն է, որ իր տարբեր վիճակներով ապահովում է հաղորդակցություն վերին ու ստորին ոլորտների հետ: Ջուրը միակ նյութն է, որ հիշողություն ունի և տեղեկության կրող է, և հազարամյակների ընթացքում դեռ ամբողջովին ուսումնասիրված չեն ջրի բոլոր հատկությունները, իսկ ինչպե՞ս ենք մենք վերաբերվում ջրին:
«ՎԱՂՈՒՑ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆ Է ՋՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԾՐԱԳԻՐԸ, ԵՎ ԴԱ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆ Է»
ԼԵՎՈՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (ԱԺ պատգամավոր)
-Ի՞նչ է ջուրը Ձեզ համար, միայն չասեք H2O:
-Ինչո՞ւ միայն ինձ համար, հայ ժողովրդի համար ջուրն ազգային հարստություն է, որը պետք է ճիշտ օգտագործել:
-Ջրի ազգային ծրագիր ունե՞նք:
-2005-ին ընդունված օրենք ունենք` ոչինչ չասող, ոչինչ չպարտադրող, ուղղակի բառերի շարք:
-2005-ից անցել է 5 տարի, ջուրն էլ ստատիկ վիճակում գտնվող նյութ չէ, չե՞ք կարծում, որ ժամանակն է վերադառնալու այդ օրենքին կամ խմելու և ոռոգման ջրի օգտագործման վերաբերյալ ազգային ծրագիր ունենալուն:
-Նպատակաուղղված ջրային քաղաքականություն` խմելու, ոռոգման ջրի, մենք չունենք: Եթե ունենայինք, ջրային տնտեսությանը 300 միլիոնից ավելի դոլար` միջազգային վարկերով տրված, չէինք ուղղի: Վաղուց ժամանակն է ջրի ազգային ծրագիր ունենալու:
-Այդ գումարներն ինչի՞ն են ծառայել` ջրամբարների շինարարությա՞նը, ջրի արտամղմա՞նը, մաքրմա՞նը, ենթակառուցվածքների վերականգնմա՞նը...
-Ո՛չ կոնկրետ, ո՛չ գլոբալ խնդիրներ չեն դրվել, այլ տեղային, հրատապ վերանորոգումներ, փոքրիկ ջրագծեր... Այդ կամ այլ գումարներ բյուջեից չեն նպատակաուղղվել ջրային ազգային ծրագրի մշակմանն ու իրականացմանը, որը եկամուտ կբերեր, օգուտ կտար: Օրինակ` Արփա գետը, որը մեր լեռնաշխարհում կազմավորվում ու գնում է Նախիջևան` այսօր Ադրբեջանի կազմում գտնվող անկլավ: Իսկ երկաթգիծը 1988 թվականից փակ է: Հնարավոր չէ՞ր ջուրը սանձել, ջրամբարտակ կառուցել և սակարկելու առարկա ստեղծել Ադրբեջանի հետ` ջուր կստանաք, եթե երկաթգիծը բացեք...
-Ջուրը որպես ջուր չենք օգտագործում, Դուք ուզում եք` որպես քաղաքական լծա՞կ օգտագործենք:
-Ես ուզում եմ ջուրն օգտագործենք որպես ջուր և ազգային անվտանգության ապահովման բաղկացուցիչ, եթե դա քաղաքականության մեջ լծակ կարող է դառնալ, ինչո՞ւ չօգտագործել:
-Ձեր կարծիքով` Հայաստանը ջրի տեսակետից ինքնաբա՞վ երկիր է:
-Բացարձակ ինքնաբավ երկիր է և աշխարհի ամենառազմավարական այդ ապրանքի բավարար պաշարներ ունի ոչ միայն իր օգտագործման, այլև արտահանման համար: Աշխարհում բնական հարստությունների մեջ ջուրը շատ բարձր գին ունի, նավթադոլարները բավականին արագ կարող են իրենց տեղը զիջել ջրադոլարներին, մենք պիտի դրան պատրաստ լինենք:
-Հայաստանի բոլոր ջրային պաշարներն ուսումնասիրվա՞ծ են, գոնե գիտե՞նք` որտեղ, ինչքան ու ինչ ունենք, թե՞ ինչ գետնի երես դուրս եկավ` եկավ:
-90 տոկոսով ջրային պաշարներն ուսումնասիրված էին դեռ ԽՍՀՄ-ի ժամանակ և հիմնականում քարտեզագրված էին:
-Դա վերաբերում է խմելո՞ւ ջրին, ոռոգմա՞ն ջրին, ունե՞նք բավարար տեխնիկական միջոցներ ջրի որակն ուսումնասիրելու և արտահանելու համար:
-Իհարկե` ունենք այդ հնարավորությունները, այսօրվա աշխարհում դա խնդիր չէ, ցանկացած վայրում կարելի է այդ ուսումնասիրությունն իրականացնել: Ես կարծում եմ, որ վաղուց ժամանակն է մշակելու ոռոգման ու խմելու ջրի ազգային ծրագիր, որն անպայման կդառնա ազգային անվտանգության հայեցակարգի բաղկացուցիչ մաս: Այդ ծրագիրը պետք է քայլ առ քայլ արձանագրի մեր քայլերը: Անցած տարիներին մենք վիթխարի փողեր ենք ծախսել, բայց ոչինչ չենք ստեղծել: Մի քանի ջրագծերն ու մի քանի վերանորոգումներն այս դեպքում էական չեն, որովհետև այդ գումարներով նվազագույնը մի քանի ռազմավարական ջրամբար կարող էինք կառուցել, օրինակ` Արփայի վրա, Դեբեդի վրա, մենք ջուրը ձրի տալիս ենք Վրաստանին, մեր ժողովրդին թանկ վաճառում ենք: Առանց ջրամբարի ջուրը տեղ հասցնելը նշանակում է պոմպակայանով ուղղորդել, որը սակագնի 60 տոկոսն է: Առանց այդ էլ գյուղացին այսօր չի ուզում հողը մշակել...
-Հայաստանում տասնյակ գյուղերում ո՛չ խմելու, ո՛չ ոռոգման ջրի հարցը լուծված չէ` մեկ, էլեկտրաէներգիայի սակագնի բարձրացումը մեխանիկորեն ջրի սակագին է բարձրացնում` երկու, ի՞նչ կարելի է այդ դեպքում անել:
-Էլեկտրացանցերին հարստացնել` գյուղացուն աղքատացնել, առայժմ դա: Մինչդեռ անգամ սուղ միջոցներից տարիների ընթացքում կարելի էր գումարներ առանձնացնել և Հյուսիս-հարավ ճանապարհը կառուցելուց առաջ կամ զուգընթաց հյուսիս-հարավ ջրամբարների շարքը կառուցել:
-Ինձ թվում է, որ մեր փոքր երկրում մեծ կարևորություն է տրվում գլոբալ ծրագրերին, եթե ջրամբար` վիթխարի, եթե ճանապարհ` անվերջ-անսկիզբ, դա ունի մեկ առավելություն` հնչեղ է, մեծ գումարներ են պահանջվում, բայց անօգուտ, մենք լոկալ խնդիրներ չենք դնում ու չենք լուծում: Մեզ համար կարևորն ընթացքն է, ոչ թե արդյունքը:
-Դեռ ԽՍՀՄ-ի ժամանակ 150 ջրամբարի շինարարության ծրագիր կար, նախագծերով, ուսումնասիրություններով, հաշվարկներով: Պարզ է` գներն այսօր փոխված են, ու վերահաշվարկների կարիք կա, բայց խնդիրը նույնն է, լուծումը նույնն է: 30-150 մլն խորանարդ մետր տարողությամբ ջրամբարների թասերի տեղերը վաղուց պարզված են, նախագծային աշխատանքներն էլ կատարված: Ես, իհարկե, գիտեմ, որ այսօր մեր միջոցները չեն բավականացնում, բայց տարեկան 8-10 միլիոն դոլարի արժողությամբ ծրագրեր կարող էինք, չէ՞, իրականացնել:
-Հայաստանի քաղցրահամ ջրի ամենամեծ ջրամբարը Սևանն է, տարեկան ինչքա՞ն ջուր է Սևանից տրամադրվում ոռոգմանը:
-Ոչ միայն Հայաստանի, այլև տարածաշրջանի, 170 միլիոն խորանարդ մետր մոտավորապես: Մինչդեռ Արարատյան դաշտին ոչ թե ոռոգման ջուր է պետք հասցնել, այլ ջուրը հեռացնել, որ հողերը չաղակալեն: Միլիարդ ու կես խորանարդ մետր ջուր ունենք Արարատյան դաշտում, բացարձակ մաքուր ջրեր, որոնց ակունքները խցանելու խնդիր ունենք, որ հողերը չաղակալեն: Մենք այդ ջրերը ոչ ոռոգման համար ենք օգտագործում, ոչ ավելցուկն ենք հեռացնում, պարզապես լցնում ենք հորիզոնական դրենաժներն ու հողերն աղակալեցնում:
-Այսինքն` այս պահին մեզ ոչ թե ջրային օրենսգիրք է պետք, այլ քրեակա՞ն:
-Ո՛չ Սևանից, ո՛չ որևէ այլ տեղից Արարատյան դաշտավայրը ոռոգելու ջուր բերելու խնդիր մենք չունենք, գուցե միայն ինչ-որ չափով երևանամերձ հողերի համար: Կրկնում եմ` ջրային, թե քրեական, ինչ օրենսգիրք ուզում եք օգտագործեք, բայց Արարատյան դաշտում առաջնահերթ խնդիր է ջրահեռացումը, ընդամենը 500 միլիոն խորանարդ մետր է պետք ոռոգման համար, իսկ մենք ունենք միլիարդ ու կես խորանարդ մետր` ինքներդ մտածեք:
-Այս խնդիրները նոր չեն, տարիներ շարունակ մենք նույն շրջապտույտում ենք, ի՞նչն է խանգարում` փողի պակա՞սը, կառավարման համակարգի անկատարությո՞ւնը, անխելահասությո՞ւնը, համապատասխան մասնագետներ չկա՞ն:
-Ջրի` որպես ապրանքի գիտակցության բացակայությունը:
-Լավ, ջրի ազգային ծրագիր չունենք, ի՞նչ խնդիր ենք այդ ծրագրով լուծելու:
-Ջրի արդյունավետ օգտագործման: Խմողին` առավել մաքուր, հողին` առավել էժան, գնողին` առավել շատ:
-Ի՞նչ է պետք, որ ջրի սակագինն իջնի:
-Մաքրել ջրամբարները և ազատվել էլեկտրաէներգիայի օգտագործումից, պատկերացրեք, Արագածից ջուրը 1800 մետր իջեցնում ենք Ապարանի ջրամբար, հետո 100-150 մետր պոմպով մղում ենք հարակից դաշտերը: Իսկ ինչո՞ւ կիսաճանապարհից խողովակով չմիացնել համակարգին: Պոմպակայաններին վճարում ենք ինքնարժեքի 60 տոկոսը: 4-5 գյուղ պոմպակայանից ազատելու համար 12 միլիոն դրամ է պետք: Դոտացիայով տրված հոսանքի գինը վերջին տարիներին ավելին է:
-Այսինքն` ամեն մարզ` գյուղ առ գյուղ, պիտի ունենա իր ջրային քարտեզը, իմանալով իր հնարավորությունները և իր կարիքները, կոնկրետ ծրագիր կազմի:
-Ջրային քարտեզը կա, բայց գյուղացին չի կարող ջրագիծ անցկացնել... Ազգային ծրագիրը պետության խնդիրն է, իրականացնողը կառավարությունը պետք է լինի:
-Վստա՞հ եք, որ այդ պարագայում չի ստացվի Ձեր իսկ նկարագրած պատկերը` ջուրը ձրի իջեցնել, փողով բարձրացնել... Ովքե՞ր պիտի այդ ծրագիրը կազմեն:
-Գյուղատնտեսության, բնապահպանության նախարարություններ կան, ջրի պետական կոմիտե կա, տասնյակ շահագրգիռ կազմակերպություններ կան... Միասնական ծրագիր չկա, որը կորոշարկեր թե՛ գումարների աղբյուրը, թե՛ ծախսելու նպատակահարմարությունը: Ոռոգման ու խմելու ջրի վրա 300 միլիոն դոլար գումար է ծախսվել: Արդյունքը ո՞րն է: Երևանում խմելու ջրի կառավարումը տվել ենք օպերատորներին, որ 80 տոկոս ջրի կորուստ են տալիս: Դրանից վատ կառավարել հնարավոր չէ: Դա այն դեպքում, երբ իրենք են հաշվարկում իրենց պահանջած ջրի քանակը, նույնիսկ ակունքներն ենք տվել` իրենք չափում են, իրենք բերում են, իրենք բաժանում են, իրենք որոշում են կորուստը, ոչ մի վերահսկողություն, բայց վճարողը մենք ենք: «Երևան ջուրը» տարեկան 3 միլիարդ էլեկտրաէներգիայի փող է տալիս, երբ ջուրը սարերից իջնում, մտնում է Երևան... Ամեն շենքին մի պոմպ են դրել, ու հոսանքի գինն ինքնարժեքի 40 տոկոսն է կազմում... Դժվա՞ր է Գառնիի ջուրը բերել ու ինքնահոս բարձրացնել շենք: Խնդիրը մեկն է` վաղուց անհրաժեշտություն է ջրի ազգային ծրագիրը, և դա պետության խնդիրն է:

«ՋՐԻ ԲԵՐԱԾԸ ԲՅՈՒՋԵ ԿԼՑՎԻ, ԵՎ ԴԱ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ Է, ԱՅԼԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ, ՆԱԵՎ ՄԵԾ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ»
ԱՐՄԵՆ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ (ԱԺ պատգամավոր)
-Դո՞ւք էլ եք կարծում, որ ջրի հարցը օրվա հարց է արդեն:
-Ես կարծում եմ, որ ջրի հարցով մենք երեկ պետք է զբաղվեինք` հարցը քննարկելով ազգային անվտանգության տեսանկյունից: Եթե այսօր դա որոշակի իմաստով վերաբերում է բնակչության կենսամակարդակին, սոցիալական խնդիր է, սննդամթերքի պաշարներին է առնչվում` նկատի ունեմ ձկնաբուծությունը, կարճ ժամանակ հետո ռազմավարական նշանակություն է ստանալու:
-Ի՞նչը նկատի ունեք:
-2-3 տարի առաջ, երբ Թուրքիան Եփրատի վրա փորձեց ամբարտակ կառուցել, քիչ էր մնում պատերազմ սկսվեր Սիրիայի և Թուրքիայի միջև: Փորձագիտական հաշվարկներով առաջիկա տասնամյակներում ամբողջ Մերձավոր Արևելքը, Կենտրոնական Ասիան ջրի խնդիր են ունենալու, ջուրն իր նշանակությամբ գերազանցելու է նավթին: Մեկ լիտր ջուրն այսօր գրեթե չի զիջում մեկ լիտր բենզինի գնին, հետագայում այդ տարբերությունը հօգուտ ջրի է լինելու, եթե հավելենք, որ տարբեր գիտական շրջանակներում ջուրն արդեն ուսումնասիրվում է որպես այլընտրանքային էներգետիկ աղբյուր: Գյուղմթերքների արտադրության համար ևս ջուրը տարածաշրջանում մեծ պահանջարկ ունի:
-Ջրի ազգային քաղաքականության առաջին երեք խնդիրները որո՞նք պետք է լինեն` Ձեր կարծիքով:
-Ներկա վիճակով ջրային պաշարների հաշվարկը` առաջին, երկրորդ` կառավարության վերցրած վարկային միջոցները պետք է հատկացվեն ոչ թե մինչ այդ գերշահույթներ ստացած կազմակերպություններին, այլ ջրամբարների կառուցմանը, երրորդ` վստահ լինենք, որ այդ խնդրին հատկացված գումարները չեն յուրացվելու և ծառայելու են բուն նպատակին, ունենալու ենք իրական արդյունք: Տնտեսական ճգնաժամի այս պայմաններում մենք կարող ենք կրկնակի օգուտ քաղել` առաջին հերթին աշխատատեղերով կապահովենք մեծ թվով մարդկանց, իսկ երբ ջրամբարները կառուցվեն և ջուրը սկսի ամբարվել, կարճ ժամանակից ջուրը կարող ենք վաճառել, իսկ դա ռեալ և մեծ գումար է: Մենք այսօր Իրանից գազամուղ ենք բերել, համապատասխան աշխատանքների դեպքում կարճ ժամանակից կարող ենք ջրատար ունենալ Հայաստանից Իրան և արաբական աշխարհ: Դա տնտեսական ռեալ հնարավորություն է: Հաշվի առեք նաև այն հանգամանքը, որ Սևանա լիճն ամբողջ տարածաշրջանի համար խմելու ջրի ավազան կարող է դառնալ:
-Այսինքն` ջրային դիվանագիտություն սկսե՞լ եք առաջարկում արտաքին քաղաքականության մեջ:
-Ինչո՞ւ ո՛չ: Հաշվի առեք նաև Լեռնային Ղարաբաղի ռեսուրսները. Քարվաճառի շրջանի ջրային ռեսուրսներն ամբարելով` տարածքի անվտանգության ու խաղաղության ևս մի գործոն ենք ստեղծում: Իսկ ջրի վաճառքից ստացված գումարների զգալի մասը կարելի է ուղղել պաշտպանական ծախսերին. նախ` կունենանք անվտանգ հայրենիք, երկրորդ` այդ տարածքում պատերազմելու փորձեր չեն ձեռնարկվի, որովհետև ջրային ավազանի պահպանության խնդիրն արդեն միջազգային մակարդակով կլուծվի: Այս և շատ այլ հարցեր ռազմավարական նշանակություն ունեն: Միայն կարճաժամկետ տնտեսական խնդիրներով պայմանավորել ջրային քաղաքականությունը աններելի սխալ է ու շռայլություն մեր բնական պաշարների պայմաններում: Աստծո տվածի հետ պետք է խնամքով ու խելամիտ վարվել: Հիշեք, որ Սևանի ավազանը ծանր պայմաններում գրեթե 10 տարի կերակրեց Հայաստանի բնակչությանը, նաև հարևան Վրաստանին:
-Ձո՞ւկը նկատի ունեք, թե՞ այլ սննդատեսակներ:
-Հիմնականում ձկնատեսակները: Որոշակի ժամանակից մեծ ծավալի արտահանման կարելի է հասցնել նաև ձկնաբուծությունը: Էներգետիկ առումով ևս ջրամբարների կառուցումը մեծ կարևորություն ունի, որովհետև հիդրոէներգետիկ մեծ ռեսուրս ենք ստեղծում: Միանշանակ է, որ մենք պետք է ունենանք իսկապես ջրային պետական ծրագիր:
-Ո՞վ, ի վերջո, պիտի լինի ջրի ազգային քաղաքականության մշակողն ու իրականացնողը, ո՞վ պետք է լինի պատասխանատուն:
-Պատասխանատուն միանշանակ պետք է լինի կառավարությունը` նախագահի գլխավորությամբ, մենք ունենք բազմաթիվ գերատեսչություններ, որոնք կարող են գլխավոր կազմակերպիչը լինել` գյուղատնտեսության նախարարությունը, բնապահպանության, ջրային պետական կոմիտեն, նույնիսկ առանձին հիմնադրամ կարող է ստեղծվել այդ խնդրով:
-Չե՞ք կարծում, որ այդ բոլոր կազմակերպությունները կան ու գործում են, բայց եթե մինչև հիմա հարցը ո՛չ բարձրացվել է, ո՛չ լուծվել, ստացվելու է ռուսական առածի պես` յոթ դայակ ունեցող մանկիկը անխնամ է մնում: Ո՞վ կոնկրետ պետք է այդ խնդրի տերը և պատասխանատուն լինի:
-Ընդունում եմ, բայց առայսօր ոչ ոք այդ հարցն իսկապես չի բարձրացրել: Կարելի է, իհարկե, առանձին կառույց ստեղծել, ասենք, հասարակական որևէ կազմակերպության հանձնարարել, մրցույթ հայտարարել... Այսօր խնդիրը ոչ թե համապատասխան կատարող չունենալն է, այլ ցանկություն չունենալը: Հսկայական գումարներ վատնում ենք ջրային տնտեսությունը մի կերպ պահելու համար, և ունենք այնպիսի վիճակ, որ ջրի կորուստն 80 տոկոս է կազմում: Դա ուղղակի աբսուրդ է: Պարզ է, որ տասնյակ խնդիրներ են առաջանում: Ամենապարզ հաշվարկներով հասկանալի է, երբ այդքան ծավալի ջուր է դուրս հոսում հանրապետությունից, ուրեմն չենք ցանկանում այնպիսի քաղաքականություն իրականացնել, որի արդյունքում ջրի ինքնարժեքը չբարձրանա: Եթե իշխանությունները դույզն-ինչ պետական մտածողություն դրսևորեն, և՛ գումարներ կգտնվեն, և՛ ֆինանսավորողներ ջրամբարների շինարարության համար: Նաև «Ժառանգության» ջանքերով կարողացանք հասնել Սևանի ավազանի ոսկու վերամշակումը Զոդ տեղափոխելուն, որի արդյունքում ջուրը փրկվեց աղտոտումից: Առավել ևս եթե կոլեկտորին հատկացված գումարները չյուրացվեն, և վերջապես կոլեկտորը գործարկվի, այդ խնդիրները կարող են արագ լուծվել:
-Փաստորեն, նախ և առաջ պետք է խնդրի գիտակցումը:
-Այո, և վստահություն, որ պարտքով վերցված գումարները նպատակին կծառայեն և չեն յուրացվի, ինչպես շատ այլ գումարներ: 3 միլիարդ դոլարի վարկ ենք ստացել, բայց որևէ խոշոր գործարան կառուցվե՞լ է, որը և՛ աշխատատեղ է ստեղծում, և՛ ապրանքի արտահանման հնարավորություն է: Խոսքը մի քանի տնտեսավարողների մասին չէ, որ կարող են մի քանի փոքր արտադրամասեր բացել, խոսքը ռեալ արտադրության մասին է: Ես վստահ եմ, որ ջրային խելամիտ քաղաքականությունը կարող է արդյունաբերական հիմքերի վրա դրվել:
-Այդ դեպքում ջրի բերածը ջուրը չի՞ տանի:
-Այդ դեպքում ջրի բերածը բյուջե կլցնի, և դա ոչ միայն ֆինանսական խնդիր է, այլև ազգային անվտանգության, նաև մեծ քաղաքականության:
Էջը պատրաստեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ