Պետական պարտքի կառավարման դերը տնտեսական անվտանգության ապահովման գործում

ՍԱՀՄԱՆԸ ՉՊԵՏՔ Է ԳԵՐԱԶԱՆՑԻ ՀՆԱ-Ի 30%-Ը
2009-ի փետրվարին Հայաստանին տրված վարկային ռեսուրսները, մի կողմից, կենսական անհրաժեշտություն են` հաջողությամբ դիմակայելու ֆինանսական ճգնաժամի մարտահրավերներին, մյուս կողմից, սակայն, հաշված օրերի ընթացքում դրանք բառացիորեն կրկնապատկեցին երկրի արտաքին պարտքը` հասցնելով այն երեք միլիարդ դոլարի սահմանագծին:
Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում պետության ներքին և արտաքին պարտքը, և ինչպե՞ս կարելի է դրանք արդյունավետ կառավարել:
Նախ` պետական կառավարման մարմինների պարտքը դրանց գործունեության առանցքային ցուցանիշն է: Ի տարբերություն պետական պակասուրդի, պարտքը չի կարող ներկայանալ որպես հոսք, որը հատում է պետական կառավարման և տնտեսության մնացած հատվածների հետ արտասահմանյան երկրների միջև սահմանագիծը: Պարտքն իրենից ներկայացնում է մարման տարբեր ժամկետներ ունեցող պարտավորությունների գումար, որը ձևավորվել է պետական կառավարման մարմինների անցյալի գործունեության արդյունքում և ենթակա է մարման ապագայում՝ ֆինանսական գործարքների միջոցով:
Շոշափելի չափերի հասնող արտաքին պարտքի դեպքում տնտեսական անվտանգության սպառնալիքի էությունն այն է, որ պետական մարմինները զրկվում են գործնական հնարավորությունից ինքնուրույն մշակելու և իրագործելու տեղի գերակայություններից բխող մակրոտնտեսական քաղաքականություն՝ վարկատուների կողմից նկատվող արտաքին ազդեցության պատճառով: Հետևաբար, ֆինանսա-բյուջետային անվտանգության վերլուծությունը կարող է թերի լինել առանց պետական պարտքի ուսումնասիրության, քանի որ խոշոր վարկատուները կարող են օգտագործել ստեղծված իրավիճակը սեփական շահերի և ծրագրերի իրագործման համար՝ տարբեր լծակներով ներազդելով պետության մակրոտնտեսական քաղաքականության վրա:
Կառավարման մարմինների պարտքը տնտեսության պետական հատվածի պարտքերի կառուցվածքի կարևորագույն բաղադրիչն է և ֆինանսական պայմանների փոփոխության շարժիչ ուժը: Պետական պարտքը հանրապետության ստանձնած պետական պարտատոմսերի, երրորդ անձանց պարտավորությունների երաշխիքների, այլ պարտավորությունների, ինչպես նաև պետության տարբեր օղակների ստանձնած բազմաբնույթ պարտքերի գծով պարտավորություններն են: Հայաստանի համար պետական պարտքն ունի ոչ միայն տնտեսական, այլև կարևորագույն քաղաքական նշանակություն: Տարբեր երկրներին զանգվածային պարտքերը վերադարձնելու անհրաժեշտությունը, ինչպես նաև անցումային տնտեսության այլ երկրներում գրանցված կործանարար ճգնաժամերը հուշում են, որ գոյություն ունի տնտեսական անվտանգության մի սահման, որից այն կողմ պարտքի սպասարկումը դառնում է անհնար, և, որպես հետևանք, տեղի է ունենում երկրի ֆինանսական ողջ համակարգի փլուզում: Հենց այդ սահմանն էլ ֆինանսա-բյուջետային անվտանգության կարևորագույն չափանիշային ցուցանիշն է: Համաձայն ռուս հայտնի տնտեսագետ, ակադեմիկոս Սերգեյ Գլազևի, այդ սահմանը չպետք է գերազանցի ՀՆԱ-ի 30 %-ը:
Ինչպես հայտնի է, կառավարության պարտքը ձևավորվում է ինչպես ռեզիդենտների, այնպես էլ ոչ ռեզիդենտների հանդեպ ունեցած պարտավորություններից: Համապատասխանաբար, առանձնացվում են ներքին և արտաքին պետական պարտքեր: Հայաստանի պետական արտաքին պարտավորությունները բաղկացած են արտաքին աղբյուրներից գոյացած վարկերից և փոխառություններից, որոնց գծով ձևավորվում են երկրի պետական ֆինանսական պարտավորությունները` որպես ֆինանսական միջոցների փոխառու կամ այլ երկրներին նման վարկերի մարման երաշխավորի: Պետական արտաքին փոխառությունները կազմում են երկրի պետական արտաքին պարտքը: Ընդհանուր առմամբ, հանրապետության պետական պարտքը կարող է գոյություն ունենալ հետևյալ հիմնական ձևերով.
l հօգուտ նշված վարկատուների, պետության անունից՝ վարկային կազմակերպությունների, արտասահմանյան պետությունների և միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների հետ կնքած վարկային համաձայնագրերը և պայմանագրերը,
l Հայաստանի Հանրապետության անունից թողարկված պետական արժեթղթերը,
l հանրապետությանը պետական երաշխիքների տրամադրման պայմանագրերը, երրորդ կողմի հանդեպ պարտականությունների կատարման ապահովման հանրապետության երաշխիքները,
l համապատասխան օրենքների ընդունման հիման վրա երրորդ կողմի պարտքը հանրապետության հաշվին վերաձևակերպումը,
l անցյալ տարիներին Հայաստանի Հանրապետության անունից կնքված, այդ թվում՝ միջազգային, պարտքային համաձայնագրերի և պայմանագրերի ժամկետների երկարացումը և պարտքի վերակառուցումը:
Հանրապետության պետական պարտքը կազմում են ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց, արտասահմանյան պետությունների, միջազգային ֆինանսական կառույցների, այլ կազմակերպությունների հանդեպ պարտքային պարտավորությունները (կարճաժամկետ՝ մինչև մեկ տարի, միջնաժամկետ՝ մեկից մինչև հինգ տարի և երկարաժամկետ՝ հինգից մինչև երեսուն տարի), որոնք անպայման վճարման են ենթակա և ապահովված են պետական սեփականության մաս կազմող ունեցվածքով ու պետական գանձարանի միջոցներով: Երկրորդական շուկայում պետական պարտքային պարտավորությունների գծով գործարքները հաշվառվում են ֆինանսական շուկայի մանրամասնած վիճակագրությամբ: Հետևաբար, պետական պարտքի կառավարումը հիմնված է երկրորդական շուկայում պետական արժեթղթերի գծով գործարքների մասին տեղեկատվության վրա:
Չմարված պարտքը տնտեսական քաղաքականության և պետական կառավարման կարևոր առարկա է, քանի որ պարտքային պարտավորությունների ժամանակացույցից կարելի է որոշել, թե հատկապես որ ժամկետների համար են պահանջվելու մարման համար անհրաժեշտ ներքին և արտաքին ռեսուրսները: Չմարված պարտքի կառուցվածքը միատարր չէ, լրացուցիչ պարտքային պարտավորությունների վաճառքի ծրագրերը պահանջում են լրացուցիչ տեղեկատվության առկայություն առ այն, թե.
l արդյոք գոյություն ունեցող պարտքը համարվում է վերազիջման ենթակա,
l պարտատոմսը անվանական է, թե տրված է ներկայացնողին,
l տարաբաշխվում է պարտադիր, թե կամավոր,
l իրացվում է աճուրդով, թե բաժանորդագրությամբ,
l տոկոսների վճարումները կատարվում են կտրոններով, թե վաճառքի միջոցով՝ զեղչով,
l պարտքն ինդեքսավորվող է, թե չինդեքսավորվող,
l մարվում է միայն նշված ժամկետում, թե մինչ ժամկետի լրանալը՝ տուգանքով,
l ինչ տոկոսադրույք ունի, և ով է վարկատուն,
l տոկոսների վճարման միջոցով չմարված պարտքի սպասարկման դեպքում պետք է նաև հաշվի առնվեն պարտատոմսերի թողարկման ծավալները և կտրոնի տոկոսադրույքը:
Մեր կարծիքով, պարտքի մասին տվյալները պետք է ներառեն պետական կառավարման այն մակարդակները, որոնք անմիջականորեն պատասխանատու են պարտատոմսերի թողարկման համար: Պարտքի մեծությունը պետք է ներառի միայն պետական կառավարման հատվածի պաշտոնապես ճանաչված ուղղակի ֆինանսական պարտավորությունների գումարը, որի սպասարկումը կատարվում է տոկոսների վճարման կամ հիմնական գումարի մարման միջոցով: Այլ պարտքերի մարման երաշխիքները, ինչպես նաև այլ պայմանական պարտավորությունները հաշվի չեն առնվում մինչև այն պահը, քանի դեռ պետական մարմինները չեն սկսում հնարավոր պարտքի մարման գծով վճարումները: Ապահովագրման պետական ծրագրերի կամ սոցիալական ապահովության հիմնադրամի պայմանական պարտավորությունները նույնպես բացառվում են մարման հստակ ժամկետ ունեցող պաշտոնապես ճանաչված ուղղակի պարտքի ընդհանուր գումարից: Չվճարված պարտավորությունների գծով ընթացիկ պարտքը ևս բացառվում է պարտքի գումարից մինչև այն պահը, երբ այդ պարտավորությունները չեն ճանաչվել և չեն ընդունել հստակ ժամկետներ ունեցող պարտքային պարտավորությունների ձև: Այսուհանդերձ, ընթացիկ պարտքը պետք է ներառվի ոչ թե պարտքի ընդհանուր գումարում, այլ հաշվեկշռում պետք է ցույց տրվի առանձին տողով: Մասնավորապես, պետական ծառայողների աշխատավարձի չվճարումները, ի տարբերություն պետական պարտատոմսերի գնորդների (որոնք ունեն ընտրության իրավունք), չեն կարող դիտվել որպես պետական մարմինների կամավոր վարկավորում:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ