Այն‚ որ ՀՀ նախկին նախագահներ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը երկրորդ նախագահի խափանման միջոցը փոխվելուց հետո կարող էին հանդիպել‚ շատ մեծ անակնկալ չէր։ Երկու հին ընկերներն ու գործընկերներն այսօր պաշտոնապես գտնվում են գործող իշխանություններին ընդդիմադիր բևեռում։ ՈՒ թերևս մեծ սենսացիա չառաջացրեց այս երկու քաղաքական գործիչների հանդիպման մասին լուրը‚ որը հաստատեցին նաև վերջիններիս գրասենյակները։
Սակայն այս հանդիպումը բնական գործընթաց համարում են նրանք‚ որոնք շատ մակերեսորեն են դիտարկում քաղաքական զարգացումները և այս երկու գործիչներին համարում են արցախյան սիամական երկվորյակներ։ Իրական փաստերը‚ սակայն‚ այլ բան են ցույց տալիս։ Սերժ Սարգսյանի նախագահության ընթացքում շատ էր խոսվում‚ որ ՀՀ երրորդ նախագահը վերջնականապես իշխանությունից հեռացրեց Ռոբերտ Քոչարյանին‚ նույնիսկ նշում էին‚ թե Սերժ Սարգսյանը չկատարեց որոշ պայմանավորվածություններ՝ կապված Ռոբերտ Քոչարյանին իշխանության վերադարձնելու հետ։ Նախկին ընկերների ու գործընկերների միջև առկա ջրբաժանը հիմնականում պայմանավորված է վերջին երկու-երեք տարիների գործընթացներով։ Ըստ էության‚ 2018 թ. իշխանափոխության օրերին մերժվեց Սերժ Սարգսյանը‚ սակայն անազատության մեջ հայտնվեց Ռոբերտ Քոչարյանը։
Այժմ շատերը կանխատեսում են‚ որ ընդհանուր հակառակորդի պայմաններում՝ ի դեմս Նիկոլ Փաշինյանի ու նրա իշխանության‚ հնարավոր է հանրապետականների և նրանց առաջնորդի՝ Սերժ Սարգսյանի և Ռոբերտ Քոչարյանի ու նրա հետ կապված կառույցների վաղեմի ալյանսի վերականգնումը։ Տեսականորեն դա հնարավոր է‚ և նման համախմբումը բավականին լուրջ պոտենցիալ կարող է ներկայացնել‚ անկախ նրանից‚ թե հանրության մի մասը ինչպես է վերաբերվում‚ այսպես կոչված‚ նախկիններին ու նախկինների նախկինին։
Երկու նախագահների միջև հիմնական ջրբաժանն անցնում է հեղափոխությունից հետո Ռոբերտ Քոչարյանի նկատմամբ իշխանությունների վարած քաղաքականության և այդ համատեքստում Սերժ Սարգսյանի ու նրա գլխավորած կուսակցության վարքագծի սահմանագծով։ Բանն այն է‚ որ վերլուծական շրջանակների կարծիքով՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու նրա թիմակիցներն անդրկուլիսյան խոսակցություններում միշտ դժգոհություն են հայտնել‚ որ ՀՀ երկրորդ նախագահին թիրախավորելը և Սերժ Սարգսյանի համեմատաբար անհոգ կյանքն իշխանափոխությունից հետո ինչ-որ տեղ նոր և հին իշխանությունների միջև պայմանավորված կամ լռելյայն կոնսենսուսի արդյունք է։ Փաստորեն‚ նախկինների արածների համար որպես քավության նոխազ ընտրվել էր ոչ թե Սերժ Սարգսյանը‚ այլ Ռոբերտ Քոչարյանը։ Եվ դա քոչարյանական թիմն առանձնապես չէր թաքցնում։ Շատ դեպքերում վերջիններս դժգոհում էին‚ որ այն ներուժը‚ որ ունեն թե Սերժ Սարգսյանը‚ թե հանրապետականները‚ ամբողջ ծավալով չէր օգտագործվում Քոչարյանին ազատություն պարգևելու համար։ Այս առումով նկատելի է‚ որ չկա նախկին մարդկային ջերմությունը‚ դրանից բխող՝ նաև փոխվստահությունը։
Գաղտնիք չէ‚ որ Ռոբերտ Քոչարյանը Սերժ Սարգսյանի իշխանավարման տասը տարիների ընթացքում բավականին կոշտ քննադատության էր արժանացնում Սերժ Սարգսյանի վարած տնտեսական‚ արտաքին‚ ներքին քաղաքականությունը՝ դա անելով հրապարակավ‚ ժամանակ առ ժամանակ հրապարակվող հարցազրույցների տեսքով։ Եվ առանձնապես չէր թաքցնում դժգոհությունը‚ որ իր ժառանգորդն իր թողած ժառանգությունը, եթե չասենք մսխում է‚ ապա տանում է այլ ուղղությամբ։
Այս համատեքստում խոսքը նախ և առաջ Ռուսաստանի Դաշնության հետ հարաբերությունների մասին է։ Թեև համարվում էր‚ որ թե Քոչարյանը‚ թե Սարգսյանն արտաքին քաղաքական ասպարեզում ռուսամետ գործիչներ են‚ սակայն առանձնապես մեծ գաղտնիք չէր‚ որ Ռոբերտ Քոչարյանը համարվում է իսկապես Ռուսաստանի բարեկամ‚ մարդ‚ որի օրոք Ռուսաստանի հետ հարաբերություններն առավելագույն բարձունքի էին հասել բոլոր ասպարեզներում։ ՈՒ գաղտնիք չէ‚ որ անցած երկու տարիներին‚ երբ Քոչարյանը Փաշինյանի թիրախում էր‚ շատ ցայտուն էր Վլադիմիր Պուտինի բարեկամական վերաբերմունքը Ռոբերտ Քոչարյանի նկատմամբ։ Պուտինը նույնիսկ փորձում էր անել ավելին‚ քան սովորաբար անում են միջպետական հարաբերություններից ելնելով‚ ինչը Հայաստանում խանդով ու դժգոհությամբ էր ընդունվում։
Սերժ Սարգսյանի պարագայում էլ թեև ընդունված էր ասել‚ որ ռուսական գծից շեղումներ չէին արձանագրվում‚ այնուամենայնիվ‚ ՀՀ երրորդ նախագահին փոքր-ինչ այլ աչքով էին նայում։ Սերժ Սարգսյանին այդպես էլ չհաջողվեց միջանձնային սերտ հարաբերություններ կառուցել Վլադիմիր Պուտինի հետ‚ քանի որ ՌԴ նախագահի մոտ կար ակնհայտ անվստահություն Սերժ Սարգսյանի նկատմամբ։ Ռուսաստանում միշտ համարել են‚ որ եթե աչքդ թեքում ես և վերահսկողությունը թուլացնում‚ ՀՀ երրորդ նախագահն անմիջապես ձախ է թեքվում՝ դեպի Արևմուտք՝ փորձելով երկրի արտաքին քաղաքական վեկտորն ավելի քան կոմպլեմենտար դարձնել և հնարավորության պարագայում թևեր փռել նաև Արևմուտքի դաշտում։ Դրա վառ ապացույցն էր 2013 թվականը‚ երբ տարիներ շարունակ Սերժ Սարգսյանը‚ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները պահպանելով‚ հանկարծ Հայաստանը բերեց-հասցրեց Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագիր ստորագրելու շեմին՝ այն պայմանագրին‚ որը հետագայում ստորագրեցին ՈՒկրաինան և Վրաստանը‚ ինչի պատճառով այդ երկու երկրները հանգեցին ռուսական կոշտ պատժամիջոցներին՝ կորցնելով որոշ տարածքներ ու տնտեսական հնարավորություններ։ Այնպես որ՝ Սերժ Սարգսյանը դեմ չէր ԵՄ հետ խորացված համապարփակ համաձայնագիր կնքելուն‚ և միայն վերջին պահին ակնհայտորեն որոշակի ճնշումների ներքո ՀՀ երրորդ նախագահին հասկացրին‚ որ խաղերն ավարտվել են‚ և պետք է վերադառնալ ի շրջանս յուր‚ և Սերժ Սարգսյանը 2013 թ. սեպտեմբերին անսպասելիորեն մեկ օրվա մեջ ստիպված էր փոխել ՀՀ արտաքին քաղաքական կուրսը։ Թեև Ռուսաստանում առանձնապես մեծ վտանգ չէին տեսնում Սերժ Սարգսյանի մանևրներում‚ սակայն այնուամենայնիվ‚ արձանագրվեց‚ որ հենց ՀՀ երրորդ նախագահի օրոք էր Հայաստանում վարվում ազատական քաղաքականություն տարբեր հիմնադրամների գործունեության նկատմամբ‚ այդ թվում՝ այժմ մեծ չարիք համարվող սորոսածին կառույցների։ Սերժ Սարգսյանի օրոք Հայաստանում տարբեր կրոնական կազմակերպությունների տրվեցին ազատություններ։ Հենց նրա օրոք ազատություն տրվեց սեռական փոքրամասնություններին‚ ԼԳԲՏ համայնքին‚ ստորագրվեցին Ստամբուլյան‚ Լանզարոտեի կոնվենցիաները‚ նրա օրոք համապատասխան թրեյնինգներ անցան ապագա հեղափոխականները՝ Էլեկտրիկ Երևանի‚ Մաշտոցի պուրակի‚ տարբեր բնապահպանական և այլ նախագծերի շրջանակներում ներգրավված քաղակտիվիստներ։ Սերժ Սարգսյանի նախագահական պաշտոնավարումը մի շրջան էր‚ երբ նշված բոլոր հոսանքները բավականին ազատ գործունեություն էին ծավալում և որևէ խոչընդոտի չհանդիպելով‚ անգամ նախագահի վարչախմբից ակնհայտ աջակցություն ստանալով՝ տարածում էին իրենց ազդեցությունը։ Ի վերջո, Հայաստանը 2017 թ. ԵՄ-ի հետ ստորագրեց «Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը»‚ որով Սերժ Սարգսյանին հաջողվեց Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև հասնել և-և սխեմային‚ ինչը համարվում էր վերջինիս մեծագույն նվաճումներից մեկը։
Սա իհարկե Ռուսաստանում համարում են Սերժ Սարգսյանի պասիվը‚ ոչ թե ակտիվը‚ որը ցույց է տալիս‚ որ աչքը թեքելուն պես ՀՀ երրորդ նախագահը պատրաստ է երկիրը ուղղելու դեպի Արևմուտք։ Ի վերջո‚ թե Ռուսաստանը‚ թե Ռոբերտ Քոչարյանը հասկանում էին‚ որ թավշյա հեղափոխության արդյունքում իշխանությունը բավականին թույլ հոսանքին՝ «Քաղպայմանագրին»‚ փոխանցումը դժվար թե հնարավոր լիներ‚ եթե սարգսյանական իշխանության ներսում գոյություն չունենային թավշյա տրամադրություններ։ Այսինքն՝ իշխանությունն առավել քան լիբերալ էր։ 2018 թ. օրեր շարունակ այնպիսի տպավորություն էր‚ որ որևէ ուժային կառույց չի աշխատում‚ ու Սերժ Սարգսյանի իշխանությունը լոյալ վերաբերմունք ուներ ընթացող պրոցեսների նկատմամբ։
Այս առումով Ռոբերտ Քոչարյանի և Սերժ Սարգսյանի արտաքին քաղաքական պատկերացումները և դրանից բխող ներքին քաղաքական պրոցեսների նկատմամբ մոտեցումները բավականին տարբեր են։ Եթե Սերժ Սարգսյանը թավշյա հեղափոխությունից հետո կարծես թե ինչ-որ երաշխիքներ ստացավ‚ և փաստորեն հզոր ռեպրեսիաները վերջինիս շրջանցեցին‚ ապա Ռոբերտ Քոչարյանն անմիջապես հայտնվեց թիրախում‚ դարձավ նախկինների գործած ու չգործած մեղքերի ամենագլխավոր պատասխանատուն ու մեղավորը։ Այս առումով տարբեր է նաև այս երկու գործիչների մոտիվացիան։ Այն‚ որ Սերժ Սարգսյանը Ռուսաստանում համարվում է ՀՀ իշխանափոխության գլխավոր մեղավորը‚ և անվստահության մեծ տոկոս կա նրա նկատմամբ‚ երևաց նաև իշխանափոխությունից հետո։ Երկու տարվա ընթացքում Սերժ Սարգսյանն այդպես էլ որևէ այցով Ռուսաստանում չհայտնվեց‚ նրա նկատմամբ որևէ աջակցություն չերևաց պաշտոնական Մոսկվայի կողմից։ Մինչդեռ Ռոբերտ Քոչարյանի թիկունքին կանգնած էր ոչ միայն պուտինյան ամբողջ վարչակազմը‚ այլև արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը։ Նույնիսկ հայաստանյան այցելության ընթացքում Պուտինը ՀՀ-ում Ռուսաստանի դեսպանատանը հանդիպեց Ռոբերտ Քոչարյանի տիկնոջը։
Այժմ առավել քան ակնհայտ են դարձել ՀՀ երկու նախկին նախագահների աշխարհաքաղաքական նախապատվությունները։ Եթե Սերժ Սարգսյանն իր քաղաքական թիմի միջոցով խաղում էր Արևմուտքի հետ‚ հատկապես եվրոպական ուղղությամբ‚ ապա Ռոբերտ Քոչարյանի առավելությունները ռուսական դաշտում են։ Երկու գործիչների միջև առկա աշխարհաքաղաքական տարաձայնությունները վերջին երկու տարիներին էլ ավելի հեռացրին նրանց։ Եվ միայն Փաշինյանին իշխանությունից հեռացնելը կարող է ստիպել տարբեր բևեռներում գտնվող այս երկու գործիչներին միավորել։
Եթե Սերժ Սարգսյանը որոշի‚ որ իր հանձնած իշխանությունը հետ վերցնելու ժամանակն է‚ ապա Ռոբերտ Քոչարյանի մոտիվացիան այդ հարցում շատ ավելի հիմնավորված է։ Ընդդիմադիր այս երկու թևերից յուրաքանչյուրը‚ չի բացառվում‚ իշխանափոխության իր ճանապարհը ընտրի‚ առանձին ֆորմատները ստեղծի‚ որոնք հետագա փուլերում գուցե միացնեն։ Այս համատեքստում վերլուծաբանները սկսեցին խոսել Ռոբերտ Քոչարյանի և Գագիկ Ծառուկյանի վաղեմի գործընկերության վերսկսման մասին։ Ըստ էության‚ Ծառուկյանը չբացառեց դա՝ նշելով‚ որ ամեն ինչ պայմանավորված է Ռոբերտ Քոչարյանով‚ և դեռ պետք է հասկանալ‚ թե ինչով է ցանկանում նա զբաղվել։ Հնարավոր է նաև այլ ուժեր միանան‚ ուժեր‚ որոնք առավել մոտ են արտաքին քաղաքական իդեոլոգիայի տեսակետից։
Սերժ Սարգսյանի և «Հանրապետականի» հնարավորություններն այլ կուսակցությունների հետ համախմբման առումով շատ ավելի սուղ են‚ քանի որ այսօրվա քաղաքական դաշտում շատ քիչ ուժեր կան‚ որոնք ցանկանում են իրենց ասոցացնել ընդամենը երկու տարի առաջ մերժված ՀՀԿ-ի հետ։
Այնպես որ՝ այս երկու գործընկերները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը‚ որ մեծ ռեսուրսներ ունեն‚ սկզբնական շրջանում գուցե ընթանան տարբեր ճանապարհներով։ Ամեն ինչ կախված է նաև նրանից‚ թե Նիկոլ Փաշինյանն ինչ վճռականություն ունի Ռոբերտ Քոչարյանին քրեակատարողական հիմնարկ վերադարձնելու հարցում։ Ընդ որում‚ մինչ այժմ էլ հարց է՝ Քոչարյանի ազատումը Փաշինյանի հետ փոխհամաձայնեցման արդյու՞նք է‚ այդ թվում՝ արտաքին քաղաքական խաղացողների միջնորդությամբ‚ թե՞ քաղաքական իրավիճակից ելնելով՝ դատական համակարգի դեմարշ։ Այսինքն՝ կան շատ խաղաքարտեր‚ որոնք հընթացս պետք է բացվեն։
Արամ Վ. ՍԱՐԳՍՅԱՆ