«Հայ-թուրքական հարցը երկու կողմ ունի»

«ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՈՒՄ ՄԵՐ ԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՅՍՕՐ ԱՅՆՔԱՆ ԷԼ ՊԱՅԾԱՌ ՉԷ»
…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրավունքը de facto»-ի հյուրն է Համազգայինի Նյու Յորքի մասնաճյուղի ատենապետ, քիմիական գիտությունների դոկտոր, թատերագիր, բանաստեղծ, բեմադրիչ, դերասան ՀՐԱՆՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆԸ, ով վերջերս հերթական այցն էր կատարել Հայաստան: Նա իր անհանգստություններն է ներկայացնում հայ ընթերցողին՝ Հայաստանի Հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքական զարգացումների առնչությամբ:
«ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԴԱՇՏՆ Ի ՎՆԱՍ ՄԵԶ Է ՓՈԽՎԵԼ»
-Պարոն Մարգարյան, վերջին անգամ հայրենիք էիք եկել 2007-ին: Ի՞նչ է փոխվել այս ընթացքում Հայաստանում:
-Երկու տարին շատ կարճ ժամանակամիջոց է մեծ փոփոխություններ տեսնելու համար: Բայց փոփոխություններ, անշուշտ, կան: Հատկապես դա նկատելի է շինարարական ոլորտում: Նոր կառույցներն են նկատելի, իսկ առհասարակ շեշտակի փոփոխություններ չկան: Թերթերը գրեթե նույնանման են, նույն միջավայրի կրողներն են, ինչ երկու տարի առաջ: Հասարակական կազմակերպությունները նույնպես նախկին վիճակում են: Հսկա փոփոխություններ չեմ տեսել: Բայց այդ ևս դրական երևույթ է, գոնե վիճակը վատթարացած չէ: Դա պետք է շեշտենք: Կարող էին և բացասական հարցեր ծագել: Բայց, այսուհանդերձ, երկու տարվա ընթացքում քաղաքական դաշտն ի վնաս մեզ է փոխվել: Վերջին հոլովույթները, որոնք տեղի ունեցան աշխարհում, և որոնց արձագանքը մենք տեսանք ու տեսնում ենք Հայաստանում, մտահոգիչ են: Այլ առիթով էլ եմ ասել, հիմա էլ կրկնեմ՝ այդ ֆուտբոլի քաղաքականությունը, որ մեջտեղ եկավ մեզանում, ֆուտբոլի խաղ չէր: Իրականում ֆուտբոլը (գնդակը) մենք էինք, որ այսկողմ-այնկողմ էինք զարնվում: Մեծ պետություններն իրենց կամքով, իրենց շահերի թելադրանքով մեզ ուղղակի ֆուտբոլի վերածեցին ու մինչև հիմա էլ վերածում են: Եվ համաշխարհային այս զարգացումներում, դժբախտաբար, մեր կացությունն այսօր այնքան էլ պայծառ չէ: Ամերիկան, Ռուսիան, Ֆրանսիան, իրենց շահերից ելնելով, մեզ վրա պարտադրանքներ են ուզում դնել՝ թե՛ Ղարաբաղի, թե՛ սահմանների բացման հարցերում: Եվ, անկեղծորեն ասած, այդ ասպարեզում ինձ համար վիճակը մտահոգիչ է (նվազագույնը՝ մտահոգիչ): Թե ուր կհասնի այս կացությունը՝ ազգային իմաստով, չեմ կարող ասել: Այս շարժումը, քաղաքական աշխարհի այս տարբեր կազմակերպությունների ձգտումները, ըստ իս, լավ բանի չեն հանգեցնի: Ես գոնե լավ բան չեմ տեսնում:
«ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԲՆԱԶԴՆ ԱՆՍԽԱԼ Է»
-Կարելի՞ է ասել, որ, լինելով Համազգայինի Նյու Յորքի մասնաճյուղի ատենապետ, Դուք պահանջատերն եք ՀՅԴ-ի հնչեցրած՝ ՀՀ արտգործնախարարի հրաժարականի:
-Ես չասացի, թե որևէ պահանջատիրություն ունեմ: Դրա իրավունքը չունեմ: Քաղաքական ոլորտում վիճակն այն չէ: Եվ ես՝ առաջին հերթին որպես գրող, իմ մտահոգությունն եմ հայտնում: Այո՛, գրողը, նախ և առաջ, ունի կոչում, այն է՝ արտադրել գեղարվեստական երկեր: Բայց և այնպես հայ գրողը միայն դրանով զբաղվելու իրավունք չունի: Նա պետք է դառնա այն մտավորականը, որը զգում է ազգի բազկերակը, որը տեսնում է այս երկրի, այս ժողովրդի կյանքում կատարվող անցուդարձերը և խիզախություն ունի այդ մասին գրելու: Այդ մտավորականների պակասը կա այսօր: Մի առիթով ասվել է՝ մենք մտավորականներ ունենք, բայց մտավորականություն չունենք, ցավ ի սիրտ: Ավելին, ըստ իս՝ մտավորականները, գրողները պետք է հավաքական կարծիք ունենան: Գրողները՝ որպես մտավորականներ, պետք է լսեն այս ժողովրդի պահանջները, իմանան նրա կարիքները: Թող փողոց իջնեն, թող լսեն ամեն մակարդակի կարծիքը՝ սկսած վարորդներից, վերջացրած գիտնականներով: Ի դեպ, վարորդների մեջ հսկայական փիլիսոփայություն կա: Այս մարդիկ իրենց կաշվի վրա են զգում այն ամենը, ինչ պատահում է երկրում: Թերևս, չեն կարողանում հստակ, գրագետ ձևակերպել ասելիքը, բայց և այնպես նրանց, այսինքն՝ ժողովրդի բնազդն անսխալ է: Իսկ մենք չենք կարողանում այդ բնազդը տեսնել, զգալ: Եթե անգամ տեսնում-զգում ենք, խիզախություն չունենք այդ մասին գրելու: Մինչդեռ այսօրվա մտավորականը պիտի այդ մասին գրի: Ամեն րոպե, ամեն մակարդակում բողոքներ ես լսում՝ կապված կենցաղային, քաղաքական հարցերի հետ: Գրողներն այս պարագայում պետք է արձագանքեն, ժողովրդին ուղղություն ցույց տան: Ի վերջո, այս է օրվա հրատապ խնդիրը: Իսկ մենք ժողովրդին բավարար չափով չենք մոտենում: Եվ, դժբախտաբար, սա ոչ միայն գրողներին, այլև իշխանություններին վերաբերող հարց է: Մենք մեր հայրենիքի, մեր ժողովրդի համար լավագույնն ենք ուզում: ՈՒզում ենք, որպեսզի ոչ մի ընտանիք չմտածի՝ այսօր իր սեղանին կարողանալո՞ւ է հաց դնել, թե՞ ոչ: Այդ ողորմելի թոշակներով մարդիկ ինչպե՞ս ապրեն: Այսինքն՝ կան կենցաղային, երկրի բուն էությանը վերաբերող խնդիրներ, որոնք բավարար չափով չենք հոգում: Դրանք հրատապ հարցեր են, որոնց մասին պիտի խիզախաբար բարձրաձայնեն գրողները: Ես ենթադրում էի, որ գրողների միությունը պիտի հավաքական կարծիք արտահայտի այս հարցերի մասին: Ի վերջո, պետք է նստեինք-խոսեինք այս ամենի մասին: Չէ՞ որ կան կետեր, որոնցում մեր և ժողովրդի կարծիքները համընկնում են: Գոնե կարելի է, չէ՞, այդ թեմաներով գրել և խոսել:
-Վերջին շրջանում գրողներն ավելի շատ զբաղված են միջանձնային փոխհարաբերություններ պարզելով: Գուցե սա՞ է ժողովրդին բավարար չափով չմոտենալու պատճառը, ինչպես ինքներդ ձևակերպեցիք:
-Անկեղծորեն՝ չեմ հասկանում նրանց: Անձնական հողի վրա պախարակում են միմյանց, վիճում իրար հետ, մինչդեռ մենք ավելի լայն, ավելի մեծ գաղափարների վրա պիտի ծախսենք մեր ուժերը: Փոքր հաշիվներն այսօր որևէ նպաստ չեն բերում հայ ժողովրդին: Թե ով կլինի միության նախագահ (ոչ անպայման՝ Հայաստանի գրողների միության), էական չէ: Էականը ժողովուրդն է: Ժողովրդին մի՛ անտեսեք:
«ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԴԱՇՏԸ ԿԼԱՆՈՂ, ՀՈՍՈՂ ՋՐՎԵԺՆ ԱՌՆՈՒՄ-ՏԱՆՈՒՄ Է ՄԱՐԴՈՒՆ»
-Ամերիկահայ համայնքի կյանքում որոշակի տեղաշարժեր կատարվե՞լ են Բարաք Օբամայի իշխանության օրոք:
-Վստահ եմ, որ փոփոխություններ եղել են: Ես ո՛չ այս, ո՛չ էլ որևէ այլ նախագահի կողմնակիցն եմ կամ ընդդիմադիրը: Բոլորի մոտ էլ կան և՛ նախընտրելի, և՛ մերժելի գաղափարներ: Եվ սա վերաբերում է ոչ միայն Ամերիկայի նախագահին, այլև յուրաքանչյուր երկրի նախագահի: Օրինակ՝ ինձ թվում է, որ Հայաստանի ներկա պայմաններում, այս միջավայրում ցանկացած նախագահ դժվարին կացության մեջ է հայտնվում: Այսպիսի փոքր երկրի ղեկավարն այդ հսկա երկրների կառավարությունների հետ ինչպե՞ս պիտի հարաբերվի: Ի՞նչ կարող է անել, ի՞նչ ուժ ունի (այստեղ խոսքը ոչ թե կոնկրետ պարոն Սարգսյանի մասին է, այլ, առհասարակ, Հայաստանի նախագահի), որ նրանց հետ բանակցի: Նա կանգնած է հսկա ջրվեժին դեմ-հանդիման: Այդ քաղաքական դաշտի կլանող, հոսող ջրվեժն առնում-տանում է մարդուն: Դրան դիմադրելու ուժ չունենք: Ես այս պարագայում խղճում եմ պարոն նախագահին: Տեսեք, թե ինչ է անում նա. Սիրիո նախագահին է հրավիրում այստեղ, Կիպրոսի նախագահին, Հունաստանի նախագահին, Սերբիայի նախագահին: Փորձում է ինչ-որ կերպ միջոցներ հայթայթել, հարաբերություններ ստեղծել: ՈՒրիշ ի՞նչ անի: Չի կարող «ֆուտբոլ խաղալ» ո՛չ ամերիկացու, ո՛չ ռուսի հետ: ՈՒրեմն, պիտի այնպիսի քաղաքականություն վարի, որ վիճակներս ավելի չվատանա: Սա է մեր հայրենի կացությունը, որը վհատեցուցիչ է: Մենք, սփյուռքում նստած, յուրաքանչյուր օր մտածում, հետևում ենք, թե որն է լինելու մեր հայրենիքի կառավարության հաջորդ քայլը: Եթե սփյուռքի տարբեր կուսակցությունների կայքէջերը բացեք, կտեսնեք, որ բոլորն էլ այդ մտահոգության մեջ են: Դժվար է ասել, թե որն է լինելու հաջորդ քայլը, որովհետև մենք դրա պատրաստվածությունը չունենք: Սա այպանելու համար չէ, որ ասում եմ, այլ ասում եմ, որովհետև այս է կացությունը, ցավալի կացությունը: Ո՞Ւր պիտի գնանք, ի՞նչ պիտի անենք, չգիտենք: Միայն աղոթելով էլ չի լուծվի այս առեղծվածը: Քաղաքականության մեջ ում հետ ինչ պիտի անենք, հայտնի չէ: Ի՞նչ ունենք աշխարհին տալու, որ որևէ մեկը հանուն դրա մեր հանդեպ հոգատար լինի, մեզ սատար դառնա, մեր դատը պաշտպանի: Ո՛չ քարյուղ ունենք, ո՛չ արտասահմանին հետաքրքրող արտադրանք ունենք: Մի տեսակ կախյալ վիճակում ենք:
-Ձեր կարծիքով` ղարաբաղյան հիմնահարցն այս կախյալ վիճակի մեջ ինչպե՞ս ենք լուծելու:
-Եթե արթուն ժողովուրդ ենք, ուրեմն Ղարաբաղը մերն է, մերն էլ պիտի մնա՝ ինչ գնով էլ լինի: Այսքան արյուն թափելուց, այդ հողերն ազատագրելուց, մեր ինքնությունը, մեր պատիվն ու արժանապատվությունը հետ բերելուց հետո անկարելի է, որ այդ ամենը ժողովրդից խլվի: Որքան էլ օտարները մեզ ստիպեն, եթե մենք արթուն ժողովուրդ ենք, պետք է ընդդիմանանք որևէ կացության, որևէ գործողության, որը ձգտում է Ղարաբաղը, մեր պատմական արժանապատվությունը մեր ձեռքից առնել:
-ՈՒնե՞նք ընդդիմանալու այդ ուժը:
-Գիտակից մարդիկ պիտի կանգնեն ժողովրդի կողքին, ժողովրդի ոգին պիտի արթուն պահեն, որպեսզի կարողանանք այդ ուժի տերը լինել: Ամեն գնով պետք է զգույշ լինենք: Որովհետև սա ոչ միայն հող պաշտպանել է, այլև պատմական արժանապատվության հարց: Ես քաղաքագետ չեմ, բայց տեսնում եմ, թե ինչպես են ուժերը բաշխվում կողմերի միջև: Ադրբեջանը, որ այս պարագայում պահանջատերն է, քարյուղ ունի, հսկայական հանքեր ունի, ծախելիք նյութ ունի աշխարհին: Աշխարհը դրա պետքն ունի: Եվ ուշ թե շուտ, աշխարհով մեկ վաճառվող նրանց քարյուղի ուժը պիտի օգտագործվի ի վնաս մեզ: Եթե անգամ ադրբեջանցի պաշտոնյաներն այդ առևտրի մեջ որոշ գումարներ կոծկում են, խարդախ առևտուր են անում (այդ մասին անվերջ խոսվում է), միևնույն է, տակը մի այնպիսի հսկայական գումար է մնում, որի մասին մենք երազել անգամ չենք կարող: Եվ այդ գումարն ի՞նչ նպատակի պիտի ծառայի, եթե ոչ՝ Ղարաբաղի հարցի լուծման: Իմ ցավը և մտահոգությունն այն է, որ եթե ոչ այսօր, ապա տարիներ հետո այս հավասարակշռությունը պիտի խախտվի՝ ի նպաստ Ադրբեջանի: Ես նորություն չեմ ասում, սա պարզ է ամենահասարակ մարդու համար անգամ: Եվ մեր խնդիրն է մտածել ոչ միայն այսօրվա, այլև երկու, հինգ, տասը տարի հետոյի մասին: Պետք է գիտական մոտեցումներով պարզել, թե այս հավասարակշռությունը որ կողմ է թեքվելու, թե մենք ինչ կարող ենք անել համաշխարհային այս մթնոլորտում, թե ինչ պիտի տանք, որ մեր շահը չտուժի: Ոչ ոք չի կարող ասել, թե վաղն ինչ կպատահի (աշխարհի կացությունը փոփոխական է): Ես լավ բան չեմ տեսնում, պատկերը վհատեցնող է, ուղղակի մղձավանջային: Ցավոք, ես լուծումներ չունեմ: Երանի թե լուծումներ ունեցողները մեզ համոզեին, որ կացությունը կշտկվի: Հուսամ, որ մեր քաղաքագետները՝ սկսած նախագահից մինչև տարբեր կուսակցությունների ներկայացուցիչներ, ունեն իրենց ծրագրերը, որոնք կօգնեն չկորցնելու այն, ինչ ունենք: Այս ժողովուրդը շատ բան է կորցրել, ավելին չի կարող կորցնել: Գոնե ստատուս քվոն պահենք: Ես ցավով եմ ասում այս ամենը, և հուսանք, որ սխալվում եմ: Սա հոռետեսություն չէ, մտավախություն է: Ես ազգային հսկայական մտավախություն ունեմ: Հոռետես չեմ, փորձում եմ, որքան կարելի է, իրապաշտ լինել:
«ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԳԻՏԱԿԻՑ ՏԱՐՐԸ ՀԱԶԱՐ ՏՈԿՈՍՈՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ Է»
-Հայաստանի համար այս պարագայում որքա՞ն կարող է օգտակար լինել սփյուռքը: Մենք՝ հայաստանցիներս, սփյուռքը համարում ենք մեծագույն կռվան մեր ազգային խնդիրների քննարկումներում:
-Սփյուռքի գիտակից տարրը հազար տոկոսով Հայաստանի հետ է, որովհետև գիտակցում է, որ Հայաստանն է իր կռվանը, իր ողնաշարը: Մենք հասկանում ենք, որ առանց հայրենիքի չկա որևէ վիճակ: Հայրենիքն է, ու վերջ:
-Եվ քանի՞ տոկոս է կազմում այդ գիտակից տարրը:
-Հավատացեք, որ քիչ չէ: Ամերիկայում, Ֆրանսիայում ծնված այսօրվա նոր սերունդը բավական արթուն է: Հայերեն չեն խոսում, բայց եթե նայեք նրանց կայքերը, կտեսնեք, որ օրըստօրե ավելի հետևողական են դառնում Հայ դատի հետ կապված խնդիրներում: Վերլուծում են, գրում: Այսինքն՝ արթնություն կա սփյուռքում, հրահրելու ճիգ կա: Ամերիկայում, օրինակ, Հայ դատի հանձնախումբն օրնիբուն սենատորներին, կոնգրեսմեններին, նույնիսկ նախագահին հրահրում, մղում է աշխատանքներ տանելու մեր ազգային խնդիրների ուղղությամբ: Ինչ-որ կերպ անընդհատ հիշեցնում են, որ այս հարցն իր արդար լուծումը պիտի ստանա: Չէ՞ որ այդ նպատակով ԱՄՆ-ի նախագահի ընտրությունից առաջ հայերը հսկայական գործ կատարեցին: Նա էլ ընտրվեց ու նոր պատմություններ պատմեց:
-Շա՞տ էիք հիասթափված ապրիլի 24-ի նրա ելույթից:
-Անձամբ ես` այո՛: Եթե Ամերիկայի նախագահի համար այդքան կարևոր էր Կովկասի հարցը, եթե հայ-թուրքական հարաբերություններն այդքան առաջնահերթ տեղ էին զբաղեցնում նրա նախընտրական ելույթներում, ապա ինչո՞ւ հարգելի նախագահը եկավ մինչև Թուրքիա, այնտեղ հաստատեց, որ չի փոխել իր նախնական կարծիքը ցեղասպանության մասին, բայց և այնպես հարկ չհամարեց այցելել Հայաստան: Ես այս մասին այլ առիթով էլ եմ ասել: Հարգելի՛ նախագահ, այստեղ էլ գայիր, այս փոքրիկ ժողովրդին էլ ասեիր, որ խոսքիդ տերն ես: Ի՞նչ պիտի կորցնեիր: Հայ-թուրքական հարցը երկու կողմ ունի: Եթե Թուրքիա գնացիր, Հայաստան էլ գայիր: Չէ՞ որ դա է պահանջում արդարությունը: Ինչո՞ւ պիտի մենք ենթադրությունների, կասկածների մեջ լինենք: Հա՛, փոքր ենք, մի քանի միլիոն ենք, բայց մենք էլ ենք հարցի մաս կազմում:
-Պարո՛ն Մարգարյան, պատմեք նաև Ձեր ստեղծագործական ծրագրերի մասին:
-Արդեն 42-րդ տարին է, որ ղեկավարում եմ Նյու Յորքի թատրոնը, և ամեն տարի նոր ներկայացում ենք ունենում: Երկու տարի առաջ նոր թատերախաղ եմ գրել՝ «Ջորջթաունի հայ տղաքը»: Թեման հետևյալն է՝ 1922-ին հարյուր ինը որբեր Արևմտյան Հայաստանից կրոնական ընկերությունների կողմից տարվում են Կանադա՝ Տորոնտո՝ գյուղատնտեսության մեջ հմտանալու: Հիմա նրանցից ոչ մեկը ողջ չէ, և սա ինձ համար դրամատիկ իրողություն էր, որը վերածեցի թատերախաղի: Երկլեզու խաղ է՝ անգլերեն և հայերեն: Խաղացել ենք արդեն տասն անգամ, մի բան, որ սփյուռքի և Ամերիկայի պայմաններում մեծ հաջողություն է: Ծրագիր կա հյուրախաղերով լինել Լոս Անջելեսում, Եվրոպայում: Կա նաև մի հեռավո՜ր նպատակ՝ ներկայացումը խաղալ Հայաստանում: Լևոն Շանթի ծննդյան 140-ամյակի առիթով բեմադրել եմ նրա «Ճամփուն վրա» ստեղծագործությունը: Այն ևս պիտի դուրս գա շրջագայության: Երրորդ աշխատանքիս մասին կխոսեմ հաջորդ տարի, երբ կրկին կլինեմ Հայաստանում:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ