Արդեն երկու դար Րաֆֆին կարողանում է իր ստեղծագործություններով ընթերցասիրության կայծեր նետել մարդկանց սրտերում և ոգեշնչել

1967 թ. աշնանը մասոնական կազմակերպությունների վերաբերյալ որոշ մերկացումներ կատարած «Ենի Ստամբուլ» թերթում Թալեաթ փաշայից բացի, որպես մասոններ նշված են նաև երիտթուրքերի իշխանության շրջանում կայսրության ֆինանսների հայտնի նախարար Մահմեդ Ջավիդ բեյի, Անկախության ատյանի ընդհանուր դատախազ Նեճիպ Ալիի և այլոց մասին։

1915 թ. ապրիլի 24-ին սկսեցին հայերի կոտորածը: 50-60 ձիավորներով մտնում էին և պաշարում գյուղերը: Մի քանի հոգով, ցուցակը ձեռքներին տներից հանում էին տղամարդկանց: Թևերը կապած հավաքում էին գյուղի կենտրոնում: Տասնվեց տարեկանից մինչև 100 տարեկանը բոլորին հավաքում էին, քշում, տանում էին գյուղից դուրս, որևիցե մի ձորի մեջ կոտորում էին, հետո՝ հաջորդ գյուղը: Հերթը եկավ մեր գյուղին: Տղամարդ չկար, հորս բանտարկել էին, հորեղբորս զինվոր էին տարել: Հորս օգնում, բանտից փախցնում են: Բանտապետը ծանոթ է եղել հորս: Ասել էր. «Զաքար քեյա, այս գիշեր ձեզ տանում են սպանեն: Դու ինձ շատ լավություն ես արել: Ես ուզում եմ քեզ մի լավություն անեմ, բանտից դուրս հանեմ: Գնա´, կազատվես, քո բախտից, չես ազատվի, էլի քո բախտից: Ես իմ լավությունը կանեմ»: Եվ գիշերը դուրս է հանում հորս, բարի ճանապարհ մաղթում: Հայրս բանտից դուրս գալուց հետո մտածում է, ու՞ր գնալ, ու՞մ դիմել, ճամփա է ընկնում դեպի տուն: Ճանապարհին հանդիպում է ասքյարներին, որոնք գալիս էին դեպի մեր գյուղ: Երբ հորս են տեսնում, կանչում են. «Գավուր, ու՞ր ես փախչելու, արի էստեղ»: Հայրս ստիպված մոտենում է: «Ասա տեսնենք ու՞ր ես գնում այս ժամին»: Հայրս մտածում է, թե ի՞նչ ասի, որ սրանցից պրծնի. «Օսման բեկն ինձ կանչել է, պիտի գնամ նրա մոտ»: Սրանք չեն հավատում: Մեկն ասում է.«Եկեք սրան սպանենք», մյուսը. «Դարձնենք -տանենք իրենց գյուղ», սկսում են վիճել: Մեկը, թե՝ փողերը հանի, մյուսը՝ ոսկի ժամացույցը, մյուսը, թե. «Ժամացույցն ինձ տուր»: Հայրս ասում է. «Ինձ մի´ սպանեք, ինչ-որ ունեմ, ձեզ կտամ»: Վերջապես մեջները մի բարի մարդ է լինում, ասում է. «Այ ջանըմ, մեկ է սրան սպանելու են, ինչու՞ մենք մեղքի տակ մտնենք, փողերը կառնենք, թող գնա»: Համաձայնվում են, ինչքան ոսկի կար մոտը, ժամացույցը տալիս է: Մեկը հագի ժակետն է ուզում, հանում տալիս է: Այդպիսով հազիվ ձեռներից պրծնում է: Հասնում տուն:

Դուռեն չկարողացավ մատներով հողը փորել և միայն խճերով շտապ ծածկեց սովից հենց նոր մահացած աղջկա դիակը: Մի մազափունջ հասցրեց կտրել ու գրպանում պահել: ՈՒզում էր երկնքին նայել ու էլի փառք տալ, որ գերդաստանի քառասուն հոգուց գոնե տղան փրկվել է, բայց օդում աչքերը սառեցին։ Ձորաբերանով դեպի իրեն էին արշավում մի քանի ասկյար: Դուռեն տղային շտապ թաքցրեց մացառուտում, թաշկինակը մտցրեց բերանը, որ ձայն չհանի: Հետո սկսեց ավելի դանդաղ քայլել, իբր չի նկատել ասկյարներին:

Մեծանուն գիտնականը, տարիների անխոնջ աշխատանքի շնորհիւ, գիտական նոր մակարդակի բարձրացնելով եւ բազմակողմանի խորքային քննութեան ենթարկելով Հայոց ցեղասպանութեան իրողութեան ուսումնասիրութիւնը, իր աշխատութիւններում առաջադրում է նոր հիմնահարցեր ու հարցադրումներ։ Նրա իւրաքանչիւր հետազօտութեան վերնագիրն ինքնին համապարփակ գիտաբանական սահմանում է։ Եթէ համառօտ ուրուագծենք Տատրեանի հետազօտութիւնների ընդգրկած ժամանակագրութիւնը, ապա, ինչպէս ցոյց է տալիս նրա՝ 1995 թ. լոյս տեսած «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը. էթնիկ հակամարտութիւն Պալկաններից մինչեւ Անատոլիա եւ Կովկաս» կոթողային ուսումնասիրութիւնը, ցեղասպանագէտը քննութեան է ենթարկել XIX դարում Հայկական հարցի ծագման պատմաքաղաքական հանգամանքները, այդ շրջանում եւրոպական տէրութիւնների կողմից Օսմանեան կայսրութեան ազգերի ինքնագիտակցութեան արթնացման խթաններն ու նպատակները, որոնք եւս էապէս սրել են հայ-թուրքական հակամարտութիւնը։ Նախացեղասպանական այդ միջավայրում էր, որ ապդուլհամիդեան վարչակարգը 1894–1896 թթ. իրականացնում է հայերի զանգուածային կոտորածները։ Պատմաբան-ցեղասպանագէտի բնութագրմամբ՝ «Սասունից մինչեւ Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից էլ մինչեւ շրջաններ թէ՛ մարդկային, եւ թէ՛ նիւթական ոչնչացման կայուն աճ էր նկատւում, եւ ջարդերի այս աւելացումներն են հասցնում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած ցեղասպանութեանը, որն այդ կոտորածների գագաթնակէտն էր։ Իսկ կոտորածների հիմնական մեխանիզմն այն է, որ դրանց պատասխանատուները

1966 թվականին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում արդեն ընթանում էին Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները: Մի օր էլ, երբ ծանր էքսկավատորը հսկա ժայռակտորներն էր քանդում, հանկարծ հայտնաբերվեց մի հին դամբարան, որտեղից բանվորները դուրս բերեցին զանազան կավե ամաններ ու խեցեղեն: Իսկույն հրավիրվեցին մասնագետներ: Հայաստանի պատմության թանգարանի հնագիտության բաժնի աշխատակիցները պեղումներ կատարեցին, և հողի տակից դուրս բերված բազմաթիվ իրեր թույլ տվեցին արձանագրել, որ գտնվել էր 3700-3800 տարեկան մի դամբարանադաշտ: Ստացվեց այնպես, որ Ծիծեռնակաբերդի հուշարձանը կառուցվեց մեր դարավոր նախնիների շիրմաթմբերի վրա:

Վկայագիր հաշվիչի վրա հիշատակված մտավորականներից շատ քչերին հաջողվեց փրկվել։ Այս կարևոր գործում ահռելի մեծ նշանակություն ունեցավ ամերիկյան դեսպան Մորգենթաուերի միջամտությունը, ոմանք փրկվեցին հատուկ խնդրանք նամակների օգնությամբ, ոմանք փրկվեցին ռազմադադարի ժամանակ, իսկ մի քանիսնին էլ հաջողվեց փախչել, հետագայում անվանափոխված կամ ծպտված շարունակելով իրենց կյանքն ու գործունեությունը։

Արևմտյան Հայաստանը հայաթափվեց, սակայն այնտեղ մնացին մեր սուրբ մասունքները, մեր հոգու ու մտքի ստեղծագործությունները, որոնցից մեկն էլ Աղթամարի Սուրբ Խաչն է: Հայկական ճարտարապետության յոթ հրաշալիքներից մեկը՝ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին (ներկայումս Թուրքիայի տարածքում) գտնվում է Վանա լճի հարավ-արևելյան մասում, տարաբախտ հայի բնօրրանում:

«Ամբողջ Եվրոպայի մէջ աշխարհի էն շքեղ կեդրոններէն մինչեւ ամենամութ ու խաւարին անկիւնները ես չեմ տեսեր ու չեմ ալ կրնար հաւատալ, որ գտնուի տակավին ՄԷԿ ՈՒՐԻՇ ԱԶԳ, որ ամէն օր ու ամեն վայրկեան ապրեր դերասանի ճշմարտապէս կեղծ ու գերեզմանօրեն ծիծաղելի այն կեանքը, որ դարերէ ի վեր մեր կեանքը եղաւ. մեր՝ ստրկացած թրքահայերուս կյանքը… Տառապիլ ու ստիպուած ըլլալ ամենաերջանիկ կերպարանք մը ցոյց տալու... Անպատուուիլ, բռնաբարուիլ, գետնաքարշ տապալիլ ու ստիպուած ըլլալ գոհութեան ջերմագին աղաղակներ բարձրացնելու… Ժպտիլ այնպիսի մէկ վայրկեանիդ, որ արիւն արցունք պոռտկար աչերէդ, մաղթանքի ճիչեր հանել կոկորդէդ այն բռնակալ ձեռքին համար, որ զքեզ կըխեղդէ, մեռնիլ ու հոգեպէս մեռնիլ ու ապրիլ ձեւացնել. ահա դերասանական ահռելիօրէն կեղծ կեանքը, որ մերը եղաւ այնքան երկար տարիներ: Այդ ինչպէ՞ս կուզեք, որ այսպիսի պայմաններու մեջ ժառանգորէն ու բնածինօրէն մեր ամենաանկեղծ յատկութիւնը մեր կեղծելը չ՛ըլլար ու մեր բնական հարմարութիւնը՝ դերասանութիւնը…»:

Աշխատանքային այցելութեամբ կը գտնուիմ Պոսֆորեան այս քաղաքը։ Բայց կարելի չէ այցելել Պոլիս եւ մնալ միայն աշխատանքային սահմաններուն մէջ եւ չի տեսնել հայկական կեանքը եւ Պոլիսը, որ եղած է հայուն կեանքը կերտող կռուան եւ ուր տակաւին կը շարունակէ հայուն սիրտը տրոփել իր ազգային ինքնութեան հաւատարմութեան մէջ։