Վահագն Տատրեան. Հայոց Ցեղասպանութեան ականաւոր ուսումնասիրողը

(սկիզբը` այստեղ)

Վ. Տատրեանի գիտական-հասարակական գործունէութեան լուսաբանումը սփիւռքեան մամուլում (1960–1990-ական թուականներ)

1960–1990-ական թուականներին, ինչպէս նաեւ 2000-ական թուականների առաջին տասնամեակին Վ. Տատրեանի ծաւալած գիտական-հասարակական գործունէութեանն ու հրատարակութիւններին արձագանգել է սփիւռքեան եւ օտարալեզու մամուլը՝ համակողմանիօրէն բացայայտելով նրա անհատի եւ գիտնականի կերպարը: Անուանի ցեղասպանագէտը մասնակցել է բազմաթիւ միջազգային գիտաժողովների եւ դասախօսութիւններ կարդացել Սփիւռքի տարբեր համայնքներում։ 1960-ական թուականներին երեք անգամ եղել է Խորհրդային Միութիւնում, երկու անգամ՝ Խորհրդային Հայաստանում՝(36) կատարելով գիտական ուսումնասիրութիւններ, որոնց հիման վրայ 1963–1970 թթ. ընթացքում գիտական հանդէսներում ու մամուլում հրապարակել է Խորհրդային Միութեան ազգային խնդիրների վերաբերեալ մի շարք արժէքա-ւոր յօդուածներ։ Վերլուծել է կոմունիստական գաղափարաբանութիւնն ու սոցիալիզմի բովանդակութիւնը, Մոսկուայում տեղի ունեցող Ապրիլի 24-ի միջոցառումները, Խորհրդային Հայաստանի հայերի հասարակական եւ մշակութային զարգացումների հիմնական օրինաչափութիւնները, ազգային շարժումների աղբիւրներն ու նշանները, ազգերի նկատմամբ խորհրդային սկզբնական դիրքորոշման՝ Լենինի եւ Ստալինի դերերի վերագնահատմամբ։ Անդրադարձել է Ղարաբաղի հարցին, Խորհրդային Անդրկովկասում ազգամիջեան հակամարտութիւններին, խորհրդային տարիներին Հայաստանում եւ Վրաստանում ազգային նարատիւների զարգացումներին, արդիւնաբերականացման եւ էթնոցենտրիզմի նորագոյն միտումներին, Հայաստանում համայնավարութեան ու ազգային շարժումների դրսեւորումներին(37)։

Գիտնականի յօդուածներից ակնյայտ է դառնում, որ նրա ուշադրութեան կենտրոնում էին Խորհրդային Հայաստանը եւ 1960-ական թթ. Սկզբներին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում ադրբեջանցիների գործադրած հակահայ քաղաքականութիւնը։ 1964 թ. Բոստոնի «Հայրենիք» օրաթերթի հոկտեմբերի 6-ի համարում լոյս է տեսնում Տատրեանի ամերիկեան ազդեցիկ “Christian Science Monitor” օրաթերթում 1964 թ. սեպտեմբերի 25-ին հրապարակուած «Հայերու բողոքը Մոսկուայի դեմ» յօդուածի հայերէն տարբերակը։ Յօդուածում նա քննել է Արցախի հայերի բողոքը՝ ուղղուած ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ն. Խրուշչովին. «Ղարաբաղի երկու հարիւր հազար հայերը, իրենց այդ հանրագրութեամբ, կը բողոքէին Պր. Խրուշչովին, պարզելով իրենց կեանքի անտանելի պայմանները, «եղբայրական» Ազրպէյճանի իշխանութեան ներքեւ»։ Այդ փաստաթղթում շուրջ 2.500 հայերի անունից Մոսկուայի կենտրոնական իշխանութեանը տեղեկացւում է, որ Ղարաբաղի ինքնավար մարզի եւ յարակից շրջանների շուրջ 200.000 հայ բնակչութեան համար «ստեղծուել է անհանդուրժելի դրութիւն»։ Տատրեանն ընդգծում է՝ այդ ամբաստանութեան մէջ նշուող գանգատների շարքում ամենագլխաւորն այն է, «թէ տեղական իշխանութիւնները, որոնք Ազրպէյճանցիներ են (թրքացեղ ժողովուրդ մը որ կապուած է Թուրքիոյ թուրքերուն կրօնական եւ ազգագրական խնամիութեամբ) Հայերու հանդէպ բռնատիրութիւն ի գործ կը դնեն»։ Նաեւ՝ «Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը, որուն բնակչութեան ճնշիչ մեծամասնութիւնը Հայերէ կը բաղկանայ եւ ուր ներկայ խմորումներու թատերաբեմն է»(38)։Մեկնաբանելով այդ բողոքը՝ Տատրեանը գրում է, որ պատմութեան, տրամաբանութեան եւ «ազգերի լենինեան սկզբունքի» պատգամները պէտք է հարկադրէին, որ ինքնավար այս մարզը Խորհրդային Հայաստանի մաս կազմեր, մինչդեռ այն ենթարկուել է Ադրբեջանի գերիշխանութեանը։ Խիստ արդիական եւ ուսուցողական է հետեւեալ դիտարկումը եւս. «Այդ է պատճառը, որ պատահական փոքրամասնութեան մը տրուած գերադաս հեղինակութիւնը անբնական եւ անկանոն կենսապայմաններու ազդակ դարձած է։ Եթէ նոյնիսկ բնական պայմաններ տիրէին հոն, Հայերու համար նման կարգավիճակ մը ամենայն հաւանականութեամբ օտար լուծի մը ճնշման համազօր պիտի ըլլար»(39)։ Ստեղծուած իրավիճակում հարցը բարդանում է մասնաւորապէս այն իրողութեամբ, որ «ներկայ պարագային, իշխանութիւնները թրքացեղ եւ թրքամիտ հանգամանք կը կրեն։ Արդարեւ, արդի պատմութեան մէջ Հայերու համար Թուրքերը կը հանդիսանան խորհրդանիշը այն բոլոր դաժանութեանց, որոնց ենթարկուած են Հայերը։ Իրողութեան մէջ, սակայն, պր. Խրուշչովին յղուած հանրագրութեան մէջ խստացող գանգատները ցոյց կու տան թէ բնական պայմաններ չեն տիրեր Ինքնավար Մարզին մէջ եւ Հայերը ստորադաս գոյավիճակի մը անպատեհութիւններուն չէ որ միայն կը հանդուրժեն»(40):

Տատրեանն առանձնացնում է բողոքի մէջ յիշատակուած հետեւեալ կէտերը՝ մշակութային կեղեքում, տնտեսական խափանում եւ բնակչութեան բռնագաղթ՝ եզրայանգելով, որ գործադրուած այս վերջին քայլի նպատակակէտը երկու ազգերի բնակչութեան՝ տուեալ պահի համեմատութիւնը փոխելն է եւ ի վերջոյ՝ շրջելը։ Բողոքագրում հայերը յայտարարում են. «Ուղղակի տարւում է ազգային-շովինիստական, պան-թուրքիստանական (համաթուրանական) քաղաքականութիւն» եւ «այս քաղաքականութիւնը մարզից դուրս գտնուող հայկական շրջաններում (Շամխորի, Շահումեանի, Խանլարի շրջաններ) աւելի նողկալի ձեւեր է ընդունել», եւ ընդգծւում՝ այս շրջանները «90 % հայկական ազգաբնակչութիւն ունեն»(41)։

Մեկնաբանելով բողոքագրում ներկայացուած իրողութիւնը՝ բնորոշում է՝ «աննորմալ եւ ծանր իրավիճակը … ծաղր մըն է ինքնավարութեան»։ Հայերն իրենց զայրոյթն էին յայտնում Մոսկուայի հանդէպ, եւ, փաստօրէն, այդ կեղծ ինքնավարութիւնը քօղազերծում է կեղեքումը հանդուրժող մի պետութեան դէմքը(42)։

Տատրեանը Ղարաբաղի հայերի այս քայլը գնահատում է խիզախ, յանդուգն, նաեւ՝ վտանգաւոր պնդում, երբ բողոքագրում նշւում է. «Ստեղծուել է անհանդուրժելի դրութիւն, խտրականութիւն ամէնուր եւ ամէն ինչում։ Մեր վիճակն այժմ վատթար է, քան 1918–1920 թուականներին, թուրք-Մուսաֆաթական եւ անգլիական նուաճման շրջանում։ Այժմ կատարւում է նոյնը՝ բարեկամութեան ու եղբայրութեան քողի տակ եւ այս փաստաթղթի ստորագրողները «իրենց իսկ ձեռքով յայտնում են իրենց ինքնութիւնը»՝ չվարա-

նելով քաղաքական կուռ պահանջ ներկայացնելուց ու Մոսկուային մարտահրաւէր նետելուց»։ Բողոքագրում սուր ակնարկութիւններով խորհրդային իշխանութիւններին յիշեցւում է անցեալում նրանց տրուած հանդիսաւոր երաշխիքները։ Արցախի հայերը պահանջում էին «անյապաղ վճռել Լեռնային Ղարաբաղը եւ յարակից հայկական բոլոր շրջանները Հայկական ՍՍՌ-ի մէջ վերամիաւորելու հարցը», եւ այդ կերպ միայն կ’իրականանայ «Լենինեան ազգային քաղաքականութեան» սկզբունքը(43)։

Չափազանց արժէքաւոր է 1964 թ. Օգոստոսի 3-ին «Նիւ Եորք Թայմզում» հրապարակուած Տատրեանի «Յանուն ազատ Հայաստանի կատարուած հողային պահանջներուն ժխտումը կը վերագրուի անխիղճ դիւանագիտութեան» խորագրով նամակը, որի հայերէն թարգմանութիւնը լոյս է տեսել 1964 թ. Օգոստոսի 19-ի «Ազդակ» օրաթերթում։ Այդ նամակում անդրադարձել է ԱՄՆ հանրապետականների ընտրական ծրագրի ութերորդ յօդուածին, որը առաջադրում է՝ «Գերեալ ազգերի վերջնական ազատագրումը»։ Տատրեանի մեկնաբանմամբ՝ այն քաղաքականութեան անկաշկանդ ուղեգծերի համար մի նպաստ է, նաեւ՝ քննադատում Ս. Լ. Սալցբերգերին(44)։ Վերջինս դէմ էր ծրագրի այդ յօդուածին՝ որակելով «անիմաստութեան մի խառնուրդ», եւ յատկապէս նսեմացնում էր խորհրդային երկու հանրապետութիւնները՝ Ուկրաինան եւ Հայաստանը՝ առարկելով, որ այս երկու երկրները վաղուց գտնւում են ռուսական տիրապետութեան տակ։ Տատրեանը նրան հարց է ուղղում՝ արդեօ՞ք տրամաբանական է օտար տիրապետութեան տեւողութիւնն ընդունել որպէս վաւերականութեան չափանիշ։ Խորհրդային լծից Հայաստանի ազատագրելու խնդիրը յայտնի լրագրող Սալցբերգերն անբացատրելիօրէն կապում է զինակից Թուրքիայի հողային ամբողջականութեան դէմ սպառնալիքին։ Որպէս պատասխան՝ Տատրեանը գրում է. «Իսկապէս, ըլլայ ազատագրումի թէ առանց ազատագրումի, ըմբռնելի ի՞նչ հիմերու վրայ Հայերուն կարելի է զլանալ իրենց պապենական հողերը վերստին ձեռք ձգելու պահանջքի իրաւունքը. հողեր, որոնք Թուրքերը իւրացուցին, անոնց բնակիչները ջարդելէ յետոյ։ Այսպիսի զլացում մը միթէ համարժէք պիտի չըլլա՞յ ցեղասպանութիւնը հողային ընդարձակման իբրեւ միջոց գործածելու դրութեան համակերպելու»(45)։ Նամակում «Հայերը՝ դաշնակիցների կողքին» խորագրի ներքոյ Տատրեանը յիշեցնում է, որ երկու համաշխարհային պատերազմների ընթացքում հայերը դաշնակիցների կողքին կռուել են քաջաբար եւ բազմապիսի զոհաբերութիւններով, որոնք գերազանցում էին նրանց համեստ միջոցները։ Իսկ թուրքերն Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ Գերմանիայի անդրդուել դաշնակիցն էին եւ Երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքում դաշնակիցներին յարեցին պատերազմի աւարտից միայն երեք ամիս առաջ։ Իսկ ամէնից կարեւորն այն է, որ թուրքերն անպատիժ գործադրեցին այնպիսի արարքներ, որոնց բնութագիրը Տատրեանը

տալիս է՝ մէջբերելով Անգլիայի վարչապետ Ուիլիամ Գլադստոնի հետեւեալ խօսքը. «Դժոխքի ամէնէն աներեւակայելի եւ զզուելի տեսարանները գերազանցող իրենց ծաւալով ու ահաւորութեամբ»(46)։ Ուստի Տատրեանը կոչ է անում արդարամտութիւնը չշփոթել յարափոփոխ քաղաքական գործընթացների հետ։ Ըստ նրա՝ ԱՄՆ-ում սպասուող նախագահական քարոզարշաւը կարող է եզակի պատեհութիւնների հնարաւորութիւն տալ, եւ այդ յոյժ կարեւոր խնդիրը ուշադրութեամբ քննութեան ենթարկուի որպէս կենսական ազգային հարց(47)։

1965 թ. «Արեգակ» ամսաթերթը հաղորդում է, որ Տատրեանն ամերիկեան դրամաշնորհով Լոնդոնում կարողացել է ձեռք բերել արխիւային վաւերագրեր եւ այդ առթիւ դասախօսել է «Հայ տանը»՝ լոնդոնահայ համայնքին ծանօթացնելով իր աշխատանքների մասին։ Յայտնել է նաեւ, որ իր տրամադրութեան տակ ունի Հայոց ցեղասպանութեանը վերաբերող 1200 վաւերագիր, որոնք լուսանկարել է ԱՄՆ մայրաքաղաք Վաշինգտոնի պետական արխիւում, եւ դրանց մանրաֆիլմը նուիրելու է Հայաստանին։ Այդ ժամանակ Տատրեանը Վաշինգտոնի համալսարանում հասարակագիտութեան դասախօս էր(48)։

Մինչ այդ նա Ամերիկայից մեկնել էր Լոնդոն, Փարիզ, Քիոլն, Բոնն, Պերլին, Միւնխեն, Վիէննա եւ Մոսկուա։ Ապա ուղեւորուելու էր Հայաստան: Սակայն Մոսկուայում յայտնի է դառնում, որ նրա մուտքը հայրենիք արգելուած է, եւ նա 1965 թ. մեկնում է Թեհրան։ Տատրեանը դասախօսութիւններով հանդէս է գալիս հայ համայնքի «Սիփան մշակութային միութիւնում», «Հայ ակումբում» եւ այլն։ Բազմամարդ սրահներում նրա ելոյթներն ընդունւում են մեծ ոգեւորութեամբ։ Մասնակցում է նաեւ հայ պատանիների կազմակերպած «Խանասորի արշաւանքի» հանդիսաւոր տօնակատարութեանը։ Տատրեանը յայտնում է, որ երկու անգամ այցելել է Հայաստան՝ նպատակ ունենալով Ամերիկայից վերջնականապէս տեղափոխուելու եւ իր գործը Մայր հայրենիքում շարունակելու համար։ Ապա աւելացնում է. «Երկու անգամներուն ալ գացած եմ

որպէս հաւատացող մը Սովետական Հայաստանին. եւ թերահաւատ մը Հ. Յ. Դաշնակցութեան դերին հանդէպ։ Երկու անգամներ այցելելէ ետք, եկած եմ այն եզրակացութեան, որ ճշմարիտ է Հ. Յ. Դաշնակցութեան խօսքն ու գործը։ Այսօր, ձեզի այցելելով կու գամ ա՛ռ աւելիով զօրացնելու հաւատքս ձեր Մեծ կուսակցութեան հանդէպ։ Համայն հայ ժողովուրդը պէտք է հպարտանքով եւ երախտագիտական զգացումներով նայի Հ. Յ. Դաշնակցութեան սրբազան դերին»(49)։

Թեհրանում Տատրեանը հանդիպում է հայ համայնքի տարբեր խաւերին եւ իրանահայ գաղթօճախը բնորոշում որպէս օրինակելի համայնք, որտեղ հայութիւնը լծուած է համերաշխ ու շինարար աշխատանքի, եւ սփիւռքը պէտք է այդ ոգով առաջնորդուի։ Իսկ յօդուածագիր Ժ. Ղարիբեանի հետ հարցազրոյցում նա վեր է հանում իր ձեռնարկած աշխատանքի նպատակը. ցեղասպանութեան մասին վաւերական, յատկապէս՝ արխիւային եւ դիւանագիտական նիւթեր հաւաքել, բացայայտել թուրքերի շարժառիթներն ու բազմաթիւ պատճառները եւ համակողմանի վերլուծել «ջարդերուն աղէտը»։ Անդրադառնալով Հայ դատի գործունէութեանը՝ Տատրեանը կարծում է, որ «ներկայ պայմաններու մէջ, Հայ Դատին լուծումը որոշ հեռանկարներ կրնայ ունենալ միայն, եթէ Սովետ. Հայաստանը, որ տնտեսական եւ ճարտարարուեստի գետնի վրայ անսովոր բարգաւաճում կ՚արձանագրէ, եւ իսկապէս հիմը կրնայ կազմել ապագայ հզօր զինուորական կերպով Անկախ Պետութեան մը, այս բարգաւաճման զուգահեռ ձեռք ձգէ նաեւ համապատասխան քաղաքական Ազատութիւն, յատկապէս դիւանագիտական մարզին մէջ»(50)։

1966 թ. «Արմենիա» թերթը յայտնում է, որ «Հասարակագէտների միջազգային միութեան» հրաւիրած 6-րդ համագումարում Տատրեանը դասախօսելու էր «Խորհրդային դիրքաւորումի փուլերը ազգութիւններու խնդրին մէջ» թեմայով, նաեւ յաւելում՝ նա ելոյթ է ունենալու Ֆլորիդայում կայանալիք «Ամերիկեան հասարակագէտների միութեան» տարեկան համագումարի «Միջազգային յարաբերութիւնների» նիստում՝ բոլորովին մի նոր վարկած ներկայացնելով՝ «Արդիական ազգայնապաշտութեան կառուցուածքային տարրերը»(51)։

1970 թ. Յուլիսի 18-ին Տատրեանը դասախօսում է «Արմենիա» մշակութային ընկերութեան Գորտոպա քաղաքի մասնաճիւղում։ Բազմամարդ սրահում նա անդրադառնում է հայ յեղափոխական կուսակցութիւններին։ Մասնաւորապէս, հերքում է առաջ քաշուող այն թեզը, որ իբր հայկական ջարդերի պատասխանատուն հայ յեղափոխականութիւնն էր։ Այնինչ՝ Տատրեանը պատմական ստոյգ վաւերագրերով հաստատում է, որ թուրքերը հայկական ջարդերը ծրագրել էին դեռեւս առաջին աշխարհամարտից շատ առաջ եւ այն գործադրեցին՝ օգտուելով պատերազմի պատեհ առիթից։ Անդրադառնալով Հայ դատին՝ նա յատկապէս շեշտում է, որ բարեյաջող լուծման հասնելու համար հայ ժողովուրդը պէտք է ապաւինի սեփական ուժին եւ գործի միասնական ու միահամուռ կամքով, իսկ օտարներին պէտք է ընկալել որպէս օժանդակ գործօն(52)։

1970 թ. Յուլիսի 23-ին արգենտինահայ Համալսարանականների միութեան վարչութեան հրաւէրով Տատրեանը ներկայացնում է «Նոր արխիւային յայտնութիւններ Մեծ եղեռնի առնչութեամբ» դասախօսութիւնը(53)։ Հայ կենտրոնի սրահում զեկուցելիս ընդգծում է. «Թուրքերու մօտ ազգային գիտակցութիւնը եւ պատասխանատուութեան զգացումը այնքան զօրաւոր էին, որ ոչ մէկ թուրք գտնուեցաւ որ այդ մասին նոյնիսկ ակնարկէ իր բարեկամ հայերուն»։ Թուարկում է նաեւ հայերի թերացած կողմերը՝ դիտարկելով հասարակագէտի տեսանկիւնից, վերագրելով հայ ժողովրդի դարաւոր ստրկական վիճակին։ Այդ հենքի վրա անդրադառնում է ցեղասպանութեան ընթացքում հայ լրտեսների, մատնիչների եւ դաւաճանների դերին, որոնց գլխաւորը իր իսկ յեղափոխական ընկերներին մատնող եւ քսան հնչակեան գործիչներին կախաղան առաջնորդող հայ լրտեսն էր(54)։

Ինչպէս նշել է Տատրեանն իր ելոյթում, երբ 1920 թ. թուրքական բանակը յարձակւում է Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ, ճակատագրական այդ օրերին յայտնւում են հայեր, որոնք զէնք են վաճառում թուրքերին։ Հայ իրականութեան մէջ նման խնդիրներ վեր հանելու համար Տատրեանն արժանանում է յօդուածագրի՝ Յովսէփ Օղուլեանի քննադատութեանը(55)։ Այնինչ գիտնականը համարձակութիւն է ունեցել բարձրաձայնելու հայ իրականութեան մէջ այս ցաւոտ ու կործանարար հարցերը՝ նման նորանոր դրսեւորումները կանխելու նպատակով։

1972 թ. նոյեմբերին Տատրեանը(56) Հայոց ցեղասպանութեանն ու զոհագիտութեանն առնչուող զեկոյցով ելոյթ է ունեցել Կարակասում՝ Միջամերիկեան ոճրագիտութեան երկրորդ համագումարում(57)։ Վ. Տատրեանին յատուկ ճանաչում բերեցին ոճրածին կազմակերպութիւնների մասին բարձրացրած հարցերը։ Նրան ընդունում է Վենեսուելայի նախագահը։ Նոյն աղբիւրը յայտնում է՝ Տատրեանը ցեղասպանութեան մասին դասախօսելու հրաւէրներ է ստանում աշխարհի տարբեր կողմերից։ Ծրագրւում էր մի շարք դասախօսութիւններ կարդալ Արգենտինայում։ 1973 թ. մասնակցելու էր Երուսաղէմում նախատեսուող Համաշխարհային Զոհագիտութեան առաջին գիտաժողովին։ Հրաւիրուած էր նաեւ համագործակցելու ՄԱԿ-ի ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւնների յանձնաժողովի հետ։

Մամուլից տեղեկանում ենք, որ Նիւ Եորքի Ջենեսիո համալսարանում առաջին անգամ, «Համեմատական ցեղասպանագիտութիւն» դասընթացին զուգահեռ, Տատրեանը շարունակում է իր հասարակական գործունէութիւնը։ Նա գրագրութիւն է ունեցել Ամերիկեան Կոնգրեսի անդամների հետ։ Ապրիլի 24-ը սգոյ օր յայտարարելու կապակցութեամբ առանձին նամակներ է յղել ԱՄՆ-ի Ներկայացուցիչների պալատի յանձնախմբերի անդամներին՝ կոչ անելով նաեւ քուէարկել յօգուտ Հոլոքոստի բանաձեւի։ Նման առաջարկներ է արել նաեւ Նիւ Եորք նահանգի 39 պետական ներկայացուցիչներին։ Հայոց ցեղասպանութեան 60-րդ տարելիցը ոգեկոչելու նպատակով եւ 1975 թ. Ապրիլի 24-ը սգոյ օր հռչակելու համար ԱՄՆ-ի Ներկայացուցիչների պալատի առաջարկով Տատրեանն ամփոփ մի զեկոյց է պատրաստում, որը հիմք պէտք է ծառայէր բանաձեւ ընդունելու համար։ Այսպիսով, Տատրեանի ջանքերով Ապրիլի 24-ը համընդհանուր ազգային սգոյ օր է հռչակւում ԱՄՆ Կոնգրեսի արձանագրութեան մէջ(58)։

1975 թ. «Ալիք» թերթը ծանուցում է, որ Ապրիլի 21-ին Վ. Տատրեանը Սիրակուզի համալսարանում հանդէս է գալու «Ցեղասպանութիւնը 20-րդ դարում», իսկ Ապրիլի 23-ին դասախօսելու է Նիւ Եորքում տեղի ունենալիք կրօնական համագումարում եւ Կոլումբիայի համալսարանում(59)։

1975 թ. Օգոստոսի 25–29-ը Սան Ֆրանցիսկոյում կայանալիք Ամերիկեան հասարակագէտների միութեան տարեկան համագումարի «Համաշխարհային հակամարտութիւնների սոցիոլոգիա» յատուկ նստաշրջանին մասնակցելու էին մեծ թուով հասարակագէտներ։ Հրաւիրուած էր նաեւ Տատրեանը՝ ներկայացնելու «Միջազգային բախումներում ցեղասպանութիւնը որպէս գործառնութիւն» զեկոյցը՝ ցեղասպանութեան համապարփակ տեսութեան վերաբերեալ(60)։ Մինչ այդ նա յատուկ հրաւէրով մասնակցելու էր Յուլիսի 1–12-ը Իտալիայում «Զոհագիտութիւն եւ ժամանակակից քաղաքակրթութեան պահանջները» խորագրով գիտական նստաշրջանին, որտեղ բանախօսելու էր ապագայ ցեղասպանութեան կանխարգելումի բարդ հարցի շուրջ(61)։

1975 թ. Տատրեանը հրատարակում է միջազգային որոշ բախումների ընթացքում հաւանական ցեղասպանածին պայմանները քննող աշխատութիւն(62)։ Այն ներկայացուելու էր Բելաջոյում՝ ՆԱՏՕ-ի Զարգացող ուսմունքների ինստիտուտի «Զոհերը եւ արդի հասարակութեան կարիքները» խորագրով նոյն թուականի Յուլիս ամսին կազմակերպուող յատուկ ժողովում(63)։ Ցեղասպանագէտի հեղինակութիւնն ու ճանաչումն այնքան մեծ էին, որ, ինչպէս հաղորդւում է, «… մասնագէտ եւ ազատ աշխարհը նրան հրաւիրել է ներկայ գտնուելու ՆԱԹՕ-ի կազմակերպած յատուկ ժողովին, քննելու համար ռազմագիտական, տեխնիկական եւ զինուորական գիտական խնդիրներ»(64)։ Գիտաժողովին մասնակցում էին Ճապոնիայից, Աւստրալիայից, Անգլիայից, Գանատայից ու եւրոպայից Ասիայի եւ Աֆրիկայի մի շարք երկրներից հրաւիրեալ մասնագէտներ։ Վ Տատրեանը ներկայացնում է ապագայ ցեղասպանութիւնների հաւանականութիւնը կանխատեսելու եւ այն հնարաւորինս կանխարգելելու վերաբերեալ իր առաջարկները։ եւ ահա նրա նախաձեռնութեամբ գիտաժողովի մասնակիցներն ընդունում են մի բանաձեւ՝ ուղղուած այն պետութիւններին որոնք դեռ չեն վաւերացրել ցեղասպանութեան դէմ Միացեալ Ազգերի ընդունած դաշինքը՝ անյապաղ այն ընդունելու կոչով։ Տատրեանը որպէս տեսական քննադատ մասնակցում է նաեւ գիտաժողովի ոճրագիտութեան ապագայ հեռանկարների ու ոճրագիտական վարկածների եւ յատկապէս հաւաքաբար գործած ոճիրների մասին ստորաբաժանման աշխատանքներին։

1975 թ «Արեւ օրաթերթն անդրադարձել է Տատրեանի նոյն թուականի Յունիս ամսին Պերլինի համալսարանի Ազգագրութեան ինստիտուտի բազմամարդ սրահում ցեղասպանութեան ընդհանուր թեմայի վերաբերեալ գերմաներէնով ընդարձակ դասախօսութեանը։ Հիմնական թեման Հայոց եւ այլ ցեղասպանութիւնների մանրամասն եւ համեմատական վերլուծութիւնն էր։ Նշենք նաեւ՝ Տատրեան գիտնականի իւրայատուկ յատկանշական կողմերից մէկն էլ այն էր որ նա իր դասախօսութիւնների ժամանակ ելոյթ էր ունենում առանց գրառումների «Ունկնդիրներու վրայ մեծ տպաւորութիւն թողուց Փրոֆ Տատրեանի բացառիկ այն տաղանդը որու շնորհիւ ան իր դասախօսութիւնը ներկայացուց ոչ միայն առանց ոեւէ նօթերու օգնութեան այլեւ գիտական կուռ ոճով(65)։ Նաեւ՝ Շատ մը գերման դասախօսներ ուղղակի զարմանք եւ հիացում յայտնեցին որ օտար մը այսքան բարձր մակարդակով կրնար գերմաներէն լեզուով դասախօսութիւն մը տալ առանց օգտուելու գրաւոր նօթերէ եւ յենելով միայն իր յիշողութեան եւ կազմակերպուած մտքի վրայ»(66)։

1976 թ Ամերիկեան հասարակագէտների միութեան նորընտիր նախագահ Ալֆրեդ ՄաքՔլանկին Տատրեանին հրաւիրում է կազմակերպելու եւ նախագահելու Համագումարի ցեղասպանութեանը նուիրուած յատուկ նստաշրջանը(67)։ Արեւ օրաթերթը գրում է «Սա առաջին անգամն է որ Միութիւնը գնահատելով փրոֆ Տատրեանի ընկերաբանական աշխատանքները կը ճանչնայ ցեղասպանութիւնը իբրեւ վաւերական ընկերաբանական նիւթ եւ կը տնօրինէ կազմակերպումը յատուկ նստաշրջանի մը։ Օգոստոսի 30-ին տեղի ունեցած այդ նստաշրջանում գիտնական ցեղասպանագէտն իր վերլուծական ելոյթում լուսաբանում է թուրքերի գործադրած տանջանքի եւ ահաբեկութեան դերը Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքում(68)։

Սեպտեմբերի-ին այս նոյն թեման Տատրեանը ներկայացնում է Վաշինգտոնի Ամերիկեան հասարակագէտ հոգեբանների ընկերութեան տարեկան համագումարում՝ մեծ տպաւորութիւն թողնելով։ Արեւ օրաթերթը նաեւ յայտնում է «… Վ Տատրեան կուռ ոճով մը եւ առանց օգտուելու նոթագրութիւններէ ներկայացուց ուժեղ կազմակերպուած թեզ մը Հայկական ցեղասպանութեան մասնայատուկ մէկ հանգամանքի մասին։ Հայ ցեղասպանագէտը ընդգծում է տանջանքի եւ ահաբեկման տարաբնոյթ եղանակները եւ դրանց նպաստող հասարակական պայմանները։ Նաեւ նշում է որ շարունակաբար անտեսւում է Հայոց ցեղասպանութիւնը(69)։

1980 թ Օգոստոսի 5–9-ը Ֆրանսիայի Լա Նափուլ գյուղաքաղաքում՝ ցեղասպանագիտութեանը վերաբերող գիտաժողովում տասնչորս հեղինակաւոր հրեայ գիտնականների մէջ միակ հայը փրոֆեսոր Տատրեանն էր։ Այդ ժամանակ նա Նիւ Եորքի նահանգային համալսարանում հասարակագիտութեան դասախօս էր։ Գիտաժողովին նա ընդարձակ զեկոյցով մանրամասնում է Հայոց ցեղասպանութեան թէ՛ հասարակական եւ թէ՛ իւրայատուկ յատկանիշները՝ շեշտելով ««Իւրայատկութիւնը ցեղասպանութեան զոհ որեւէ ազգի մը փորձառութեան բնագաւառին մէկ անբաժան մասը կը կազմէ որով ցեղասպանութեան ստորոգելիները թէ հասարակ յայտարարներով եւ թէ իւրայատուկ հանգամանքներով կը բնորոշուին(70)։ Բանավէճի ժամանակ իսրայէլցի մի շարք պատմաբաններ համառօրէն պնդում են որ հրէական Ողջակիզումը պէտք է տարորոշել Հայոց ցեղասպանութիւնից։ Տատրեանն իր զարմանքն ու ցաւն է յայտնում որ այդ պնդողները որքան քիչ եւ հարեւանցիօրէն են ուսումնասիրել Հայոց ցեղասպանութիւնը։ Երուսաղէմի Հրէական համալսարանի հրէագիտութեան բաժնի վարիչ Եհուդա Բաուերն ընդունում է որ իրենք քիչ բան գիտեն Հայոց ցեղասպանութեան մասին եւ հաւանական է որ հայերի ու հրեաների հանգամանքները համեմատելի են։ Գիտաժողովին մասնակից մի շարք ամերիկացի հրեայ փրոֆեսորներ որոնց առաջնորդում էր Եյլի համալսարանի ամերիկացի հրեայ գիտնական յայտնի հոգեբոյժ Ռոբերդ Լիֆթոնը նա պատրաստում էր ընդարձակ հատոր՝ բժիշկների յանցաւոր դերը ցեղասպանութեան իրականացման մէջ թեմայով, շեշտում են որ չպէտք է տարուել ու սեւեռուել հրէական Ողջակիզումի տարանջատումով ու բացառիկ զոհի բարդոյթով։ Տատրեանն իր երկրորդ ելոյթում բացատրում է երկու թուրք բժիշկների՝ Պէհաէտտին Շաքիրի եւ Նազըմի ունեցած որոշիչ դերը Հայոց ցեղասպանութեան կանխամտածման ծրագրման եւ իրագործման մէջ։ Ներկայացնում է փաստեր Էրզրումի զինուորական հիւանդանոցում կատարուած իբր ժանտախտի դէմ փորձարկումների հետեւանքով անթիւ հայերի զոհուելու փաստերը յիշատակում է նաեւ Տրապիզոնի Պետական հիւանդանոցի թուրք բժշկի դահճային մասնակցութիւնը նա հիւանդանոցում թունաւորել էր հարիւրաւոր երեխաների ապա նրանց նետել Սեւ ծովը։ Տատրեանի բերած այս տեղեկութիւնները նորութիւն էին մասնակիցների համար։ Հետագայում գիտնականն այդ թեմայով հրատարակում է արժէքաւոր յօդուած(71)։

Յայտնութիւն էր նաեւ երբ Տատրեանը գիտաժողովում բացատրում է Հայոց ցեղասպանութեան իրագործման մէջ բանտերից դիտաւորեալ ազատ արձակուած ոճրագործների ունեցած բացառիկ դերի մասին։

Եզրափակիչ նիստում Տատրեանն իր զեկուցումը սկսում է Արիստոտելին յղելով՝ Երբ մարդը անջատւում է օրէնքի եւ արդարադատութեան կապանքներից դառնում է վատթարագոյն մի անասուն։ Ընդգծում է նաեւ մարդկային պատմութեան ողբերգական հանգրուանները որոնք պայմանաւորուած են ատելութեան եւ դաժանութեան կրքերի գերակշիռ տարողութեամբ։ Հայոց ցեղասպանութիւնը բնորոշում է որպէս մարդկային արդարութեան մղձաւանջ եւ մարդկութեան սկզբունքների սնանկացման շռնդալից փաստ։ Ապա Տատրեանը յայտարարում է «Իբրեւ հայ չեմ վարանիր արտայայտելու իմ խորարմատ յոռետեսութիւնը մարդկութեան ապագայի մասին։ Այս իմաստով կը համարձակիմ նոյնիսկ յայտարարել, որ անհաւանական կամ անկարելի պէտք չէ նկատել պայմաններու յեղաշրջումով մը Գերմանացիներու դիմադարձութիւնը»(72)։ Աւելացնում է նաեւ, որ չի բացառւում՝ մի օր Գերմանիան կրկին որդեգրի նացիզմը եւ կանգնեցնի Հիտլերի արձանը՝ նրան յայտարարելով ազգային հերոս։ Միգուցէ այն ժամանակ հրեայ գործընկերները հասկանան հայերի «հոգեկան լուծը եւ անսահման թախիծը», գնահատեն այն իրողութիւնը, որ եթէ Գերմանիան յաղթէր, հրեաները յայտնուելու էին հայերի վիճակում։ Նրանք եւս պէտք է տանջուէին ու չարչարուէին իրենց զոհ-ազգ ներկայացնելու համար, թերեւս այն ժամանակ կը հասկանային, թէ ինչ են զգում հայերը՝ տեսնելով Թալէաթի յուշարձանը կամ Անգարայում նրա անունով փողոց(73)։

1995 թ. Հայոց ցեղասպանութեան 80-րդ տարելիցին Երեւանում տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովում Տատրեանը տեսական հիմնաւորումներով ու փաստերով ներկայացնում է Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ որպէս պետական ոճիր («state crime»)(74)։ 1997 թ. ապրլի 17–29-ն Աւստրալիայի Մելբուրն քաղաքում նրան հիւրընկալում են Ցեղասպանութիւնների համեմատական ուսումնասիրութիւնների կենտրոնը եւ Հայոց ցեղասպանութեան ոգեկոչման յանձնախումբը՝ որպէս ցեղասպանութեան 82-րդ տարելիցի ոգեկոչման գլխաւոր բանախօս։ Տեխնոլոգիական համալսարանում հայ եւ յոյն գիտնականների ու գիտաշխատողների ներկայութեամբ զեկուցում է «Օսմանեան կայսրութեան անկման օրերին ազգայնական հակամարտութիւնների դերի» մասին։ Ապրիլի 22-ին Նիւ Սաութ Վեյլզ նահանգում դասախօսում է «Ահաբեկչութիւնը որպէս ցեղասպանութեան նախերգանք» թեմայով։ Հանդիպումներ է ունենում աւստրալիական քաղաքական շրջանակների, Նիւ Սաութ Վեյլզ նահանգի ընդդիմադիրների առաջնորդ Փ. Քոլինզի հետ։ Նահանգային խորհրդարանում Տատրեանը ներկայացնում է ցեղասպանութեան վերաբերեալ իր ուսումնասիրութիւնները։ Այդ հանդիպմանը մասնակցում էին հայ համայնքի եւ Աւստրալիայի Հայ դատի յանձնախմբի ներկայացուցչիները։ Ապրիլի 24-ին Վիլըբի քաղաքում նահանգի բարձրաստիճան պաշտօնեաների եւ 1500 մասնակցի ներկայութեամբ գիտնական-ցեղասպանագէտը իր ելոյթում պարզաբանում է մեծ ուժերի անտարբերութեան ու ոճրագործների անպատժելիութեան իրողութիւնը, որը թոյլ տուեց ցեղասպանութեան շարունակութեանը։ Հանդիպմանը ելոյթ է ունենում նաեւ նահանգի վարչապետ Բոբ Քարը՝ դատապարտելով Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը՝ պահանջելով, որ Գերմանիայի նման Թուրքիան եւս պէտք է ճանաչի իր ոճիրը եւ կատարի համապատասխան հատուցում։ Ապրիլի 26-ին Տատրեանը հայերէն դասախօսում է «Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների հեռանկարը ցեղասպանական յանցանքի ներքոյ» թեմայով, իսկ Ապրիլի 26-ին՝ Ցեղասպանութիւնների համեմատական ուսումնասիրութիւնների կենտրոնում խօսում է Գերմանիայի պատասխանատուութեան մասին։ Շուրջ 300 հոգու ներկայութեամբ հիմնարար վերլուծութիւններով ապացուցում է Հայոց ցեղասպանութեանը գերմանացիների ուղղակի մասնակցութիւնը՝ ցոյց տալով, որ այդ «յաջողութիւնը» հրէական Ողջակիզումի նախատիպը դարձաւ։ Առաջադրում է մի շատ կարեւոր թեզ. ժողովրդավար Գերմանիան ժամանակի ընթացքում պէտք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանութեանն իր մեղսակցութիւնը, ինչպէս որ այն արել է այլ առիթներով։ Ըստ նրա՝ այդ քայլն աւելի կը մեծացնի Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հաւանականութիւնը։ Սիդնիում՝ Խաղաղութեան եւ հակամարտութեան ուսումնասիրութիւնների կենտրոնում, զեկուցում է «Զանգուածային բռնութիւնը՝ որպէս պետական ուժի գործիք» թեմայով։ «Ցեղասպանութեան քաղաքականութիւն» դասընթացի շրջանակում Տատրեանը վերլուծում է Հայոց ցեղասպանութեան եւ Հոլոքոստի համեմատական կողմերը(75)։

(շարունակելի)

«Պատմաբանասիրական Հանդէս», 2023

Մեկնաբանություններ