Լեռնային գյուղերի պահպանումը Հայաստանի անվտանգության խնդիրն է

ՀԻՄՆԱՀԱՐՑ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՅՈՒՂԵՐԸ ԽՈՇՈՐԱԳՈՒՅՆՆ ԵՆ ԱՄԲՈՂՋ ԱՊՀ-Ի ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ
Կոլխոզ-սովխոզային ժամանակաշրջանի վերջին մոհիկանները վկայում են, որ գյուղերի և գյուղապետարանների (գյուղսովետների) խոշորացումից-ապախոշորացումից հետո մեր գյուղատնտեսությունն այլևս ուշքի չեկավ: Դա է վկայում նաև վիճակագրությունը: Իսկապես, համայնատիրական կարգի գոյության վերջին 2-3 տասնամյակների ընթացքում Հայաստանի գյուղատնտեսության զարգացման տեմպերը, միջին հնգամյա ցուցանիշները նվազեցին 5-10%-ից մինչև 5-0,5%: Այլ խոսքով, հանրային գյուղատնտեսությունն այդ տարիներին դոփում էր տեղում, ինչը և ավարտվեց համայնավարական ագրարային կարգի տխուր և համատարած փլուզումով:
Ինչպես վկայում է տնտեսագիտական-վիճակագրական վերլուծությունը, Հայաստանի գյուղերը խոշորագույնն են ամբողջ ԱՊՀ-ի տարածքում: ՀՀ-ի մեկ գյուղի բնակչության միջին թիվը մոտ 1500 մարդ է, որը 2,5 անգամ գերազանցում է ԱՊՀ-ի միջին ցուցանիշները: Համեմատության համար նշենք նաև, որ Վրաստանում գրեթե նույն ցուցանիշներն են, ըստ որում, այստեղ առկա են լեռնային բնակավայրերի հիմնախնդիրներ: Ինչո՞ւ մեր հարևանները չեն խոսում գյուղերի խոշորացման մասին: Երևի դեռ չե՞ն հասկանում, որ դա լավ բան է:
Հիշեցնենք ընթերցողին, որ խոշոր տնտեսությունների առավելության մասին «դասական» մարքսիստական տեսությունը վաղուց արդեն մերժվել-հերքվել է կյանքի և գիտության կողմից` որպես հակագիտական մոլորություն: Ասվածը վերաբերում է նաև խոշոր տնտեսությունների կառավարմանը. նման խոշոր և գերխոշոր տնտեսությունների կառավարումն անհամեմատ ավելի բարդ է և ցածրարդյունավետ: Եթե գյուղերի և գյուղապետարանների խոշորացման հեղինակները հակառակ կարծիքի են, ապա, ինչպես ասում են, ավելի վատ իրենց համար: Սակայն նման ծրագրերը նրանց հեղինակներին վնաս չեն բերում: Ավելին, նույնիսկ օգուտ կարող են բերել, երբ դրանք ֆինանսավորվում են Արևմուտքի տարբեր կառույցների դրամաշնորհներից: Եվ ինչ փույթ, որ դրանք ավերիչ են մեր տնտեսության համար: Իսկ Արևմուտքը, որտեղից կարող են հնչել նման հորդորներ, և որի հետ փորձում են համեմատել մեր երկիրը, այս հարցում ունի խիստ հակասական փորձ: Հատկանշական է, որ իրենց իսկ` եվրոպացիների խոստովանությամբ, այնտեղ, ուր դիմել են համայնքների համատարած և արագ խոշորացման, գյուղացիությանը որպես դասակարգ գրեթե կորցրել են և լուրջ սպառնալիքներ են ստեղծել սեփական երկրի համար: Եվ հակառակը, գյուղացիությունը և գյուղատնտեսության մրցունակությունը պահպանվել են այն երկրներում, որոնք ավելի հավասարակշիռ մոտեցում որդեգրեցին այս հարցում: Գերմանիայում, օրինակ, այս գործընթացը տևեց 10 տարի` 1965-1975 թթ., իսկ Շվեդիայում նույն գործընթացի համար պահանջվեց 48 տարի` 1951 թվականից սկսած մինչև 1999 թվականը: Ինչ վերաբերում է Արևելյան Եվրոպայի երկրներին, ապա մեկ համայնքի բնակչության միջին թիվը Չեխիայում 1680 մարդ է, Սլովակիայում՝ 1846, Հունգարիայում՝ 3290, մեր երկրի գյուղական համայնքներում՝ 1443: Հազարից պակաս բնակչություն ունեցող համայնքներն այս երկրներում համապատասխանաբար կազմում են ամբողջի 79,8%-ը, 68,5%-ը, 52, 6%-ը, մեր երկրում` 52,5%-ը:
Հայաստանում, ինչպես հայտնի է, համայնքները միմյանցից խիստ տարբերվում են բնակչության թվով: Միջին հաշվով մեկ համայնքում բնակվում է 4084 մարդ, առանց Երևան քաղաքի՝ 2777, իսկ միայն գյուղական համայնքներում՝ 1443 մարդ: Ընդ որում, կա մինչև 200 բնակիչ ունեցող 96 համայնք, 201-ից 500 բնակիչ ունեցող՝ 176, 501-ից 1000 բնակիչ ունեցող՝ 185, 1001-ից 3000 բնակիչ ունեցող՝ 318, 3001-ից բարձր բնակիչ ունեցող՝ 96 գյուղական համայնք:
Հայաստանի Հանրապետությունն այսօր ունի 871 գյուղական համայնք, որոնցից 700-ը` լեռնային շրջաններում, դրանց զգալի մասը բարձրլեռնային և սահմանամերձ գյուղեր են, և յուրաքանչյուրի ամրապնդումն ունի կենսական, ավելի ճիշտ` ռազմավարական նշանակություն մեր հանրապետության համար: Մինչդեռ, եթե առաջնորդվենք գյուղերի և գյուղապետարանների խոշորացման ծրագրով, նշված 700 գյուղերից «իշխանազուրկ» կդառնա շուրջ 500 գյուղ: Դա է վկայում 20-րդ դարի խոշորացումների դառը փորձը: Ո՞վ կարող է հաշտվել նման հեռանկարի հետ, չէ՞ որ այդ գյուղերն աստիճանաբար կլքվեն (պատճառներն արդեն ներկայացվել են մեր կողմից) և կդատարկվեն ընդամենը մեկ սերնդի կյանքի ընթացքում:
Ո՞վ կարող է ավելի լավ ծառայություն մատուցել մեր չորս բոլորը խրամատավորված հակառակորդներին:
Մի՞թե խոշորացման ծրագրի հեղինակներն ապրում են ինչ-որ վիրտուալ-երևակայական, շվեյցարանման մի երկրում և ոչ թե Հայաստանի Հանրապետությունում, որն ապրում-մաքառում է.
l թշնամական շրջափակման պայմաններում,
l միջպատերազմական (պատերազմը դեռ չի ավարտվել) պայմաններում,
l վերջապես, ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի պայմաններում, որի վերահաս վտանգը կախված է մեր գլխին:
ՎԵՐՋԱԲԱՆ
(կամ ո՞ւմ է ծառայում համայնքների խոշորացման ծրագիրը)
Ամփոփենք: Նկարագրված արտակարգ իրավիճակի պայմաններում մարտնչող երկրում գյուղերի և գյուղապետարանների առաջարկվող խոշորացման ծրագիրը պետք է դիտվի առնվազն որպես վարչական արկածախնդրություն: Հետևաբար, այդ ծրագիրն այսօր պետք է կասեցվի և հանվի շրջանառությունից, չժխտելով, որ երբևէ պետք է սկսել նաև այդ գործընթացը: Միայն մի քանի լուրջ վերապահումներով: Մինչև համայնքների խոշորացման գործընթաց սկսելը Հայաստանը, անկասկած, պետք է լուծի առնվազն երեք հիմնախնդիր.
ա) Արցախի և ազատագրված շրջանների միջազգային կարգավիճակի ամրագրում:
բ) Լեռնային բնակավայրերի լիարժեք բնակեցում և համաչափ զարգացում:
գ) Ազգային մրցակցային տնտեսության կայացում:
Դա այն ժամանակն է, երբ հարաբերությունները մեր ոխերիմ հարևանների հետ կլինեն նույնքան քաղաքակիրթ, որքան ֆրանկո-գերմանական հարաբերություններն այսօր: Հասկանալի է, որ այս խնդիրները ոչ թե մի քանի տարվա, այլ մի քանի սերնդի նպատակային գործողությունների կարիք ունեն:

Նորայր ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ

Պրոֆեսոր

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ

Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ