Եղեռնի միջով անցել, շրջել է աշխարհով մեկ ու հասել է մեզ

1915 թվականի գաղթի ճանապարհին մեռնող մարդկանց հագուստից հայ ամուսինները մեկական փոքր կտոր են վերցնում և դրանցից պատկերագորգ հյուսում:

Գաղթի ճանապարհին պատկերազարդ գործվածքը դառնում է յուրահատուկ ծածկոց ամուսինների համար: Ավելի ուշ հայտնվում է աճուրդում: Գնում է Երանուհի Հայդոսյանը:
Գերմանաբնակ հայուհին շուրջ 60 ձեռագործ աշխատանք է նվիրել Սարդարապատի թանգարանին, հիմնականում` հայերից գնված:
Նա գնել է հայերին վերաբերող ամեն ինչ` գրքից սկսած, իր մոտ ոչինչ չպահելով, նվիրել է, փրկել, առաջնորդվել այն գաղափարով, որ հայկական ամեն արժեք իր տեղում պետք է լինի:
Գաղթի ճանապարհին ստեղծված հյուսածո պատկերագորգը ներկայումս Հայաստանի պատմության թանգարանում է:
Զարմանալի այս կնոջ մասին ինձ պատմեց նկարչուհի Նինա Աղավելյանը: Իսահակյանի անվան կենտրոնական գրադարանի այգում էինք: Նայում էինք Երանուհի Հայդոսյանի լուսանկարները, որոնցից մեկում նա գիրք էր թերթում:
«Առանց գրքի դժվար թե Երանուհի Հայդոսյանին կարողանայի պատկերացնել,- ասաց Նինա Աղավելյանը:- Թուրքիայում մասոնների մասին գիրք էր տպագրվել, որում ասվում է, որ մասոններն իրենց երդումը դրել են հայի մաշկի վրա: Սիրում էր խոսել այն թեմաներից, որոնք վերաբերում էին հայերին, չարչարանք են պատճառել նրանց: Պատահական չէ, որ ամբողջ կյանքում նա փորձել է նեցուկ լինել ցանկացած հայի, կարևոր չէր` մի որբուկ է, թե Հայաստանից գնացած պաշտոնյա, որն այդ օրն ուներ հյուրանոցի կարիք: Նրա հետ ծանոթացել եմ Գերմանիայում, Գերմանիա տարագրված ԱՍԱԼԱ-ի անդամներից մեկի միջնորդությամբ: Ծանոթությունն աստիճանաբար վերածվեց մտերմության: Նա հայեցի խոսքի կարիք ուներ, սիրում էր հայերեն երգեր լսել, ինձ ձայնակցում էր, փորձում էր սովորել: Հաճախ էր հյուր գալիս ինձ: Շատ էր հարցնում Հայաստանի մասին, ամեն ինչից էր հարցնում»:
Երանուհի Հայդոսյանը մի քանի կրթություն է ստացել, աշխատել է Գյուլբեկյանի և այլ բարեգործական հիմնադրամներում, դասավանդել է անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, տիրապետել է իտալերենին: Իր գերմանացի ամուսնու հետ երկար չի ապրել, համատեղ երեխաներ չեն ունեցել, բայց ամուսնու երեխաներին հետագայում օգնել է:
«Մեծ հոգի ուներ, կարծես Հայաստանի ամեն մի փոքրիկ երեխան իր երեխան լիներ, և դա զարմանալի չէ. եթե կա նվիրվածություն, դա անմնացորդ է,- շարունակեց իր պատմությունը Նինա Աղավելյանը:- Երկար խոսում էր եղեռնից, պատմում էր, թե ինչքան ջանք է թափել Մորգենթաուն հայերին օգնելու համար: Իրենք տոհմիկ մարաշցիներ են, հայրը մեծ հեղինակություն է ունեցել, եղեռնի տարիներին նրանց չեն վնասել, արտոնություն են ունեցել: Տարագրվելով` գնացել են Բեյրութ, հասել են մինչև Ամերիկա: Երանուհու հարազատները Բեյրութում էին ապրում: Հիմնականում պատվելիներ էին, նաև գիտության և մշակույթի մարդիկ: Եղբայրը բնական քարերից փոքրիկ քանդակներ էր պատրաստում, եղբայրը մաթեմատիկոս էր, մյուսը` բժիշկ: Նրա զարմիկին` Հայկազյան համալսարանի տնօրեն Փոլ Հայդոսյանին բոլորը գիտեն: Շատ էր պատմում զարմուհու` Եսթերի մասին, ով կրում էր իր մոր անունը:
Երանուհին Գերմանիայից Բեյրութ ուղարկել էր քիլիմ (գոբելեն), որը մի ամբողջ բնակարան արժեր, գերադասում էր, որ այն իր հարազատների մոտ լինի»:
Նինա Աղավելյանը պատմեց նաև, այսպես ասած, ջութակի մասին: Ադրբեջանում Հայաստանի նախկին դեսպանի կինը Երանուհուն ջութակ է նվիրում, տարիներ անց պարզվում է, որ դա Ստրադիվարիուս է: ՈՒզում է թանկարժեք գործիքը թողնել հայրենիքին: Գերմանիայում հաստատվում է, որ ջութակը Ստրադիվարիուս է, այստեղ թաքցնում են, ուզում են չնչին գնով կորզել: Թեև վաճառելու նպատակ չուներ, թանգարանին պետք է թողներ: Տեսնում է, որ պիտի խաբվի, ուղարկում է հարազատներին` Բեյրութ: Անձնավորությունը, որ պետք է ջութակը Բեյրութ հասցներ, անհետանում է:
Նինա Աղավելյանի խոսքով` անվանը ծառայող այդ երանելի վիճակը իրեն շատ սազական էր: «Երանելի կին էր Երանուհի Հայդոսյանը,- ասաց նա:- ՈՒզում էր կյանքի վերջում հայրենիք գալ: Այդպես էլ չհաջողվեց»:
Գաղթի ճանապարհին ստեղծված պատկերագորգի հետքերով այցելեցինք Հայաստանի պատմության թանգարան:
Չեմ կարծում, թե ծածկ ունենալու համար են ամուսինները գործել այն: Եթե նույնիսկ այդպես է` վկայություն են թողել պատմությանը:
Նինա Աղավելյանի կարծիքով` արվեստագետ են եղել, թե ոչ, կարևոր չէ, համենայն դեպս, հերիք է մի գործ, որ նրանք հայտնի դառնան արվեստի պատմության մեջ: Մինչդեռ այս եզակի նմուշի մասին, հավանաբար, քչերը գիտեն: Թանգարանի ֆոնդապահը մեզ կասկածանքով ընդունեց, ուզում էինք տեսնել բնօրինակը, տեղեկություններ իմանալ կտավի մասին: «Եթե դուք ունեք լուսանկարը, պատմությունը գիտեք, ձեր ունեցած ինֆորմացիայի հիման վրա գրեք»,- խորհուրդ տվեց նա: Այնուամենայնիվ, ընդունված կարգի համաձայն, դիմում գրեցինք թանգարանի տնօրենին, խնդրելով տրամադրել տեղեկություն և թույլ տալ նայել աշխատանքը: Ասացին, որ մեզ կզանգահարեն: Արդեն օրեր են անցել խոստացած ժամկետից, իսկ արձագանք չկա։
Բոլոր դեպքերում, լավ է, որ պատմության թանգարանում նման եզակի նմուշ է պահվում: Որ Երանուհի Հայդոսյան ենք ունեցել: Որ գաղթի ճանապարհին նահատակված մարդկանց հագուստից հյուսված պատկերագորգը եղեռնի միջով անցել, շրջել է աշխարհով մեկ ու հասել է մեզ:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ