1877-1878 թ.թ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ հիշատակության արժանի շատ դրվագներ են եղել` Բայազետի գրավումից ու հերոսական պաշտպանությունից, մինչև Անիի ավերակներից ոչ հեռու գտնվող Ալաջա լեռան ստորոտին տարած փայլուն հաղթանակը, որտեղ թուրքական զորքերի հրամանատարը հազիվ փրկվեց գերի ընկնելուց, Արդահանի գրավում և այլն։ Բայց մի դրվագ, որը տեղի ունեցավ Կարսի գրավման ժամանակ, այնուամենայնիվ, ավելի խոր և բարձր գնահատականի կարիք ունի։

(Քոնը, որ չունես, չուպաչուպսին պտի կանչես, որ բեմում ուռի։ Կամ էլ Թանկյան Սերժիկին, որ թաք ոտքի վրա կանգնած բախտի արագիլը երգի։)

Մխիթարյանները շատ մեծ ներդրում ունեն հայոց լեզվի քերականության, հայոց պատմագրության, աշխարհագրության, քարտեզագրության, միջնադարյան գիտության նվաճումներն աշխարհին ծանոթացնելու գործում։ Մխիթարյան աշխարհագրությունը սկզբնավորվում է քարտեզագրությամբ, որը միայն գիտահանրամատչելի նպատակ չէր հետապնդում, այլև ուներ շեշտված ազգային քաղաքական ենթատեքստ․ մինչ նրանց հրատարակությունները՝ աշխարհի քարտեզների վրա բացակայում էր Հայաստանը և այն, որպես առանձին

Ինչու՞ Նժդեհը Սյունիքը պոկեց, փաստացի` առանձնացրեց Առաջին հանրապետությունից:

Ամբոխը հրճվում էր, երբ Ռոբեսպիերն ու նրա հեղափոխական ընկերները գիլյոտինի էին ուղարկում թագավորին և ազնվականներին՝ անեծքներ ուղղելով մահապատժի ենթարկվողներին:

Այվազովսկին շուրջ 6000 կտավի հեղինակ է, որոնցից են «Արարատ լեռան հովիտը» (1882), «Արարատ» (1868, 1887), «Հայ մարտիկի երդումը» (1891), «Հայ ժողովրդի մկրտությունը» (1892), «Բայրոնի այցը Մխիթարյաններին Ս. Ղազար կղզում», «Խրիմյան Հայրիկն Էջմիածնի շրջակայքամ» (1895) կտավները և այլն։

Այսօր վանական համալիրը պարունակում է եկեղեցի՝ զանգակատանով, կացարաններ, գրադարան, թանգարաններ, պատկերասրահ, ձեռագրերի շտեմարան, տպարան, տարբեր ուսումնական և հետազոտական հաստատություններ, այգիներ, Մխիթարի բրոնզե արձանը (1962 թ․), 1960-ականներին կանգնեցված Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր և 14-րդ դարի բազալտե խաչքար, որը նվիրաբերել է Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը 1987 թ.։

Այսպես Ս. Ղազար կղզին դառնում է հայ գրի ու գրչության ամենանշանվոր կենտրոններից մեկը, որն այսօր այցելելով՝ դժվար է պատկերացնել, որ աշխարհի տարբեր անկյուններից հազարավոր զբոսաշրջիկների և գիտնականների իրեն ձգող մշակութային այս օրրանը Մխիթարյանների հաստատվելուց առաջ լքված մի վայր է եղել, որը երկար տարիներ ծառայել է որպես անկելանոց։

«Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար: Աղոթքի հետ՝ աշխատանք, առաքինության հետ՝ հայրենասիրություն, հավատքի հետ՝ գաղափարական սևեռակետ, և միշտ Հայաստան, ամեն ինչ Հայրենիքին համար, հայ ժողովուրդին համար...»,-ահա այսպես էր Մխիթար Սեբաստացին բնութագրում Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզին, որտեղ երկար դեգերումներից հետո իր իսկ գերմարդկային ջանքերի և անլուր տառապանքների գնով հիմնադրված միաբանությունը՝ հոգևոր, ուսումնակրթական, գիտական և մշակութային այս կազմակերպությունը, պիտի դառնար լուսավորության փարոս՝ իր ճառագայթները հասցնելով աշխարհի բոլոր այն վայրերը, ուր հայեր էին ապրում՝ դեպի հայկական գաղթօջախներ և Հայաստան: