Մշակութային եղեռնը մեր երկրում շարունակվում է

Պատմության ծանր շրջափուլեր հայ ժողովուրդը շատ է ունեցել: Սակայն, երբեք չի կորցրել իր հոգևոր նկարագիրը: Փորձեք թերթել ավելի քան մեկ դար առաջ լույս տեսած հայ մամուլի հին էջերը. դուք կհանդիպեք 1915-ին՝ Հայոց ցեղասպանության օրերին լույս տեսած բազմաթիվ հոդվածների, որոնց հեղինակները եղել են հայ մշակույթի և թատրոնի գործիչները: Ապշելու երևույթ է, որ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր վայրերից մեր մտավորականներին հասնող արհավիրքի, սրախողխող եղած մեր նահատակների մասին պատմող հոդվածների կողքին հանկարծ կարդում ես, օրինակ, հայ թատրոնի ռեժիսոր, բեմադրիչ, դերասան և թատրեկան գործիչ Ամո Խարազյանի հոդվածը, թե ինչպես պետք է կարողանանք պահպանել հայ թատրոնը, ի՞նչ նոր պիեսներով հարստացնել խաղացանկը:

Կարծում եք՝ մեր արվեստագետը չի՞ հասկացել, թե ինչ է գրում: Ամենևին: Նա այդ ամենը գրել է փոթորկալից սրտով, հոգու կսկիծով՝ հասկանալով, որ մահվան վտանգի մեջ հայտնված ազգը թշնամուն էլի՛ հաղթելու է իր մշակույթը պահպանելով:
Ես այս օրինակը հենց այնպես չեմ բերում:
Անցել է ավելի քան 100 տարի, և աշխարհում տեղի ունեցող հոգևոր-ազգային մարտահրավերները մեզ դարձյալ կանգնեցրել են մի իրական ԳՈՅԱՊԱՅՔԱՐԻ առաջ: Փոխվել են ժամանակները, թվում է՝ փոխվել են ազգերին ցեղասպանելու գործիքները, սակայն նույնն է թշնամի ուժերի նպատակը՝ պետությունները զավթել ներսից ու արգելել նրանց ազգային մշակույթը:
Այս իրականության մեջ ենք ապրում 2018-ից ի վեր: Սկզբից հարձակում դասագրքրերի, հայագիտության դեմ, այսօր նաև՝ թատրոնների լուծարում:
Հարձակման թիրախում է հայ թատրոնը. դրա դրսևորումներից մեկին էլ հիմա ենք ականատես. ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությունը որոշել է լուծարել 1988-ի մեր ազգային զարթոնքի օրերի ծնունդ «ԳՈՅ» թատրոնը և միացնել 1922-ին հիմնադրված՝ արդեն 100-ամյակը բոլորած Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնին: Ի՞նչ մոտեցում է սա: Պետական մակարդակով շնորհավորա՞նք թատրոնի 35-ամյակի նախաշեմին: Արդյոք պատկերացում ունե՞ն, որ Գաբրիել Սունդուկյանի անվան թատրոնը և «Գոյ» թատրոնը միանգամայն տարբեր աշխարհներ են, տարբեր գեղագիտություն և փիլիսոփայություն ունեն, հայ մշակույթի պատմության տարբեր էջեր են, ի վերջո, տարբեր արժեքներ են: Եվ այս աշխարհները չեն կարող բախվել, առավել ևս՝ տարրալուծվել: Երկուսն էլ պիտի ունենան իրենց հարատև ընթացքը:
Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի 100-ամյա պատմության մասին անվերջ կարելի է խոսել: ՈՒ գրել են շատերը: Թատերագետների ոչ մի սերունդ չի հասցնելու ամփոփել այն հարուստ ժառանգությունը, որ ամբարել է Մայր թատրոնը:
Իսկ «Գոյ» թատրոն-լաբորատորիայի ստեղծման պատմությունը մեզ տանում է մեր ազգի գոյապայքարի օրերը՝ դեպի 1988 թվական, որը հիմնադրվել է թատերական գործիչների միությանը կից՝ ՀԽՍՀ և ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ Խորեն Աբրահամյանի աջակցությամբ:
Դեռ Երիտասարդական էքսպերիմենտալ թատրոնում էր սկսվել Արսեն Աբրահամյանի, Սամսոն Ստեփանյանի և Արթուր Սահակյանի համագործակցությունը: Այն շարունակվում է «Կամերային» թատրոնում, որտեղ 1981-ից ստեղծագործում էր նաև Արմեն Մազմանյանը: Եվ այս չորս արվեստագետները միմյանց համախոհներ գտնելով` 1988 թ. հեռանում են «Կամերային»-ից, իրենց թատրոնը ստեղծելու նպատակով: Համախմբվեցին, հաղորդակցվեցին մտքերով և հաստատվելով Սունդուկյանի անվան թատրոնի ձեղնահարկում՝ սկսեցին «թատրոն կառուցել»:
«Գոյ» թատրոնի ներկայացումների արխիվն եմ ուսումնասիրում: Եվ տարիների հեռվից բացահայտում եմ, որ այն մեր ազգային-մշակութային կյանքում իր գոյության ընթացքում դարձել է արժեք՝ իր հետ բերելով մի նոր բացառիկ ուղղություն :
«Գոյ» թատրոնը ստեղծող արվեստագետները ասպարեզ եկան ՝ ի սկզբանե իրենց առաքելությունն ու ուրույն ձեռագիրը որդեգրած:
Մեր երկրի համար ծանրագույն այդ օրերին (1988-ի աղետալի երկրաշարժ, Հայաստանի արևմտյան՝ մյուս թշնամի հարևան երկրում հայերի հանդեպ ցեղասպան գործողություն ու բռնագաղթ) նրանք իրենց բեմադրած գործերով հանդիսատեսին ոգեշնչել են խորհելու ազգի գոյաբանական ընթացքի, գոյապայքարի, մարդու հոգու և էության մասին, խորհել մե՛ր անցնելիք ճանապարհի մասին:
Սա եղել է էության թատրոն:
Մարդիկ, ովքեր հասցրել են դիտել «Գոյ» թատրոնից թեկուզ մի քանի ներկայացում, ապա կվկայեն, որ հայ և համաշխարհային դրամատուրգիայի մեջ բազմաթիվ են դասական ու ժամանակակից առանցքային գործեր, որոնց իր ուրույն ձեռագրով անդրադարձել է «Գոյ»-ը:
Չի շրջանցել անգամ դրանց ուղղությունները՝ դասական պիեսներից մինչև էքզիստենցիալիզմ , աբսուրդի թատրոն, մինչև ժամանակակից դրամատուրգների գործեր: Եվ բեմադրել է նորարարական մոտեցումներով:
Դրանցից մի քանիսը նշելն էլ բավական է, որ ի ցույց դրվի թատրոնի խաղացանկի հարստությունն ու բազմաժանրությունը.
Այսպես. Ժ. Բ .Մոլիերի «Սկապենի արարքները» կատակերգությունը, Սեմյուել Բեքեթի «Դեպի վերջ» ներկայացումը, Ալբեր Կամյուի «Օտարը» հոգեբանական դրաման, Վիլիամ Սարոյանի «Քարանձավի մարդիկ» ներկայացումը, Աղասի Այվազյանի «Արալեզ» լիրիկական դրաման:
Առանձնահատուկ հիշատակման է արժանի Սամսոն Ստեփանյանի «Խոսիր ինձ հետ սիրո մասին. (Տոնինո Գուերրայի ստեղծագործությունների մոտիվներով)» ներկայացումը:
Պետական օղակներում գտնվողների համար հատուկ նշեմ , որ Տոնինո Գուերրան եղել է համաշխարհային կինոհանճարներից մեկը, ում իրավամբ անվանել են Վերածննդի մարդ, ով մեծ կապեր է ունեցել Հայաստանի հետ, մոտ է եղել Սերգեյ Փարաջանովին: Եվ ամեն անգամ Հայաստան այցելելիս նրա համար առաջին կանգառը եղել է Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանը:
«Գոյ» թատրոնը չի անտեսել որևէ ազգային արժեք, ինչի վկայությունը եղել է, օրինակ, «Հովհաննես Թումանյան. հավերժի ճամփորդ» պոեզիայի երեկոն:
Եվ այս ամբողջ շարքում կա մի արժեքավոր գործ ևս. «ԳՈՅ» թատրոնի խաղացանկում է «Գարեգին Նժդեհ. Իրական առասպել» (պատմական հետազոտություն 1 գործողությամբ) ներկայացումը, որի բեմադրող ռեժիսորն է Արթուր Սահակյանը. արվեստի ու ամենից առաջ հայրենիքի նվիրյալ մի մարդ, ով արդեն չորս տարի պայքարում է մեր ազգի համար գոյաբանական վտանգ ներկայացնող այս ապազգային ուժերի դեմ:
-«Ծանիր զքեզ», -ասում են մեր եկեղեցու իմաստուն հայրերը: Իսկ Գարեգին Նժդեհը մեր ազգային ինքնաճանաչողությանը հասնելու ճանապարհն է: Դրա համար էլ նրան չեն ներում մեր թշնամի ուժերը: Նժդեհի պատմական ու ազգային գաղափարաբանական դասերը մեր գոյության միջնաբերդն են, որ պիտի դառնան մեր հոգենորոգման սկիզբը: Գարեգին Նժդեհի ցեղակրոնությունը որևէ առնչություն չունի ուրիշ ազգերի քաղաքակրթությունը ժխտելու հետ, ինչպես ուզում են կեղծ քարոզներով ներկայացնել այսօրվա պաշտոնյաները:
Նժդեհն ինքն ասում է.
-Ես կարդացի ցեղիս թողած աստվածային հետքերը երկրագնդի վրա, համբուրեցի, պաշտեցի. Ես դարձա ցեղակրոն:
Եվ ահա Նժդեհին որպես ազգային արժեք դավանող ու ներկայացման տեսքով քարոզող թատրոնը կանգնած է չլինելու փաստի առաջ:
Բարեբախտաբար, թատերական աշխարհը լուռ չէ. բազմաթիվ արձագանքներ կան տարբեր թատրոնների արտիստների ու ռեժիսորների կողմից: Տեսանելի է, որ «Գոյ» թատրոնը միակը չի լինելու , որը հայտնվել է հարվածի տակ: Հաջորդը լինելու են մյուս թատրոնները: Իսկ թատրոնն ինքն ազգի մշակույթի մի կարևոր բնագավառն է, նրա կենդանի էությունը: Մշակույթը ազգի հոգևոր անվտանգությունն է, մեր դարպասներն են: Այսօր մենք մեր նյութական Հայրենիքն ենք կորցնում: Իսկ հայրենիքն ու մշակույթը իրարից տարաջատված չեն: Ջնջեցի՞ն մշակույթը՝ մեր հոգևոր միջնաբերդն ու սյունը, շարունակելու ենք կորցնել նաև Հայրենիքի սահմանները: Հազարամյակների մի ազգ կդառնա անգո մի գոյություն:
Այսօր մեր բոլորի նպատակը մեկը պետք է լինի պայքարել՝ պահպանելու համար «Գոյ» թատրոնը, ոտնձգությունից հեռու պահել Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնն ու մշակույթի մյուս օջախները: Եվ երբ գա օրը, և մենք ձևավորենք ազգային իշխանություններ, մեր բանակը վերականգնելուն զուգահեռ՝ պետք է որդեգրենք նաև Մշակույթին որպես ազգային-ռազմավարական արժեքի ու ոլորտի վերաբերվելու գաղափարը, որ շարունակվի մեր գոյաբանական ընթացքը՝ որպես ազգ:
Սա միայն «Գոյ» թատրոնի խնդիրը չէ: Հիշում ենք, որ դեռ պատերազմի արհավիրքից առաջ էլ որոշում էր ընդունվել լուծարել ազգային մշակութային ժառանգություն պահպանող ու քարոզող երաժշտական կոլեկտիվները: Եվ մինչ թշնամին մեզ տարածքային նոր պահանջներ է ներկայացնում մեր իսկ պատմական հայրենիքի նկատմամբ, մենք ներսում շարունակում ենք կորցնել մեր հոգևոր դաշտը բոլոր ասպարեզներում:
Ես որպես մշակույթի ու հայագիտության բնագավառին նվիրված լրագրող՝ զորակցությունս եմ հայտնում «Գոյ» թատրոնի կոլեկտիվին, որտեղ իմ՝ անկախ Հայաստանում մեծացած սերնդին ճշմարիտ մշակութային արժեքներ փոխանցած շատ արվեստագետներ են աշխատել և աշխատում:
ՈՒզում եմ այս ընդարձակ անդրադարձն ավարտել Լեռնահայաստանի Սպարապետ մեծն Նժդեհի խոսքերով.
-«Երկիրը դա հայրենիքի աշխարհագրական զրահն է: Հայրենիքը այդ երկրի մշակող ժողովրդի ոգին է, նրա մշակույթը»:
ՈՒրեմն , պահենք ա՛յդ Մշակույթը, որ անհայրենիք չդառնանք վաղը…

Հասմիկ ՊՈՂՈՍՅԱՆ
Հայաստանի Ժուռնալիստների միության անդամ

Մեկնաբանություններ