Ագռա­վա­քար

(Նախորդ մասը)

V. ՇՐ­ՋԱ­ՓԱԿ­ՄԱՆՆ ԸՆ­ԴԱ­ՌԱՋ
1996 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 22-ին, նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թյուն­նե­րը կեղ­ծե­լու ար­դյուն­քում, հայ­տա­րար­վեց Լ. Տեր-Պետ­րո­սյա­նի, ա­ռա­վել քան կաս­կա­ծե­լի, հաղ­թա­նա­կի մա­սին՝ 51,35 % կողմ քվեով, ընտ­րող­նե­րի 60,3 % մաս­նակ­ցու­թյամբ: Ի պա­տաս­խան ընդ­դի­մա­դիր ու­ժե­րի միաս­նա­կան թեկ­նա­ծու Վ. Մա­նու­կյա­նի բո­ղո­քի ցույ­ցե­րի, Երևա­նի փո­ղոց­ներ բեր­վե­ցին տան­կեր: Պատ­գա­մա­վոր­նե­րը, ավ­տո­մատ­նե­րի փո­ղե­րի տակ, կողմ քվեար­կե­ցին ի­րենց ընդ­դի­մա­դիր գոր­ծըն­կեր­նե­րին ան­ձեռ­նմ­խե­լիու­թյու­նից զր­կե­լուն. 1996 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 26-ին ավ­տո­մա­տա­վոր զին­վո­րա­կան­ներ էին գտն­վում լիա­կա­տար նիս­տե­րի դահ­լի­ճում, որ­տեղ ձեռ­նաշղ­թա­նե­րով բեր­վե­ցին ծեծ­ված Ռու­բեն Հա­կո­բյա­նը և Սեյ­րան Ա­վա­գյա­նը: Միաս­նա­կան թեկ­նա­ծուի կողմ­նա­կից­նե­րին դա­ժա­նա­բար ծե­ծել էին ՆԳՆ քնն­չա­կան մե­կու­սա­րա­նում (հԼիԿ): Այն, որ քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րին ներգ­րավ­վել էր բա­նա­կը, խոս­տո­վա­նել է պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար Վազ­գեն Սարգ­սյա­նը Ար­շա­լույս գյու­ղի հայտ­նի խն­ջույ­քի տե­սագ­րու­թյան մեջ. նա հե­ռուս­տաէկ­րա­նից ան­թա­քույց հայ­տա­րա­րեց, որ Վազ­գեն Մա­նու­կյա­նը նա­խա­գահ չէր դառ­նա, նույ­նիսկ ե­թե հա­վա­քեր 100 % ձայն:

ԴԱ «ԻՇ­ԽԱ­ՆՈՒ­ԹՅԱՆ ԿՐԿ­ՆԱ­ԿԻ ԲՌ­ՆԱ­ԶԱՎ­ԹՈՒՄ» ԷՐ
Հա­յաս­տա­նի, մաս­նա­վո­րա­պես Երևա­նի, ար­դյու­նա­բե­րա­կան են­թա­կա­ռուց­ված­քի նպա­տա­կա­յին ոչն­չա­ցու­մը, որ­տեղ կենտ­րո­նաց­ված էր ար­դյու­նա­բե­րա­կան հիմ­նա­կան նե­րու­ժը, ի­րա­կա­նում ակ­տի­վաց­րեց ին­ժե­նե­րա-տեխ­նի­կա­կան և գի­տա­կան ընտ­րա­խա­վի ար­տա­հոս­քը հան­րա­պե­տու­թյու­նից: Գոր­ծա­րա­նա­յին բո­լոր սար­քա­վո­րում­նե­րը, այդ թվում թվան­շա­նա­յին հա­գեց­վա­ծու­թյամբ նո­րա­գույն հաս­տոց­նե­րը, մե­տա­ղի ջար­դո­նի գնով վա­ճառ­վե­ցին և դուրս բեր­վե­ցին հան­րա­պե­տու­թյու­նից; Այդ «բիզ­նե­սը» հիմ­նա­կա­նում հա­մա­կար­գում էր նա­խա­գա­հի ա­վագ եղ­բայր Թել­ման Տեր-Պետ­րո­սյա­նը:

Իշ­խա­նու­թյու­նը հան­րա­պե­տու­թյու­նում հայ­տն­վել էր ա­վա­զա­կա­յին-վաշ­խա­ռուա­կան բուր­ժուա­զիա­յի ձեռ­քե­րում, ո­րը ձգ­տում էր հնա­րա­վո­րինս ա­րագ հարս­տա­նալ ան­տն­տես վի­ճա­կում հայ­տն­ված ժո­ղովր­դա­կան բա­րի­քից: Գո­ղաց­վում և չն­չին գնե­րով վա­ճառ­վում էր ա­մեն բան, որ հան­րա­պե­տու­թյու­նում ժո­ղովր­դա­կան տն­տե­սու­թյան կա­յաց­ման տա­րի­նե­րին ստեղծ­վել էր աշ­խա­տա­վոր­նե­րի ձեռ­քե­րով, և մաս­նա­վո­րա­պես, Ս. Լու­րյեի մե­նագ­րու­թյան մեջ «քա­ղաք-ե­րա­զանք» հոր­ջոր­ջված Երևա­նում: Փաս­տո­րեն վա­ճառ­վում էր «հայ ազ­գի ե­րա­զան­քը», որն, ի­հար­կե, չէր կա­րող բնակ­չու­թյան բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կի վրա ազ­դե­ցու­թյուն չու­նե­նալ: Այդ հա­մա­պատ­կե­րում լույս աշ­խարհ սո­ղա­ցին տա­րա­տե­սակ ար­կա­ծախն­դիր­ներ, հայ­րե­նի­քի դա­վա­ճա­նու­թյան հա­մար ան­ցյա­լում դա­տա­պարտ­ված­ներ, ո­րոնք ներ­կա­յա­նում էին որ­պես հայ ժո­ղովր­դի ա­զա­տու­թյան և ան­կա­խու­թյան հա­մար «ընդ­դեմ սո­վե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան պայ­քա­րող մար­տիկ­ներ», ո­րոնք տու­ժել են «սո­վե­տա­կան դա­ժան ռե­ժի­մից»: Աշ­խու­ժա­ցան քրեա­կան տար­րե­րը:

Ա­րագ ո­րո­շում կա­յաց­վեց տրամ­վա­յը, որ­պես քա­ղա­քա­յին փո­խադ­րա­մի­ջոց, Երևա­նում օգ­տա­գոր­ծե­լու անն­պա­տա­կա­հար­մա­րու­թյան և ա­նար­դյու­նա­վե­տու­թյան մա­սին: Ա­պա­մոն­տաժ­վե­ցին և որ­պես մե­տա­ղի ջար­դոն վա­ճառ­վե­ցին տրամ­վա­յի ռել­սե­րը: Ար­դա­րաց­ման նպա­տա­կով նոր իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը հղում էին կա­տա­րում եվ­րո­պա­կան ա­ռան­ձին քա­ղաք­նե­րի, մո­ռա­նա­լով, որ այդ քա­ղաք­նե­րում բնա­կիչ­նե­րը հե­ծա­նիվ են վա­րում, ո­րով­հետև եվ­րո­պա­կան քա­ղաք­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը տե­ղա­կայ­ված է հար­թա­վայ­րե­րում: Իսկ Երևա­նը լի է կտ­րուկ վե­րելք­նե­րով և զա­ռի­վայ­րե­րով, և հե­ծան­վա­յին փո­խադ­րա­մի­ջո­ցից կա­րող են օգտ­վել միայն ե­րի­տա­սարդ, ֆի­զի­կա­պես պատ­րաստ­ված ա­ռան­ձին քա­ղա­քա­ցի­ներ:

Նվաս­տա­ցու­ցիչ կար­ծիք էր տա­րած­վում հա­սա­րա­կու­թյան մշա­կու­թա­յին շեր­տե­րի նկատ­մամբ:
Հայ­տա­րար­վեց գի­տա­կան աս­տի­ճան­նե­րի, Հայ­կա­կան ՍՍՀ և ՍՍՀՄ վաս­տա­կա­վոր և ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստ­նե­րի, ար­վես­տի գոր­ծիչ­նե­րի կո­չում­նե­րի վե­րաց­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թյան մա­սին: Զին­վո­րա­կան կո­չում­ներ էին տր­վում պա­տա­հա­կան ան­ձանց՝ ա­ռանց որևէ հիմ­նա­վոր­ման, ո­րի ար­դյուն­քում կադ­րա­յին սպա­նե­րին շր­ջան­ցում էին զին­վո­րա­կան ծա­ռա­յու­թյան և կար­գա­պա­հու­թյան հետ որևէ առն­չու­թյուն չու­նե­ցող ա­նուս­նե­րը: Դա ար­վում էր նաև Սո­վե­տա­կան Միու­թյան հետ կապ­ված ա­մեն բան մո­ռա­ցու­թյան մատ­նե­լու հա­մար: Միևնույն ժա­մա­նակ նո­րա­հայտ նո­րա­հա­րուստ­ներն սկ­սե­ցին ի­րենց ան­վա­նել ազ­գա­յին «ընտ­րա­նի» («է­լի­տա»), ա­մե­նուր հան­կարծ հայ­տն­վե­ցին «ազն­վա­կան­նե­րի ժա­ռանգ­ներ», ստեղծ­վեց «ազն­վա­կա­նա­կան ժո­ղով»: Հա­յաս­տա­նում ա­մեն ինչ սկ­սեց ան­վան­վել «ար­քա­յա­կան», «է­լի­տա­յին»: Ծայ­րա­հե­ղու­թյու­նը հա­սավ. «է­լի­տա­յին չա­նա­խին» (պա­նիր), «է­լի­տա­յին հավ­կիթ­նե­րին» և այլն:

Հայ­տա­րար­վեց մա­յի­սի 9-ը որ­պես Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մում տա­րած Մեծ հաղ­թա­նա­կի օր պաշ­տո­նա­պես նշե­լուց հրա­ժար­վե­լու մա­սին՝ այն «սո­վե­տա­կան» հոր­ջոր­ջե­լով: Ա­մե­նու­րեք ան­հե­թեթ պա­հանջ ներ­կա­յաց­վեց (հատ­կա­պես Բաք­վի փախս­տա­կան­նե­րին) զրու­ցա­կից­նե­րի հետ խո­սել միայն հա­յե­րեն: Այդ­պես շա­րու­նակ­վեց մինչև 1995 թվա­կա­նը:

Երևա­նի գլ­խա­վոր հրա­պա­րա­կում ա­պա­մոն­տաժ­վեց ոչ միայն քան­դա­կա­գործ-մո­նու­մեն­տա­լիստ Սեր­գեյ Դմիտ­րիի Մեր­կու­րո­վի, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մարմ­նա­վոր­մամբ ե­զա­կի, Լե­նի­նի հու­շար­ձա­նը, այլև հայ քար­տաշ-վար­պետ­նե­րի կեր­տած բա­ցա­ռիկ գե­ղեց­կու­թյուն ու­նե­ցող պատ­վան­դա­նը գու­նա­վոր գրա­նի­տից:

Հա­յոց լեզ­վի ա­նա­ղար­տու­թյան պահ­պան­ման կար­գա­խո­սի ներ­քո ի­րա­կա­նաց­վում էր հա­կա­ռու­սա­կան քա­րոզ­չու­թյուն: Փակ­վե­ցին միջ­նա­կարգ կր­թու­թյան ռու­սա­կան դպ­րոց­նե­րը, զր­պարտ­չա­կան հե­րյու­րանք­ներ տա­րած­վե­ցին ռուս գրա­կա­նու­թյան դա­սա­կան­նե­րի հաս­ցեին՝ նպա­տակ հե­տապն­դե­լով հան­րա­պե­տու­թյան բնակ­չու­թյան շր­ջա­նում բա­ցա­սա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­ներ սեր­մա­նել սո­վե­տա­կան, մաս­նա­վո­րա­պես, ռու­սա­կան ա­մեն բա­նի հան­դեպ: Այդ նպա­տա­կով գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րից «դուրս էին քաշ­վում» ա­ռան­ձին մեջ­բե­րում­ներ, ո­րոնք, իբրև թե, ա­պա­ցու­ցում էին ռուս դա­սա­կան­նե­րի բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ: Միևնույն ժա­մա­նակ, հա­սա­րա­կու­թյան մեջ ներ­դր­վում էին անգ­լե­րեն բա­ռեր և ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ, ինչ­պես «օ­քեյ», «շոփ», «մար­քեթ» և այլն: Հաս­նում էր զա­վեշ­տի. «մի­նի հի­փեր­մար­քեթ»: Եվ այդ ամ­բողջ խայ­տա­ռա­կու­թյու­նը գր­վում էր հա­յա­տառ: Նոր «փո­ղո­ցա­յին իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի» (փո­ղո­ցա­յին հան­րա­հա­վաք­նե­րի մի­ջո­ցով իշ­խա­նու­թյան գա­լու ի­մաս­տով) նման ա­մո­թա­լի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը բնակ­չու­թյան շր­ջա­նում հա­կա­ռակ ազ­դե­ցու­թյուն էր գոր­ծում. մար­դիկ սկ­սե­ցին ա­վե­լի հա­ճախ խո­սել ռու­սե­րեն և, ե­թե XXI դա­րի երկ­րորդ տաս­նա­մյա­կում այդ մի­տու­մը դա­դա­րեց, ա­պա մե­ղա­վոր են ար­դեն ռու­սա­կան զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վու­թյան մի­ջոց­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը և ա­ռան­ձին պաշ­տո­նյա­ներ, բայց այդ մա­սին՝ ա­վե­լի ուշ:
Այ­դօ­րի­նակ քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վում էր հայ և ռուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րի նմա­նու­թյան և մտեր­մու­թյան գի­տա­կան ու­սում­նա­սիր­ման հի­ման վրա հայ և ռուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րին մի­մյան­ցից ար­հես­տա­կա­նո­րեն վա­նե­լու նպա­տա­կով: Այս­պես, մե­նագ­րու­թյան մեջ նշ­վում է. «XIX դա­րում Արևե­լյան Հա­յաս­տա­նի հա­յե­րի սո­ցիա­լա­կան կա­ցու­թաձևը գյու­ղա­կան հա­մայնքն էր: Այն ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում էր տի­պիկ արևե­լյան հա­մայնք՝ շատ գծե­րով նման ռու­սա­կան հա­մայն­քին: Այն, ինչ­պես ռու­սա­կա­նը, ոչ միայն հո­ղա­յին-տն­տե­սա­կան միու­թյուն էր, այլև, ա­ռա­ջին հեր­թին, գյու­ղա­կան «աշ­խարհ»՝ իր գոր­ծա­ռույթ­նե­րի ամ­բողջ բազ­մա­զա­նու­թյամբ (նե­րա­ռյալ տն­տե­սա­կան, վար­չա­կան, կա­ռա­վար­ման, մշա­կու­թա­յին, պատ­ժիչ, պաշտ­պա­նա­կան), այ­սինքն, ըստ էու­թյան, մի­նի-պե­տու­թյուն»:

Հա­յե­րին ռուս­նե­րից պո­կե­լու և հա­մայնք-«աշ­խար­հի» հիմ­քը խարխ­լե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր ոչն­չաց­նել գյու­ղա­ցիու­թյա­նը: Նոր իշ­խա­նու­թյու­նը «հո­ղը տվեց գյու­ղա­ցուն», բայց են­թար­կեց ան­մատ­չե­լի հար­կե­րի: Ժո­ղո­վուրդն ա­սաց­վածք հո­րի­նեց. «Ոչ թե հո­ղը գյու­ղա­ցուն տվեց, այլ գյու­ղա­ցուն հանձ­նեց հո­ղին»: Ի դեպ, նույն կերպ վար­վե­ցին նաև Ռու­սաս­տա­նում նոր իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը, որ­տեղ, ոչն­չաց­նե­լով ռու­սա­կան գյու­ղը, վե­րաց­րին նաև ռու­սա­կան «աշ­խար­հը»: Լու­րյեի վեր­լու­ծու­թյունն ա­ռաջ է գնում. «Ռու­սա­կան և հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­րի զար­գաց­ման ըն­թաց­քը նման էր և զգա­լիո­րեն տար­բեր­վում էր մյուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մեծ մա­սի հա­մայ­նք­նե­րի զար­գաց­ման ըն­թաց­քից»: Ընդ ո­րում, մե­նագ­րու­թյան մեջ հատ­կա­պես նշ­վում է, որ «Հա­յե­րը… ոչ միայն կա­մա­վոր մտան ռու­սա­կան կայս­րու­թյան կազ­մի մեջ, այլև ակ­տի­վո­րեն դրան էին ձգ­տում ա­վե­լի քան 150 տար­վա ըն­թաց­քում, իսկ հե­տո զեն­քը ձեռք­նե­րին օգ­նում էին Ռու­սաս­տա­նին նվա­ճե­լու Ան­դր­կով­կա­սը, մեծ հա­ճույ­քով էին գնում ռու­սա­կան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյան:

Նրանք կազ­մում էին «Կով­կա­սում ծա­ռա­յող պաշ­տո­նյա­նե­րի, եր­կա­թու­ղա­յին կա­յա­րա­նա­պե­տե­րի, գրա­սե­նյա­կա­յին աշ­խա­տող­նե­րի, գրա­գիր­նե­րի, ընդ­հան­րա­պես մանր մտա­վո­րա­կան­նե­րի գե­րակ­շիռ մա­սը: Նրանց թվին է պատ­կա­նում Կով­կա­սի փաս­տա­բան­նե­րի և բժիշկ­նե­րի զգա­լի մա­սը: Նրանք եր­բեմն հայ­տն­վում են նա­հան­գա­պե­տե­րի, պե­տա­կան ու­նեց­ված­քի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի պաշ­տոն­նե­րում: Ե­զա­կի չեն հայ սպա­նե­րը, գն­դա­պետ­ներն ու գե­նե­րալ­նե­րը: Նրանք մաս­նակ­ցել են Կով­կա­սում ռուս­նե­րի բո­լոր պա­տե­րազմ­նե­րին և մշ­տա­պես ա­ռանձ­նա­ցել ի­րենց խի­զա­խու­թյամբ»: Ի դեպ, նաև Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նում, հենց որ քրիս­տո­նյա­նե­րին թույ­լատր­վեց զբա­ղեց­նել պե­տա­կան պաշ­տոն­ներ, հա­յերն օգ­տա­գոր­ծե­ցին այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: Ռու­սա­կան կայս­րու­թյան կազ­մում ինք­նա­վա­րու­թյան հույ­սե­րի, ծրագ­րե­րի խոր­տակ­մա­նը, ո­րոնց նկատ­մամբ ժա­մա­նա­կին հակ­վա­ծու­թյուն էին դրսևոր­վում ռու­սա­կան ար­քու­նի­քում, նրանք վե­րա­բեր­վում էին գրե­թե բա­ցար­ձակ ան­տար­բե­րու­թյամբ և թեթևո­րեն (ի տար­բե­րու­թյուն վրա­ցի­նե­րի) ըն­դու­նում ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կը: Կա­րե­լի է ա­սել, որ քա­ղա­քա­կան ինք­նա­վա­րու­թյա­նը հա­յե­րը ցու­ցա­բե­րում էին գրե­թե լրիվ ան­տար­բե­րու­թյուն, սա­կայն մշա­կու­թա­յին ինք­նա­վա­րու­թյու­նը հա­մա­րյա սր­բա­զան գործ էր նրանց հա­մար»:

Ա­նուղ­ղա­կի ակ­նար­կի մի­ջո­ցով հու­շում է. անհ­րա­ժեշտ է ի ցույց դնել հա­յե­րին մշա­կու­թա­յին ինք­նա­վա­րու­թյան կորս­տի վտան­գը, ո­րի հա­մար՝ հրա­ժար­վել ռու­սաց լեզ­վից և, ա­ռա­ջին հեր­թին, հե­տապն­դել ռու­սա­լե­զու մտա­վո­րա­կա­նու­թյա­նը: Միևնույն ժա­մա­նակ քա­րոզ­վում է անգ­լե­րե­նի ի­մա­ցու­թյու­նը, ո­րին զին­վո­րագր­վում են զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Հե­տաքր­քիր փաստ. հա­մա­ցան­ցում քա­րոզ­վում է հա­յե­րեն բա­ռե­րի լա­տի­նա­տառ գրագ­րու­թյու­նը, ո­րը հղի է ան­դառ­նա­լի հետևանք­նե­րով:
Այդ ա­մե­նը բա­րո­յա-հո­գե­բա­նա­կան ճն­շող ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցավ, հիմ­նա­կա­նում, երևա­նյան ռու­սա­խոս ընտ­րա­խա­վի վրա:

Եվ դար­ձյալ Լու­րյեն. «Երևա­նը, որ­պես մի­լիո­նա­նոց հս­կա քա­ղաք, սկ­սեց ձևա­վոր­վել մեր աչ­քի ա­ռաջ… Նրա բնակ­չու­թյան հիմ­նա­կան ա­ճը տե­ղի ու­նե­ցավ մեր դա­րի (նկա­տի ու­նի XX դա­րը) 50-70-ա­կան թթ.: Դրանք տա­րի­ներ են, երբ նույն­քան ա­րագ մե­ծա­ցան նախ­կին ՍՍՀՄ շատ քա­ղաք­ներ՝ ի­րենց մեջ ընդ­գր­կե­լով նախ­կին գյու­ղա­ցի­նե­րի, փոքր բնա­կա­վայ­րե­րի բնա­կիչ­նե­րի, տա­րա­տե­սակ գաղ­թա­կան­նե­րի: Դա, մի տե­սակ, ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մեծ տե­ղա­շար­ժե­րի ժա­մա­նա­կաշր­ջան էր, … երկ­րի ամ­բողջ տա­րած­քում ին­տեր­նա­ցիո­նալ վիթ­խա­րի կենտ­րոն­նե­րի ստեղծ­ման … Երևան նույն­պես գա­լիս են ամ­բողջ Միու­թյու­նից, բայց գա­լիս են հա­յեր, գրե­թե միայն հա­յեր: Երևա­նի բնակ­չու­թյան մի մա­սը սե­րում է հայ­կա­կան գյու­ղե­րից, մյու­սը (քա­նա­կա­պես ա­վե­լի մեծ)՝ միու­թե­նա­կան այլ խո­շոր քա­ղաք­նե­րից և մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից, ա­ռա­ջին հեր­թին, Վրաս­տա­նից և Ադր­բե­ջա­նից: Բա­ցի այդ, հա­զա­րա­վոր հա­յեր՝ ար­տերկ­րից: Միան­գա­մայն տար­բեր հոս­քեր. լեռ­նա­յին խուլ գյու­ղե­րի բնա­կիչ­ներ, թիֆ­լիս­ցի­ներ, փա­րիզ­ցի­ներ: Գու­մա­րած «հին երևան­ցի­նե­րը»: Մեր աչ­քե­րի ա­ռաջ ինք­նա­բուխ ստեղծ­վում է միան­գա­մայն նոր ինչ-որ բան, ան­նա­խա­դեպ՝ հս­կա­յա­կան ազ­գա­յին կենտ­րոն, չնա­խա­տես­ված և ի­րա­կա­նում չհա­մա­կարգ­վող էթ­նո­սի հա­մախմ­բում մեկ հան­րույ­թի մեջ, օր­գա­նա­կան և բնա­կան: Ե­թե ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նենք ներ­կա­յիս Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քի չն­չին չա­փե­րին՝ գործ­նա­կա­նում վեր է խո­յա­ցել ազ­գա­յին քա­ղաք-պե­տու­թյուն: Եվ դա տե­ղի է ու­նե­ցել մի երկ­րում, որ­տեղ ժա­մա­նա­կա­կից Երևա­նի նման մե­գա­պո­լիս ստեղ­ծե­լը փաս­տա­ցի բա­ցար­ձա­կա­պես անհ­նա­րին էր՝ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ար­հես­տա­կան ին­տեր­նա­ցիո­նա­լաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան պայ­ման­նե­րում: Պատ­մու­թյան «բնա­կա­նոն» ըն­թաց­քի տե­սան­կյու­նից՝ այդ­պի­սի քա­ղաք, պար­զա­պես, չպետք է լի­ներ»:

Մե­նագ­րու­թյան մեջ լու­սա­բան­վող ե­րևույթ­նե­րը կան­խագ­րում են ամ­բող­ջա­կան քա­ղա­քա­յին մտա­ծո­ղու­թյան կա­յա­ցում, ո­րը միա­վո­րում է երևան­ցի­նե­րին մեկ միա­ձույլ մարմ­նի մեջ: Դրա­նով հան­դերձ, անհ­րա­ժեշտ է նշել, որ «երևա­նյան» ա­ռանձ­նա­հա­տուկ մտա­ծո­ղու­թյունն ու կեն­սա­կեր­պը ընդ­գր­կում և միա­վո­րում է քա­ղա­քի սահ­ման­նե­րում բնակ­վող տար­բեր ազ­գու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի: Եվ այ­նուա­մե­նայ­նիվ, հա­տուկ շեշտ­վում է Երևա­նի էթ­նիկ միա­տար­րու­թյու­նը որ­պես ի­րո­ղու­թյուն, ո­րը դուրս է սո­վո­րա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թյան և ներ­գոր­ծու­թյան հնա­րա­վոր շր­ջա­նակ­նե­րից:. «Պատ­մու­թյան «բնա­կա­նոն» ըն­թաց­քի տե­սան­կյու­նից՝ այդ­պի­սի քա­ղաք, պար­զա­պես, չպետք է լի­ներ»:

«Բազ­մաէթ­նիկ քա­ղա­քը ուր­բա­նի­զաց­ման ըն­թաց­քում մո­նոէթ­նի­կի վե­րա­ծե­լու «հա­ման­ման ֆե­նո­մեն» երկ­րագն­դի վրա ոչ մի տեղ գո­յու­թյուն չու­նի: Այդ ա­ռու­մով Երևա­նը բա­ցա­ռիկ է: Երևա­նի հա­յե­րը թվում են հնա­տոհմ քա­ղա­քա­ցի­ներ, քա­ղա­քա­յին մշա­կույ­թին վա­ղուց վարժ­ված քա­ղա­քաբ­նակ ժո­ղո­վուրդ: Իսկ Երևա­նը թվում է խիստ ամ­բող­ջա­կան, փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ո­ճով՝ բնա­հա­տուկ, իր ա­վան­դա­կան և պահ­պա­նո­ղա­կան խիստ ա­մուր մի­ջա­վայ­րով քա­ղաք: Այն հի­շեց­նում է հին քա­ղաք, որ­տեղ դեռևս չեն ոչն­չա­ցել ա­վան­դույթ­նե­րը, ա­սես այլ քա­ղաք­նե­րում ա­վան­դա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի կոր­ծան­ման գոր­ծըն­թացն ա­վե­լի ա­րագ է տե­ղի ու­նե­ցել, իսկ Երևա­նում՝ դան­դաղ, բայց շու­տով հեր­թը նրան էլ կհաս­նի: Սա­կայն ոչ: Երևա­նը լրիվ նոր քա­ղաք է, լրիվ ե­րի­տա­սարդ, չնա­յած Երևան-պատ­մու­թյան, Երևան-լե­գեն­դի գլ­խապ­տույտ տա­րի­քին»:

Մե­նագ­րու­թյան հե­ղի­նա­կը բա­րեխղ­ճո­րեն հե­տա­զո­տել և հա­մա­կող­մա­նի բնու­թագ­րել է Երևա­նի ֆե­նո­մե­նը: Սա­կայն այդ ֆե­նո­մե­նի բա­ցա­ռի­կու­թյունն ու հատ­կա­պես ար­հես­տա­կա­նու­թյու­նը, բա­ցա­հայտ­ված ցա­վոտ կե­տե­րով, դժ­վար չէ կո­ռո­զիա­յի են­թար­կել՝ նպա­տա­կա­յին ագ­րե­սիվ հար­ձակ­մամբ. «Այն հի­շեց­նում է հին քա­ղաք, որ­տեղ դեռևս չեն ոչն­չա­ցել ա­վան­դույթ­նե­րը, ա­սես այլ քա­ղաք­նե­րում ա­վան­դա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի կոր­ծան­ման գոր­ծըն­թացն ա­վե­լի ա­րագ է տե­ղի ու­նե­ցել, իսկ Երևա­նում՝ դան­դաղ, բայց շու­տով հեր­թը նրան էլ կհաս­նի: Սա­կայն, ոչ»: Ին­չո՞ւ՝ «ոչ»: Դե, քա­նի որ դրա հա­մար ստեղծ­ված չեն հա­մա­պա­տաս­խան պայ­ման­ներ, և այդ պայ­ման­նե­րը կա­րե­լի է ստեղ­ծել: Այս­պես, «Երևա­նի հա­յե­րը թվում են հնա­տոհմ քա­ղա­քա­ցի­ներ, քա­ղա­քա­յին մշա­կույ­թին վա­ղուց վարժ­ված քա­ղա­քաբ­նակ ժո­ղո­վուրդ»: Բայց չէ՞ որ նրանք հենց քա­ղա­քա­ցի­ներ են եր­րորդ, չոր­րորդ սերն­դի. հին երևան­ցի­նե­րից բա­ցի, նաև մոսկ­վա­ցի­ներ, թբի­լիս­ցի­ներ, բաք­վե­ցի­ներ, լե­նինգ­րադ­ցի­ներ, փա­րիզ­ցի­ներ, ռոս­տով­ցի­ներ, թեհ­րան­ցի­ներ, կա­հի­րե­ցի­ներ և այլն, և այդ է պատ­ճա­ռը, որ դրա­նում զար­մա­նա­լի ո­չինչ չկա: Մե­նագ­րու­թյան մեջ կա ևս մեկ բա­ցա­հայ­տում, ո­րին հա­յերն ան­գամ չեն անդ­րա­դար­ձել. «Ե­թե ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նենք ներ­կա­յիս Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քի չն­չին չա­փե­րին՝ գործ­նա­կա­նում վեր է խո­յա­ցել ազ­գա­յին քա­ղաք-պե­տու­թյուն»: Իսկ սա ի՞նչ է նշա­նա­կում: Սա նշա­նա­կում է, որ Երևա­նը ոչն­չաց­նե­լով կա­րե­լի է կոր­ծա­նա­րար հար­ված հասց­նել հան­րա­պե­տու­թյա­նը (այ­սինքն, ժո­ղովր­դին) ամ­բող­ջա­պես: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ Ս. Լու­րյեն, տե­ղի «ըն­կեր­նե­րի» հետ, ու­սում­նա­սի­րում է ար­քե­տի­պի գրա­կան բա­ղադ­րիչ­նե­րը և, հետևա­բար, հայ ազ­գի էթ­նո­հո­գե­բա­նու­թյու­նը: Հայ­կա­կան է­պո­սի հե­րոս­նե­րին ու­սում­նա­սի­րե­լով, Լու­րյեն անդ­րա­դառ­նում է նաև ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին՝ գրա­գի­տո­րեն վե­րա­բեր­վե­լով ի­րեն ներ­կա­յաց­ված գրա­կա­նու­թյա­նը:
(շա­րու­նա­կե­լի)

Ռուսերենից թարգմանեց
Դավիթ Մկր ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ