Ֆաբրիկատորյան եղբայրների տները Մեզիրեում

Պատմականորեն առնված՝ մերն է այն ամենը, որ հայը տվել է աշխարհին: Մեր ստեղծածը պատմության որ դարում էլ և Երկրագնդի որ կետի վրա էլ լինի՝ կմնա սեփականությունը հայ ոգու... Հայ մտքի և բազկի գործերը Հայաստանից դուրս կմնան իբրև հոգևոր գաղութներ: Այո, մարդկային սփյուռքից զատ, մենք ունենք նաև մեր ստեղծած արժեքների սփյուռքը:
Գ. ՆԺԴԵՀ

Ֆաբրիկատորյան եղբայրների տեքստիլ ֆաբրիկան Օսմանյան կայսրությունում եզակի ձեռնարկություն էր։
Հաստատության հիմնադիր Գրիգոր Ֆաբրիկատորյանը պատանի հասակում մեկնել է Կարին, որտեղ պատահաբար գնել է Եվրոպայից բերված, կտորեղեն արտադրող փչացած մի դազգահ, բնատուր ուշիմության շնորհիվ վերացրել թերությունը և աշխատեցնելով՝ արտադրողականությունն ավելացրել շուրջ 1000 անգամ։ Ցանկանալով խորամուխ լինել գործի մեջ` նա մեկնել է Լիոն, որտեղ, շրջելով զանազան տեքստիլ ֆաբրիկաներում, ձեռք է բերել հիմնարար գործնական գիտելիքներ։
1869-ին Գ. Ֆաբրիկատորյանն ընտանյոք տեղափոխվել է Մեզիրե (Մամուրեթ-ուլ Ազիզ) և հիմնել ծաղկավետ մետաքսյա կտորեղենի գործարան։ 1884 թ. Լիոնի միջազգային ցուցահանդեսում նրա արտադրանքն արժանացել է պատվոգրի ու մրցանակի։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, սուլթան Աբդուլ Համիդին նվիրել է մի թանկագին մետաքսե գործվածք, որի համար պարգևատրվել է շքանշանով։ 1886-ին գնել է ծաղկահյուս մեքենաներ և որդի Տիգրանին ուղարկել Մարսել` դրանց արտադրական գաղտնիքների մեջ խորամուխ լինելու համար։ 1888-ին Գ. Ֆաբրիկատորյանը պարգևատրվել է «Օսմանիե» 3-րդ աստիճանի շքանշանով և մեկնել Ֆրանսիա՝ կրկին այցելելով բազմաթիվ ֆաբրիկաներ: Մեկ տարի անց զգալիորեն ընդարձակել է ձեռնարկության գործունեությունը` Եվրոպայից և ԱՄՆ-ից բերելով արդիական սարքավորումներ։
Հոր մահից հետո գործարանի կառավարումն ստանձնել են նրա հինգ որդիները՝ Մամասը, Տիգրանը, Սամվելը, Կարապետը և Ահարոնը։ Ահարոնը տնօրինել է հումքի գնման և արտադրանքի վաճառքի ճյուղը, մեքենագետ Տիգրանը Կարապետի հետ հետևել է սարքավորումների անխափան աշխատանքին, իսկ Սամվելը կտորեղենի ներկման և գունազարդման մասնագետ էր։
Մետաքսե գործվածքների գործարանին զուգընթաց, եղբայրները հիմնել են նաև մանվածքի ֆաբրիկա` արտադրելով ու մատչելի գներով վաճառելով բամբակե ու կտավե գործվածքներ, անձեռոցիկներ և այլ ապրանքներ։
Կարապետը, ապա նաև Մամասն ու Տիգրանը մեկնել են ԱՄՆ, որտեղ ուսումնասիրել են մետաքսե ու բամբակե գործվածքների արտադրությունը և վերադառնալով Մեզիրե` իրենց հետ բերել շոգեշարժ սարքավորումներ, այդպիսով կատարելագործելով սեփական ձեռնարկությունները։
Ֆաբրիկատորյան եղբայրների մանվածքի ֆաբրիկայի արտադրանքը Լիոնի, Մարսելի, Փարիզի, Բրյուսելի միջազգային ցուցահանդեսներում արժանացել է մեդալների, որոնք պատկերված էին նրանց ֆիրմային թղթաձևերի գլխամասում։
Ֆաբրիկայում մշտապես աշխատել են 200-300 մեզիրեցի ու խարբերդցի հայ կանայք։
1915 թ. Ֆաբրիկատորյանների ձեռնարկությունները պետականացվել են, իսկ 5 տներում 29 հոգով բնակվող ընտանիքի բոլոր անդամները՝ սպանդի ենթարկվել:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)

Մեկնաբանություններ