Թուրքը Հայաստան գործակալներ է գործուղել, պատմությունը մեր անկախ երկրում ևս ուզում է գլխիվայր շրջել, Նախիջևան զորք է մտցրել, ազերիներին արկածախնդրության է դրդում, մեզ սպառնում է, ախորժակը նորից նոր գրգռվել է:

«Հայ ցեղանենգ շէյթանի կենդանի տիպին առաջին անգամ հանդիպել եմ 1920 թւականի գարնան Շիրակի Հոռոմ գիւղում։ Մայիսեան ծանօթ դէպքերի օրերն էին…., զօրքի մի մասը մոլորւելով կոյր գործքի էր դարձել խռովարար մեծամասնականների ձեռքը։ Արագածի լանջերով գնում էինք Աղէք-Պոլ զսպելու խռովարարները։ Մտանք Հոռոմ մեծ գիւղը։

1996-ի վաղ գարնանը, տամուկ ու սրսփուն օրով գնում էինք Կարս` Ազգային Ժողովի պատվիրակությանը ճանապարհելու Անկարա: Ինչպես հին ու մոռացված ժամանակներում՝ Գյումրիով անցանք սահմանը, և մեր երթը հուզախռով էր, քանի որ բոլորս առաջին անգամ էինք անցնում այդ ճանապարհով և առաջին անգամ էինք տեսնելու Կարսը, որտեղ Չարենցը թողել էր Կարինե Քոթանջյանին և իր տունը գետափին` շինած անտաշ քարով:

Մահվանից 2 ամիս առաջ Հովհաննես Թումանյանն ասել է. «Ես գիտեմ` մի օր, իհարկե ոչ շուտ, իմ կյանքը մեծ հետաքրքրություն ու աղմուկ է հանելու: Շատ բան է պարզվելու, տեսնելու են բոլորովին ուրիշ բան: Գրվածքներս դեռ լավ չեն կարդացել, տեսել»:

Խորհրդային ու առհասարակ համաշխարհային հետախուզության պատմության բացառիկ մեծերի շարքից են ամուսիններ Գևորգ ու Գոհար Վարդանյանները, ովքեր իրենց անլեգալ գործունեության մի քանի տասնամյակների ընթացքում այդպես էլ մնացին չբացահայտված: Նրանց ծառայությունները բարձր են գնահատվել: Գևորգ Վարդանյանը Հայրենական երկրորդ պատերազմից հետո Խորհրդային Միության հերոսի կոչմանն արժանացած առաջին հետախույզն է, Գոհար Վարդանյանը Մարտական կարմիր դրոշի շքանշանակիր է` չհաշված մնացած բազմաթիվ պարգևները:

Հալեպ… Լեզուների խառնարան էր ասես այս հինավուրց քաղաքը. արաբերեն, հայերեն, ասորերեն, քրդերեն: Չգիտեմ ինչու, այն օրերին ինձ թվում էր, թե Հալեպում գերակշռողը հայերն են ու հայերենը: Գուցե նրանի՞ց էր, որ այդ անզուգական գունեղ ժխորի մեջ միայն հայերեն բառերն ու կանչեր էի հասկանում:

Դատելով խցանումներից ու կայանատեղերում ազատ տեղերի բացակայությունից, վճարը 160 հազար դրամ դարձնելը ճիշտ չէր, գուցե պետք էր 660 հազար դարձնել։

Ապրելու ու գոյատևելու երկու ձև կա՝ առաջինը, այնպես, ինչպես կենդանիներն են ապրում՝ մինչև մանրամասները նախօրոք կոդավորված մոտեցումներով և երկրորդը, այն, որ կենդանիները չունեն՝ կյանքում հանդիպող բոլոր իրավիճակներին իմաստային սուբյեկտիվ մեկնաբանություններ ու գնահատականներ տալով գոյությունը լավագույնս շարունակելու տեսանկյունից և դրանց հիման վրա որոշումներ կայացնելով ու համապատասխան գործողություններ կատարելով։

Կառավարության «e-draft» կայքում դրված որոշման նախագծով փորձ է արվում մի խումբ պատմաբանների առաջարկով «Հայոց պատմություն» դասընթացի անվանումը փոխարինել «Հայաստանի պատմություն» արտահայտությամբ։ Հիրավի հաջողված և համընդգրկուն եզրույթից հրաժարվելը բացատրվում է այն պատճառաբանությամբ, որ «Հայոց պատմություն» անվանումը «... հնարավոր է դարձնում այդ պատմությունը նաև առանց պետության և պետականության»: Միաժամանակ առաջարկվում է ընդօրինակել այլ երկրներում ընդունված ձևաչափին՝ «Ղազախստանի պատմություն», «Հնդկաստանի պատմություն» և այլն:

Շատերին է հայտնի 1960-ականների վերջին արված այս լուսանկարը, որտեղ պատկերված են խորհրդային անլեգալ հետախուզության լեգենդները։ Ձախից առաջինը Աշոտ Աբգարի Հակոբյանն է (նույն ինքը՝ Հովհաննես Սարաջյան, Եփրատ, Արտյոմ), մեջտեղինը՝ Կոնոն Տրոֆիմովիչ Մոլոդին (նույն ինքը՝ Գորդոն Լոնսդեյլ, Բեն), վերջինը՝ Վիլյամ Հենրիխովիչ Ֆիշերը (նույն ինքը՝ Ռուդոլֆ Իվանովիչ Աբել, «Մարկ»)։