Գաղափար Հայրենիքի մասին

Մարդկային յուրաքանչյուր էթնոս, բնականոն կյանքով ապրելու և գոյատևելու համար, որպես նախապայման, առաջին հերթին պետք է ունենա իր ազատ և անկախ Հայրենիքը: Ժողովրդի պատմական ապրելատարածքն է Հայրենիքը: Բայց ամեն մի ապրելատարածք՝ դեռ Հայրենիք չէ: Դարերի ընթացքում է հողը դառնում հայրենիք, երբ այն պատվում է ժողովրդի պատմամշակութային, ազգագրական, ճարտարապետական հուշարձաններով, նախնիների գերեզմաններով, երբ այն սրբագործվում է թշնամիների դեմ մղած պատերազմներում տարած հաղթանակներով և լեգենդար հերոսների թափած արյունով, երբ ձևավորվում են ազգային բնավորության գծերը, ազգային նկարագիրը, ավանդույթները, բարքերը, տարազը, լեզվական առանձնահատկությունները և ազգային ինքնագիտակցությունը, երբ այդ հողը ժողովրդի պատմական հիշողության մեջ է մտնում ժողովրդական բանահյուսության, առասպելներով, էպոսներով, երգերով ու հեքիաթներով, հարազատանում հոգեպես, երբ ժողովուրդը դառնում է հոգևոր ամբողջություն, երբ «Հող» հասկացությունը վերածվում է «Տուն» հասկացության, իսկ «Տուն» հասկացությունն էլ՝ «Երկիր» ու «Հայրենիք» հասկացությունների, և մտնում է էթնոսի արյան ու գենի մեջ` որպես նրա գոյատևման հիմնական պայման:

«Ժողովուրդը և հողը պատկանում են միմյանց, ամեն մի տարածք և հողակտոր դեռ հայրենիք չեն, Հայրենիքը պատմական հող է, բնօրրան է: Տարածքն ու Հայրենիքը դարերի ընթացքում ունենում են ներգործուն փոխազդեցություն:

Հողը Հայրենիք է դառնում, երբ այն վերածվում է պատմական հուշերի ու պատկերների շտեմարանի, ուր ապրում են տվյալ ժողովրդի իմաստունները, սրբերն ու հերոսները, սրբագործվում են լեռներն ու ձորերը: Այս ամենը Հայրենիքը դարձնում են միակը և անկրկնելին» (Էնթընի Դ. Սմիթ - Ազգային ինքնություն. Նևադա-1991, էջ 9):

«Հողին հաղորդակից լինելն ավելի է որոշում էթնիկ ինքնությունը, քան բնակությունն այնտեղ: Դա մեր պատկանելիությունն է: Հաճախ դա սուրբ հող է, մեր նախնիների, մեր իմաստունների և արքաների, բանաստեղծների ու քարոզիչների հողը, որը դրանով իսկ դառնում է մերը: Մենք պատկանում ենք նրան, ինչպես որ նա է պատկանում մեզ: Հայրենիքի սրբավայրերը ազգության ներկայացուցիչներին ձգում են դեպի իրենց, թեև նրանք ապրում են հեռվում և նրանց բաժանումը հայրենիքից եղել է երկարատև:

Այսպիսով ազգությունը կարող է գոյատևել, մինչև իսկ, երբ հարկադիր բաժանումը հայրենիքից եղել է երկարատև:

Մեծ մասամբ այդպես է Սփյուռքի հրեական և հայկական համայնքների կարոտախտը»,- գրում է Էնթընի Դ. Սմիթը:

Հեղինակը թվարկում է նաև ազգային ինքնության էթնիկ հիմքի վեց հիմնական տարրեր.

1. Ընդհանուր հատուկ անուն:

2. Առասպելի առկայություն՝ ընդհանուր նախնի ունենալու մասին:

3. Միասնական պատմական հիշողություններ:

4. Միասնական մշակույթի առկայություն (հնարավոր է որոշ զատորոշիչ տարրի առկայություն):

5. Միասնական, ընդհանուր հայրենիքի զգացողություն:

6. Համերաշխության զգացում՝ բնակչության որոշակի խմբերի համար:

Ապրելատարածքը հայրենիք է դառնում, ազգային դիմագիծ է ստանում ազգային մշակույթով:

Հայրենիք գաղափարը սկսում է ձևավորվել այն ժամանակահատվածից, երբ վաչկատուն ցեղերն անցնում են նստակյաց կյանքի և հարազատանում այն ապրելատարածքին, որը հետագայում աստիճանաբար նրանց գիտակցության մեջ ձևավորվում է որպես Հայրենիք:

Այն ապրելատարածքը, որ կոչվում է Հայրենիք, պետք է լինի ազատ և անկախ: Անկախ Հայրենիքը այն հզոր գործոնն է , որն ապահովում է ժողովրդի գոյապահպանման ու զարգացման հնարավորությունը: Առանց հայրենիքի ազգ չկա: Ժողովուրդների գոյապահպանման հիմնական պայմանը անկախ Հայրենիքի առկայությունն է: Այդ է պատճառը, որ բոլոր ժողովուրդներն էլ ազատագրական պայքարի դժվարին ճանապարհ են անցնում, մեծամեծ զոհեր են տալիս ազատ ու անկախ Հայրենիք ունենալու համար: Ահա թե ինչու բոլոր ժողովուրդների ազգային գաղափարախոսությունների հիմքում ազգի գաղափարի հետ ընկած է նաև ամբողջական Հայրենիքի գաղափարը:

Հայրենիքի գաղափարը կյանքի կոչվելուց հետո, մտնելով էթնոսի գենի մեջ, ժողովրդի պատմական ճակատագրում դառնում է հզոր գործոն: Հայրենիքի գաղափարը մտնում է ժողովրդի ինքնապահպանման բնազդի մեխանիզմի մեջ և որպես այդպիսին

այլընտրանք չունի: Ժողովուրդը ղեկավարվում է «Հայրենիքի հրամայականով»: Հայրենիքը ժողովրդի համար դառնում է սրբություն:

Հայրենիքը, որպես պատմական հասկացություն, ամբողջական է: Եթե ժողովուրդների հայրենիքները պատմության բերումով, կիսվում են մասերի՝ երկու Գերմանիա, երկու Եմեն, երկու Կորեա, երկու Հայաստան և այլն, ապա այդ բոլորովին չի նշանակում, թե նշված ժողովուրդների միասնական, մեկ ամբողջական հայրենիքը վերածվում է երկուսի:

Արևելյան Հայաստանի մի մասի վրա ձևավորված Հայաստանի Հանրապետությունը հայոց հայրենիքի մի փոքր մասն է, տարածքային առումով՝ շուրջ մեկ տասներորդ մասը: Այն հռչակելով հայոց միակ հայրենիք, մենք դրանով փոխակերպում ենք հայոց հայրենիքի գաղափարը, հրաժարվում ենք պահանջատիրությունից և փորձում սփյուռքահայությանը ապացուցել, որ հայությունն ունի մեկ հայրենիք՝ Արևելյան Հայաստանի մի մասի վրա կազմավորված Հայաստանի Հանրապետությունը: (Նույնն էլ՝ Արևելյան Հայաստանում ձևավորված երկու հայկական պետականությունների՝ ՀՀ-ի ու Արցախի Հանրապետության դեպքում)։

Այդ մոտեցումը մշակվել է Խորհրդային իշխանության տարիներին և ելել է այն հիմնադրույթից, որ հայկական հարցը լուծված է, հայերը հողային պահանջներ, կորցրած հայրենիք չունեն: Նման մոտեցումը հակապատմական է և հակաազգային: Ժողովրդի պատմական ապրելատարածքի յուրաքանչյուր անկյուններից և ոչ մեկը չի կարող հայրենիք անվանվել, այլ՝ նա մասն է «Հայրենիք» ընդհանուր պատմական հասկացության:

Նժդեհը Հայաստանի հանրապետությանը (հետագայում՝ ՀՍՍՀ) հենց այդպես էլ անվանում էր՝ «Հայրենի անկյուն»:

Հայրենիքի պահպանման հիմնական գործոնը հայրենասիրությունն է, որի գաղափարը դարերի ընթացքում հարստանում և սերնդից սերունդ է փոխանցվում պատմական հիշողության միջոցով:

Ժողովրդի բոլոր սերունդների հայրենասիրության դրսեվորումների լավագույն ավանդույթները պատմագիտությունն ամփոփում է Հայրենիքի գաղափարի մեջ:

- «Հաճախ նացիոնալիզմը շփոթում են պատրիոտիզմի՝ հայրենասիրության հետ, սակայն նրանց միջև գոյություն ունի էական տարբերություն. Նացիոնալիզմը [1] դա ժողովրդի, ազգի նկատմամբ անսահման սերն է և անձնազոհության պատրաստակամությունը, իսկ պատրիոտիզմը նույնպիսի սեր և անձնազոհության պատրաստակամությունն է հայրենիքի նկատմամբ: Նացիոնալիզմը ավելի շուտ

հոգեմարդաբանական հասկացություն է, իսկ հայրենասիրությունը՝ պատմաաշխարհագրական», - գրում է ռուս գիտնական Պ. Կովալևսկին:

([1] Նացիոնալիզմը հաճախ շփոթվում են շովինիզմի հետ: Նացիոնալիզմը դա ազգայնականությունն է, իսկ շովինիզմը`ազգայնամոլությունը: Նացիոնալիզմը ազգի ինքնապահպանման բնազդի արտահայտման ձևն է: Ազգին սպառնացող վտանգի դեմ ինքնապահպանման բնազդի մեխանիզմը առաջ է քաշում նացիոնալիզմը: Այն ոչ թե հարձակողական, այլ ինքնապաշտպանական զենք է: Իսկ շովինիզմը դա մեծապետական, այլ էթնոսի նկատմամբ արհեստական գերազանցության, ագրեսիվ «հարձակողական» դրսևորում է: «Ա. Ե.» )

Նացիոնալիզմը ազգասիրությունն է, պատրիոտիզմը՝ հայրենասիրությունը: Այնքան են սերտաճել այս հասկացությունները, որ պատմա-քաղաքական գրականության մեջ շատ հաճախ նույնացվում են:

- «Անկյունաքարային ներքին հիմքերից մեկը, որի վրա հենվում է պետության ուժը, ամրությունը և կենսունակությունը, հզոր հենարաններից մեկը, որը պահպանում է նրա ամբողջականությունը և բարեկեցությունը, - այդ ժողովրդի սերն է իր հայրենիքի նկատմամբ, ժողովրդական հայրենասիրությունը», - գրում է Կովալևսկին:

Ժամանակակից ռուս գիտնականներ Խ. Բոկովը և Ս. Ալեքսեևը ևս Հայրենիքի և հայրենասիրության մասին ունեն նույն մոտեցումները: Նրանք գրում են. «Հայրենասիրական գիտակցությունը - այդ սեփական պատմական կեցության ինքնագիտակցությունն է, պատմության մեջ սեփական ժողովրդի տեղի իմաստավորումն ու զարգացումը: Պատրիոտիզմը Հայրենիքի նկատմամբ ունեցած արժեքների համակարգն է: Հայրենիքը, ինչպես հարազատ մորը, ընտրել չի կարելի»:

Նույն գիտնականները, քննարկելով ազգային զգացումների հիմնախնդիրը, գրում են. «Ազգային զգացումների ամենաուժեղ արտահայտությունը Հայրենասիրությունն է, սեփական ժողովրդի մեծարման ձգտումը, նրանց պաշտպանությունը հնարավոր բոլոր ուժերով և բոլոր միջոցներով»:

Հարազատ հողը, հայրենական մշակույթը, մայրենի լեզուն, սեփական պատմությունը - ահա այն բոլորը, որոնք սնում են իսկական հայրենասիրությունը, եզրակացնում են ռուս գիտնականները:

Հայրենիքը և հայրենասիրությունը ժողովրդի գոյապահպանման հիմնական պայմանն են:

Ահա թե ինչու հայրենասիրության քարոզչությունը, ժողովրդին հայրենասիրության ոգով դաստիարակելը հանդիսանում են ազգային գաղափարախոսության հիմնախնդիրներից մեկը:

Առանց հայրենասիրության Հայրենիք գոյություն ունենալ չի կարող, հայրենիք պահել հնարավոր չէ: Հայրենիքը ժողովրդի բոլոր սերունդների դարավոր, հերոսական պայքարի արդյունքն է: Առանց անձնազոհության, առանց արյունի ոչ մի ժողովուրդ Հայրենիք ունենալ չի կարող: Հայրենիքի համար զոհվելը հերոսություն է: Հերոսների արյունով ներծծված հայրենի հողը քաջերի նոր սերունդներ է կյանքի կոչում: Ժողովուրդն աճում է, Հայրենիքը՝ ոչ:

Ահա թե ինչու Հայրենիքի գաղափարի քարոզչությունը մշտապես պետք է գտնվի ամեն մի ժողովրդի պետականության, ազգային, հասարակական – քաղաքական մտքի, զինվորական դաստիարակության, ազգային կազմակերպությունների ուշադրության և հոգատարության կենտրոնում:

Այդ չափազանց կարևոր խնդիրը գործնականում իրագործելու համար յուրաքանչյուր ժողովուրդ պետք է ունենա իր իսկական ազգային դպրոցը, ազգային կրթական համակարգը:

- «Հայրենիքի գոյատևման միակ միջոցը,- գրում է Ժյուլ Միշլեն, - այդ բոլորին այնպիսի ներդաշնակ կրթություն տալն է, որը երեխաների սրտում ստեղծում է Հայրենիքի կերպարը: Փրկության ուրիշ ուղի չկա»։ Այս անվիճելի մտքից հետո նա ավելացնում է. «Ի վերջո, Հայրենիքի մասին ավելի ակնառու, ամբողջական և կուռ պատկերացում երեխաները պետք է ստանան դպրոցում, իսկական ազգային դպրոցում»: Հեղինակը նկատի ունի հանրակրթական դպրոցը:

Հայրենիքը առաջին հերթին դավանանանք է, երկրորդ հերթին՝ լեգենդ: Հայրենիքը Աստծո նախակերպարն է.

«Թող մարդը մանկուց սովորի հանձին հայրենիքի տեսնել Աստծո կերպարը», «Հայրենիքը պատահական հրաշք չէ, այլ անանց հրաշք, բնության ու պատմության հրաշք»,- գրում է Ժյուլ Միշեն:

Անգլիացի մանկավարժը, անգլիական դպրոցներն այցելած նախարար Գիզոյին ասել է. «Ես ձգտում եմ երեխաների հոգին լիցքավորել երկաթով»: Հայրենիքի գաղափարի հետ միասին Անգլիայի ազգային դպրոցում երեխային տալիս էին Հայրենիքը պաշտպանելու հաստատակամություն, որը համարվում էր մանկավարժների հիմնական խնդիրներից մեկը: Այսպես են ստեղծվել ուժեղ պետությունները և ուժեղ ժողովուրդները. նրանք ունեցել են ազգային կրթական համակարգ, որը կոփել է ուժեղ ազգային հոգի, ուժեղ Ազգային բնավորություն: Միշլեն Հայրենիքի գոյատևման ու զարգացման համար անհրաժեշտ է համարում «ուսումնասիրել նրա անցյալը, թափանցել նրա ազգային ոգու մեջ»: Հեղինակի այս թեզը հիմնադրույթային է: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ, եթե ցանկանում է գոյատևել և առաջ գնալ, առաջին հերթին պետք է հենվի իր անցյալի պատմության վրա, գործի նրանից բխած և արդի պատմության թելադրանքից ելնող ծրագրերով: Այսօրվա և ապագայի ազգային խնդիրների արմատները շատ դեպքերում գտնվում են անցյալի բազմածալք պատմության ակունքներում: Նրանք, ովքեր փորձում են ժխտել անցյալի պատմությունը կամ էլ խեղաթյուրել, դատապարտված են անհաջողության:

Այդ առումով չափազանց հետաքրքիր է ճապոնացիների կրթական համակարգը, որի հիմքում ընկած են ազգային գաղափարախոսությունից բխող հետևյալ երեք ռազմավարական սկզբունքները:

1. Կրթության համակարգի օգտագործումը՝ հարուստ պետության և ուժեղ բանակ ստեղծելու համար:

2. Ազգայնական աշխարհայացքի ձևավորում, որը նախատեսում է յուրաքանչյուր անհատի պատասխանատվությունը պետության ճակատագրի համար:

3. Ազգի միասնության ապահովում, որպես կարևորագույն գործոն պետության վերընթացի գործում՝ դեպի վեհություն: Ճապոնիայում մեծ ուշադրություն է դարձվում մանկավարժական կադրերի պատրաստման գործին, ելակետ ընդունելով այն դրույթը, որ.

ա) Ճապոնական ազգի ձևավորումը կախված է մանկավարժի անձնական գծերից:

բ) Մանկավարժական դպրոցները վճռորոշ են ոչ միայն կրթական համակարգի ծաղկման կամ անկման գործում, այլև հանդիսանում են պետության ուժի և հարստության հիմքը: Ճապոնական դպրոցում ժամաքանակի առյուծի բաժինը տրվում է դպրոցականների «կամքի ձևավորմանը», որն այդ երկրում համարվում է «մարդու առանցքային որակ»: «Կամքի ձևավորումն» ապահովում է դպրոցականի «ինքնությունը»՝ իր առջև նպատակ դնելու, որոշում ընդունելու և այն իրականացնելու գործում: Ելնելով ազգային գաղափարախոսությունից, Ճապոնիայում կրթական համակարգը համարվում է Ազգային անվտանգության հայեցակարգի առանցքային հիմնադրույթ:

Ժողովրդի պատմական ճակատագրում անցյալի պատմության նշանակության մասին անվիճելի գնահատական է տվել Հովհաննես Թումանյանը. «Անցյալի պատմությունը մի լուսավոր լապտեր է, որ ամեն մի ժողովուրդ ձեռքին պետք է ունենա՝ իր ճամփեն անմոլոր գնալու համար» :

Քննարկվող խնդիրը անհրաժեշտ ենք համարում ամփոփել Թոմաս Կառլեյլի հետևյալ տեսակետով.

- «Ապագայի կանխագուշակումը, ներկայի ղեկավարումը այդքան անհնարին չէր լինի, եթե անցյալին չվերաբերվեինք այդքան սրբապղծորեն-հիմար, եթե նրան այդպես չմերժեինք և, որ ավելի վատ է, չխեղաթյուրեինք»:

Այդպիսին է Հայրենիքի՝ բնության ու պատմության այդ հրաշքի գոյատևման միակ ուղին:

Հայրենիքի գաղափարը ժողովրդի գիտակցության մեջ է մտնում, միս ու արյուն է դառնում կրթական համակարգի միջոցով, ամբողջ երկրում ազգային, հայրենասիրական մթնոլորտ ստեղծելու միջոցով։ Այդ պատճառով էլ կրթական համակարգը պետք է սրբությամբ պահպանել և հեռու պահել ապազգային ուժերից:

Այդ բոլորից մենք հանգում ենք պատմության փորձով հաստատված այն եզրակացությունը, որ ամեն մի ժողովրդի հաղթության, պարտության և ընդհանրապես գոյատևման հարցը որոշվում է ոչ այնքան ռազմի դաշտում, որքան ազգային դպրոցում, ազգային կրթական համակարգում:

Հայրենիքի հարցում զիջումներ չեն լինում: Հայրենիքի կորուստը վաղեմություն չունի: Հայրենիքին համահավասար փոխարժեքներ գոյություն չունեն:

Հայրենիքը պատկանում է ամբողջ ժողովրդին՝ անցած դարերի բոլոր մեռածներից մինչև ապագայում ծնվելիք բոլոր սերունդները: Այդ պատճառով էլ ժողովրդի ոչ մի սերունդ, ոչ մի գործիչ իրավունք չունի թեկուզ մի թիզ հող նվիրաբերելու, հանձնելու, զիջելու այլ ժողովուրդների կամ էլ հրաժարվելու կորցրած հայրենիքի տարածքներից: Ազգային գաղափարախոսությունը նման քայլը որակում է որպես ազգային դավաճանություն:

90-ականների կեսին տարածում է գտել «Հող՝ խաղաղության դիմաց» կարգախոսը, որով մեծ տերությունները Իսրայելին հարկադրում են հանուն խաղաղության հրաժարվել իր տարածքի որոշ մասերից, որոնք ազատագրվել էին տարիներ առաջ: Հրեա ժողովուրդը անընդունելի համարեց այդ կարգախոսը: Իսրայելի վարչապետ Ռաբինի սպանությունը, համաժողովրդական քվեարկությամբ Նաթանյահուի իշխանության գլուխ գալը ցույց տվեցին, որ դարեր շարունակ պատմական Հայրենիք վերադառնալու համար պայքարած, պատերազմներից հոգնած, բայց անկախություն ձեռք բերած հրեա ժողովուրդը մերժում է «Հող՝ խաղաղության դիմաց» կարգախոսը:

Նմանատիպ իրավիճակ առաջացել էր նաև մեր հանրապետությունում՝ 90-ականների 2-րդ հնգամյակում: Նախկին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, չդիմանալով մեծ տերությունների ճնշումներին, որով նրանք պարտադրում էին Ադրբեջանին զիջել Արցախը և ազատագրված շրջանները, գրեց էությամբ պարտվողական «Պատերա՞զմ, թե խաղաղություն» հոդվածը: Ազգային ուժերը, Ռոբերտ Քոչարյանի և Վազգեն Սարգսյանի գլխավորությամբ, ստանալով սոցիալապես ծանր վիճակի մեջ գտնվող, բայց անզիջում վճռականությամբ տրամադրված հայ ժողովրդի աջակցությունը, հարկադրեցին հրաժարական տալ թույլ և պարտվողական նախագահին ու իր վարչակազմին:

Պատմությունը մեկ անգամ ևս ապացուցեց, որ Հայրենիքի հարցում զիջումներ չեն արվում: Հայրենիքը սուրբ է ու հավերժական: Ահա, թե ինչու Հայրենիքի գաղափարը ազգային գաղափարախոսության հիմնադրույթներից է:

***

Հատված «Պատմական հայրենիքը և նրա ճանաչման նշանակությունը հայ զինվորականի ազգային-պետական մտածելակերպի ձևավորման գործում» աշխատությունից։

2001թ.

Հեղինակ՝

Արթուր ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

Մեկնաբանություններ