ՄԻՆՉ ՕՐՍ ԱՌԱՆՁՆԱՊԵՍ ԽՈՐՈՒԹՅԱՄԲ ՉԵՆՔ ՃԱՆԱՉՈՒՄ ՀԱՐԵՎԱՆ ԵՐԿԻՐԸ ԵՎ ՀԱԶՎԱԴԵՊ ԵՆՔ ՓՈՐՁՈՒՄ ՄԵՐ ԴԱՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԽԱՐՍԽԵԼ ԻՐԱԿԱՆ ԹՎԵՐԻ ՈՒ ՓԱՍՏԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ

Թեև հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացման գործընթացն առանձնահատուկ լավատեսության առիթ չի տալիս, այնուամենայնիվ, հարկ է խոստովանել, որ մինչ օրս առանձնապես խորությամբ չենք ճանաչում հարևան երկիրը և նրա մասին խոսելիս հազվադեպ ենք փորձում մեր դատողությունները խարսխել իրական թվերի ու փաստերի վերլուծության վրա: Մինչդեռ այսօրվա Թուրքիայի տնտեսությունը ոչ միայն տարբերվում է ընդամենը մեկ-երկու տասնամյակ առաջվա տնտեսությունից, այլև աչքի է ընկնում իր դինամիկ փոփոխություններով և նպատակադրված զարգացմամբ: Թեև շատերին թվում է, թե լինելով հարևաններ, հավանաբար կգտնվեն նաև ընդհանրություններ տնտեսության տարբեր հատվածներում, այնուամենայնիվ, իրականությունը հուշում է, որ տարբերություններն ավելին են:
Եվ այսպես, մինչ մի շարք հետխորհրդային երկրներում, այդ թվում` Հայաստանում, ՀՆԱ-ի կազմում արդյունաբերության տեսակարար կշիռն իննսունականների սկզբից անկում է ապրել և միայն վերջին տարիներին թափ է հավաքում` հիմնականում ի հաշիվ հանքարդյունաբերության, Թուրքիայի ՀՆԱ-ում այն կազմում է մոտ մեկ երրորդը: Հաջորդ կարևոր ճյուղը, իհարկե, գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունն է: Մշակովի հողատարածքները, զբաղեցնելով երկրի տարածքից 26,8 մլն հեկտար և աշխատունակ բնակչության 43,4 %-ը, թույլ են տալիս ոչ միայն ամբողջությամբ լուծել պարենային անվտանգության խնդիրը երկրում, այլև տարեցտարի ավելացող ծավալներով գյուղմթերքներ արտահանել Եվրամիության անդամ երկրներ, ինչպես նաև Սևծովյան ավազանի գրեթե բոլոր պետություններ: Մասնավորապես, օգտագործվող մշակովի հողատարածքների 82 %-ը ներկայումս զբաղեցնում են հացահատիկային կուլտուրաները, մնացածը` բանջարաբոստանային և բույսերի բազմաթիվ տեխնիկական տեսակներ, ինչպես նաև պտղաբուծությունը: Համաշխարհային շուկայում հատկապես մեծ պահանջարկ ունեն թուրքական մրգերը (ներառյալ` ցիտրուսային), ձիթապտուղները, ծխախոտը: Զարգացած ոլորտ է համարվում նաև անասնապահությունը (ընդհանուրը` մոտ 60 մլն գլուխ անասուն)` կովերի, ոչխարների և այծերի տարբեր տեսակներով: Գյուղատնտեսության տեսակարար կշիռն այսօր կազմում է Թուրքիայի ՀՆԱ-ի մոտ մեկ հինգերորդ մասը:
Արագորեն զարգանում է ծառայությունների ոլորտը` այսօր արդեն կազմելով ՀՆԱ-ի կեսից ավելին: Բուռն վերելք է ապրում հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը, որը, ի տարբերություն Հայաստանի, գերակա ոլորտ չի հռչակվել, սակայն մեր երկրին անգամ առաջարկում է իր ծառայությունները: Արդեն այս տարվա սեպտեմբերին նշանավոր «ԹուրքՍել» ընկերությունն իր պատրաստակամությունն է հայտնել մտնելու հայաստանյան շուկա:
Յոթ ազատ տնտեսական գոտիների հաջող փորձի հիման վրա մինչև 2015 թվականը ծրագրվում է ձևավորել ևս երեքը: Ծառայությունների մեկ այլ ոլորտ` տրանսպորտը, ևս վերընթաց զարգացում է ապրում: Օդանավակայանների թիվը մոտ ապագայում տասնհինգից նախատեսվում է հասցնել քսանի: Ամեն տարի ընդլայնվում է արագընթաց և գերժամանակակից մայրուղիների ցանցը, որն իր հերթին կարևորագույն ազդակ է հանդիսանում տնտեսության զարգացման ընդհանուր գործընթացի վրա: Ինչն էլ հանգեցրել է ուղևորափոխադրումների և բեռնափոխադրումների գծով երկաթուղու և օդային հաղորդակցությունների համեմատ ավտոմոբիլային տրանսպորտի էականորեն ավելի արագ և ինտենսիվ զարգացմանը, ինչն առաջատար դիրքեր է գրավում երկրում: Այս ամենը, իհարկե, դրական զգալի ազդեցություն է թողնում զբոսաշրջության ոլորտի մրցունակության բարձրացման վրա: Զբոսաշրջության բնագավառում առկա ցածր գներն ու բարձր որակը գրավիչ են ոչ միայն աշխարհի տարբեր երկրների, այլև հենց հայաստանցի զբոսաշրջիկների համար։
Վերադառնալով արդյունաբերությանը, մասնավորապես վերամշակող արդյունաբերությանը, կարևոր է հաշվի առնել, որ այս ճյուղում ստեղծվում է ողջ արդյունաբերական արտադրանքի 83 %-ը և կենտրոնացված է արդյունաբերության մեջ զբաղված աշխատուժի 90 %-ից ավելին: Այն Թուրքիայի արտարժութային հասույթի աղբյուրների 84 %-ն է կազմում: Մյուս ճյուղերից Թուրքիայում ստեղծվող հավելյալ արժեքի մեջ կարևոր տեսակարար կշիռներ ունեն քիմիական արդյունաբերությունը` 29 %, մետաղամշակումն ու մեքենաշինությունը` 20,7 %, տեքստիլը (ներառյալ կաշեգործությունը)` 17,1 %, սննդի` 15 %, կերամիկականը` 7,1 %, մետալուրգիականը` 6,2 %, ցելյուլոզի և փայտամշակմանը` 4,6 %:
Արդյունահանող ճյուղերն իրենց տարբեր հատվածներով (քարածուխ, լիգնիտ, երկաթի, քրոմի, պղնձի հանքանյութ) համեմատաբար ավելի համեստ տեղ են գրավում ինչպես ՀՆԱ-ում ունեցած տեսակարար կշռով` մոտ 1 %, այնպես էլ մոտ կես % կազմող տարեկան աճի տեմպերով: Նավթի պաշարները, ինչպես հայտնի է, գրեթե խորհրդանշական ծավալներ են կազմում` համեմատած մյուս հարևանների` Իրանի և Ադրբեջանի պաշարների հետ:
Ինչ վերաբերում է էներգետիկային, ապա այս ասպարեզում Թուրքիայի կառավարությունը որդեգրել է իրապես հավակնոտ քաղաքականություն: Մի կողմից, տարիներ շարունակ քարոզչական պայքար ծավալելով Մեծամորի ատոմակայանի փակման շուրջ, Թուրքիան ինքը շուտով կգործարկի իր սեփական ատոմակայանը: Վերջինս, այնուամենայնիվ, ի վիճակի չէ ծածկելու էլեկտրաէներգիայի մատակարարման ոլորտում օրեցօր աճող դեֆիցիտը, ինչը ծրագրվում է լրացնել նաև նոր հիդրոէլեկտրակայաններից ստացվող էլեկտրաէներգիայի հաշվին: Առավել ակնառու ծրագրերից արժե հիշատակել հարավ-արևելյան Անատոլիայի խոշորամասշտաբ էներգետիկ նախագիծը, որն ամբողջությամբ կյանքի կոչելու պարագայում կգործեն ևս 22 ջրամբար և 19 հիդրոէլեկտրակայան: Ընդհանուր առմամբ, Թուրքիայի էներգետիկան հավակնում է աճելու երկնիշ թվերով, իսկ արտաքին քաղաքական արգելքների վերացման պարագայում խիստ իրատեսական են հայ էներգետիկների հետ համագործակցաբար նոր հէկերի կառուցման ծրագրերը, ինչպես նաև Հայաստանից էլեկտրաէներգիայի խոշորամասշտաբ ներմուծումները:
Պակաս տեմպերով չի զարգանում նաև Հայաստանի հարևանի բանկային համակարգը: Թեև համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի ներկա փուլում այն դիմագրավում է բազմաթիվ լուրջ հիմնահարցերի, այնուհանդերձ, առկա են նաև բազմաթիվ դրական տեղաշարժեր: Վերջին տարիներին բարձր տեմպերով աճում են սպառողական վարկավորման տեմպերը: Լայն տարածում է ստացել վարկային պլաստիկ քարտերի կիրառումը, ընդլայնվել է բանկոմատների ցանցը, գրեթե ամբողջովին ավտոմատացվել է վճարումների համակարգը: Զուգահեռաբար շարունակում են զարգանալ կոնսալտինգային և լիզինգային գործառնությունները: Բանկերի խոշորագույն տասնյակի մեջ կա երկու պետական առևտրային բանկ` «Զիրաատ բանկասին» (Գյուղատնտեսական բանկ) և «Խալկ բանկը» (Ժողովրդական բանկ), ինչպես նաև խառը մասնաբաժնով` «Իշ բանկասին» (Գործարար բանկ), և երեք մասնավոր բանկեր` «Յապի վե կրեդի բանկասին» (Շինարարական բանկ), «Գարանտի բանկասին» (Երաշխիքային բանկը) և «Ակբանկը» (Միջերկրածովային բանկը): Դժվարություններին դիմագրավող բանկերի նկատմամբ Թուրքիայի Կենտրոնական դրամատունը վարում է ապամասնավորեցման և միաձուլումների քաղաքականություն, որը կհանգեցնի բանկային կապիտալի հետագա համակենտրոնացման: Ներկայումս թուրքական հինգ խոշորագույն բանկերին բաժին է ընկնում երկրի բանկային կապիտալի մոտ 43 %-ը:
Այսպիսով, Թուրքիայի տնտեսությունն այսօր զարգանում է բավականին դինամիկ, երբեմն` հակասական միտումներով: Ավելի արագընթաց զարգացում է սպասվում առաջիկա տարիներին` հաշվի առնելով Թուրքիայի անթաքույց հավակնությունը` դառնալու Եվրամիության լիիրավ անդամ: Իսկ թե ի՛նչ կարող է տալ այդ ամենը Հայաստանին` սահմանը բացելու պարագայում և ի՛նչ տեղաշարժերի կարող է հանգեցնել տարածաշրջանում, բնականաբար, առանձին քաղաքատնտեսական վերլուծության կարիք ունի:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ