«ԵՐԵՎԻ ՄԵԶ ՇԱՏ ԵՆ ԾԵԾԵԼ, ԿՈՏՈՐԵԼ, ԴՐԱ ՀԱՄԱՐ ԷԼ ՀԵՆՑ ՄԻ ԹԵԹԵՎ ՇՈՅՈՒՄ ԵՆ, ԵՐՋԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՆՔ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրը գրող, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր ՎԱՀԱԳՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆՆ է:
«ՄԵՐ ԵՐԿԻՐԸ ՔԱՆԴՈՂՆԵՐԸ ՄԵԾԱՀԱՐՈՒՍՏՆԵՐՆ ԵՆ, ՈՐՈՆՑ ՄԵԾ ՄԱՍԸ ԿԵՆՏՐՈՆԱՑԱԾ Է ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎՈՒՄ»
-Վահա՛գն, մեր զրույցն ընթանալու է Ձեր մրցանակակիր վեպի` «Ժամանակի գետի» համատեքստում: Ասացեք, խնդրեմ, մեր ժամանակից ի՞նչը պիտի քշի-տանի «ժամանակի գետը», և ի՞նչը պիտի ճահճանա-մնա:
-Էնքա՜ն տանելու բան կա, որ «ժամանակի գետը» չի տարել: Այս օրերին զբաղված եմ վաղամեռիկ եղբորս` Վարդան Գրիգորյանի երեք պատմավեպի հրատարակման գործով: Գիրքը լույս կտեսնի մոտ օրերս և մայիսին կլինի գրախանութներում: Այս աշխատանքով տարված` զարմանալիորեն նկատում եմ, որ հազար տարվա վաղեմության դեպքերը հաճախ գրեթե նույնությամբ կրկնվում են: Այն, որ 10-րդ դարում կործանվեցին Վասպուրականի թագավորությունը, Անին, պայմանավորված էր ոչ միայն սելջուկների տեղաշարժով դեպի մեր կողմերը, ոչ միայն Բյուզանդիայի` Հայաստանը նվաճելու ձգտումով, այլև առավելապես այն հանգամանքով, որ հայերի մեջ էր նստած կորստյան գաղափարը, հայերն իրենք էին պատրաստ դրան: Նրանց ավելի շատ հետաքրքրում էր այն, որ Բյուզանդիային քիչ մաքսատուրք վճարեն, որ Բյուզանդիան պաշտպանի իրենց սահմանները, ազատի գլխացավանքից: Եվ այս մտայնությամբ էլ վաճառեցին Անին: Շահամոլությունը, ընչաքաղցությունն էսօր էլ մեզ ուտում են: Հայրենասիրությունից խոսելիս մարդիկ խրտնում են: Նույնիսկ այդ բառն է անբնական ռեակցիա առաջացնում: Հայտնի միտք կա. սրիկաների վերջին ապաստանը հայրենասիրությունն է: Բայց դա վերաբերում է պաթետիկ ճառեր, մեծ-մեծ խոսքեր ասող «հայրենասերներին»: Դրանից դուրս կա մի սովորական հայրենասիրություն, որը դրսևորվում է ամենափոքր բաներում, մարդու բարոյական նկարագրում: Օրինակ` ես հայրենասիրություն կհամարեի այն, որ այսօրվա մեծահարուստը մտածեր իր շահի մասին ոչ այն վայրենի դրսևորումներով, որ տեսնում ենք ամենուր, այլ այդ շահը հետապնդեր ու դրան հասներ ավելի մարդկային, քաղաքակիրթ, բարոյական մեթոդներով: Ես տեսնում եմ, որ մեր երկիրը քանդողները մեծահարուստներն են, որոնց մեծ մասը կենտրոնացած է Ազգային ժողովում: Էն ոգին, որ կար ժողովրդի մեջ 88 թվականին, կամաց-կամաց սպանվեց: Հիմա մարդկանց մեջ հույս չի մնացել: Չի կարելի ամեն սրբություն տրորելով գնալ-հասնել քո նպատակին: Վերջերս Ազգային ժողովի պատգամավորների ձեռքով չինացիներին հանքավայրեր վաճառվեցին, որոնք գտնվում են Տաթևի և Հրազդան քաղաքի հարևանությամբ: Մեր պատգամավորներին չի հետաքրքրում ո՛չ Տաթևի, ո՛չ Հրազդանի, ո՛չ մերձակայքի բնակիչների ճակատագիրը: Միայն իրենց շահն է կարևոր: Ա՛յ, այսպիսի բաները պիտի քշեր-տաներ «ժամանակի գետը»: Ցավոք, չի քշել-տարել: Դարեր ի վեր ամուր նստած են մեր մեջ: Հիշենք ամերիկյան օրինակը. այն գանգստերները, որոնք եկան-թալանեցին-կուտակեցին, իրենց զավակներին ուղարկեցին սովորելու աշխարհի լավագույն համալսարաններում: Վերջիններս էլ վերադարձան կրթված ու «մաքուր», «սպիտակ» ձեռքերով ժառանգեցին իրենց հայրերի կուտակածը: Նույնն այսօր կատարվում է մեզանում: Շատ դաժան է հնչում, բայց սա է իրականությունը: Ես չեմ խոսում միայն իշխանավորների մասին, խոսքս նաև ժողովրդին է վերաբերում: Բարեբախտաբար, զարմանալի բան կատարվեց մեզանում. վարորդներն սկսեցին պահպանել փողոցային երթևեկության կանոնները: Բայց հիմա էլ հետիոտններն են խախտում: Սա արդեն վկայում է, որ մարդու մեջ բացակայում է ներքին կարգուկանոնը: Նույնիսկ էն մարդը, որ իրավացիորեն դժգոհ է էս իրականությունից, էս անօրինականություններից, ինքն էլ իր հերթին խախտում է մեկ ուրիշ կանոն, որը սահմանված է իր համար:
«ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ԱԴՐԲԵՋԱՆ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՄԵՆ ԲԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄ Է ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՆԱՎԹԸ»
-Գրում եք. «Չենք ասում, թե մեր, մեղմ ասած, ոչ դրախտային ժամանակներում ոչ ոք չի կարդում, այդ թվում և` գիրք, բայց նրանք, ում ականջին կուզեինք մեր ձայնը հասներ, խուլից էլ խուլ են, եթե խոսքը նավթի ու դոլարի մասին չէ, որոնք, ինչպես հասկանում ես, դրախտի հետ հեռավոր կապ իսկ չունեն»: Իսկ դժոխքի հե՞տ. գոնե այն կյանքում կպատժվե՞ն, ըստ Ձեզ, «խուլերը»:
-Սովետական շրջանում աթեիստ չեմ եղել, հիմա էլ մոլի հավատացյալ չեմ, ու դժոխքի գոյությանը չեմ հավատում: Անդրադառնամ եղբորս` Վարդանի «Մանյա այրքին». քրիստոնեությունն սկսեց տարածվել մարդկանց շրջանում` իբրև ճնշվածի, տանջվածի, դժբախտի փրկության հավատամք: Մարդիկ այս կյանքի տառապանքների դիմաց փոխհատուցում էին ակնկալում երկնային արքայությունում և մտածում, որ իրենց տանջողներն ու շահագործողներն էլ պիտի ընկնեն դժոխք: Բայց նույնիսկ դարեր առաջ այս հավատքը հետ չի պահել մարդկանց սեփական շահի, ունեցվածքի համար ամեն գնով պայքարելու, կուտակելու մոլուցքից: Հետևաբար, ենթադրում եմ, որ ոչ ոք էլ չի պատժվում, ցավոք, ո՛չ այս, ո՛չ այն կյանքում: Պատիժը, երևի թե, միայն այն է, որ նրանց թե՛ ապրելիս, թե՛ հետմահու շարունակ հիշում են անեծքով: Այդպիսի մարդկանց համար գոյություն ունի միայն շահ, որը կապված է դոլարի, նավթի հետ: Իհարկե, կան միջազգային իրավունք, ազգերի ինքնորոշում և այս կարգի այլ բարձր հասկացություններ, բայց երբևէ որևէ հարց լուծվե՞լ է դրանց համատեքստում: Այսօր ամեն բան վճռում են դոլարը, նավթը: Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտության մեջ ամեն բան որոշում է Ադրբեջանի նավթը, որով հետաքրքրված են գերտերությունները: Եվ առհասարակ, որևէ հարց միջազգային ատյաններում չի լուծվում առանց գերտերությունների նյութական և քաղաքական շահի թելադրանքի: Կոսովոն ճանաչելը ձեռնտու էր Արևմուտքին, որովհետև Սերբիան սլավոնական երկիր էր, ուներ ռուսական կողմնորոշում, ու պետք էր նրան թուլացնել: Իսկ Ադրբեջանը նավթ ունի, չպետք է նրան նեղացնել: Հայաստանն էլ ռուսական կողմնորոշում ունի, դա ձեռնտու չէ Արևմուտքին: Ռուսաստանն էլ իր վերաբերմունքն ունի, որը շատ ցայտուն դրսևորվեց վերջերս` Էրդողանի այցի շրջանակներում: Էլ ինչո՞ւ պիտի ճանաչեն Ղարաբաղի անկախությունը: Ռուսների հետ մեր հարաբերություններն ամենաբարդն են: Հիշեք, թե երբ ստորագրվեցին հայ-թուրքական արձանագրությունները. Կարսի պայմանագրի կնքման օրը: Իսկ Էրդողան-Մեդվեդև հանդիպումն էլ համընկավ 1921 թվականի ռուս-թուրքական պայմանագրի տարելիցին: Սրանք պատահակա՞ն բաներ են: Չեմ կարծում: ՀՀ-ում Ռուսաստանի նախկին դեսպան Ստուպիշինը նկատեց, որ Հայաստանն իրենց ամենահուսալի ռազմավարական գործընկերն է եղել Հարավային Կովկասում, բայց Ռուսաստանը վճռական պահերին միշտ էլ դավաճանել է Հայաստանին: Այս բաները գալիս են հաստատելու, որ դժոխք չկա:
-Գրում եք. «Ազգերը նույնպես դերակատարներ են: Այն շարունակական ներկայացման, որ բեմադրում է կյանքը, և որի բոլոր բեմականացումները բարեխղճորեն արձանագրում է պատմությունը»: Իսկ սրբագրո՞ւմ է:
-Պատմությունը չի սրբագրում: Սրբագրել կնշանակեր, որ ամեն բան պիտի գար-ընկներ իր տեղը: Երբ մենք Թուրքիային ցեղասպանությունը ճանաչելու պահանջ ենք ներկայացնում, եթե անգամ նա ընդունի, դա չի լինի պատմության սրբագրում: Որովհետև նախորդ «հրատարակությունը»` ցեղասպանությունը, չի ջնջվելու, մնալու է: Եվ ցավն այն է, որ սրբագրելու փորձ իսկ չի անում Թուրքիան: Ավելին, դրա վրա խաղում են, դա դարձել է գործիք մեծ պետությունների ձեռքին` Թուրքիային ճնշելու կամ մեզ ինչ-որ հույս տալու համար: Ասում են` քաղաքականությունն անբարոյականություն է: Քաղաքականությունն ընդամենն այդ լծակներն է տալիս, և ցավոք, աշխարհն ինչպես եկել, այդպես էլ գնում է. ոչ մի քաղաքական գործիչ չի հրաժարվում այդ լծակներն օգտագործելուց: Ինչ-որ տեղ հասկանում եմ անկախության առաջին տարիներին շրջանառվող կարգախոսը. «Չկան հավերժական թշնամիներ, չկան հավերժական բարեկամներ»: Սա, թերևս, փորձ էր` կրկին խաղալիք չդառնալու աշխարհի ուժեղների ձեռքին: Բայց չէինք պատկերացնում, թե Թուրքիան մեզնից ինչ կպահանջի: Թուրքիայի համար հայերի հետ հարաբերությունների կարգավորումը նշանակում է, որ Ղարաբաղը պիտի զիջենք Ադրբեջանին, հրաժարվենք մեր պահանջատիրությունից: Մեզնից անընդհատ պահանջում ու պահանջում է, իր համար միշտ քիչ է: Եվ ես դրանում մեծ վտանգ եմ տեսնում: Մեր ամենացավոտ հարցերից մեկն այսօր արտագաղթն է: Էս մեծ չափերի արտագաղթի պայմաններում մեր երկիրը դատարկվելու է, ու մենք Արևմուտքի և Արևելքի միջև ոտքի ճանապարհ ենք դառնալու` Ադրբեջանի հարևանությամբ: Ես հոռետես չեմ, բայց և չեմ տառապում հորթային լավատեսությամբ: Եվ այնպիսի՜ վտանգներ եմ տեսնում: Արտագաղթի նոր ալիքը հայաստանցիներին քշում է դեպի Ռուսաստան, իրանահայերին էլ` Արևմուտք: Եվ սրա դեմն առնող չկա: Սա ի՞նչ քաղաքականություն է, ո՞ւմ ձեռքի գործն է, չես հասկանում: Երկիրը դատարկվում է, բանակ չենք ունենալու: Ո՛չ, պատմությունը չի սրբագրվում, ցավոք: Ես, գոնե, չեմ տեսել: Որպես գրող` խոստովանեմ. եթե մենք ապրեինք ապահովված երկրում, թեմաների այս բազմազանության մեջ ավելի հեշտ կլիներ գրքեր գրել: Սովետական շրջանում լճացած վիճակ էր: Այսօր հակառակ պատկերն է: Նյութի իմաստով երջանիկ ժամանակներ են գրողի համար, բայց ցավը խեղդում է, դու չես կարող վերացարկվել քո ցավից ու տրվել միայն գրելուն:
-Ցեղասպանությունից մազապուրծ Ձեր հերոսուհին` Մարիամը, գաղթի ճանապարհին ծնված իր որդու` Գլակի մասին ասում է. «Գլակը պետք է մտածի, որ ոչինչ չի կորցրել, ոչ մի լավ բան»: Վարդագույն ակնոցի այս «քաղաքականությունը» առավել շատ օգնո՞ւմ է, թե՞ վնասում:
-Դա շատ բնական, մարդկային մղում է. երբ մեկին շատ ես սիրում, նրա ցավը քեզ կրկնակի ցավ է պատճառում: Դա մայրական բնազդ է, որին ապավինած` Մարիամը մտածում է. թող տղան ցավ չապրի, թող չունենա կորստի զգացողություն: Բայց, իհարկե, քիչ է պատահում, որ այդ ցանկությունն իրականանա:
-Ձեր հերոսներից մեկն ասում է հայրենակցին. «Քանի՞ մահ է ձեզ պետք, որ թուրքը ճանչնաք»: Նույն հարցը` Ձեզ:
-Գուցե և թուրքին մենք արդեն ճանաչել ենք, սակայն սխալ ենք կառուցում մեր հարաբերությունները նրանց հետ: Ես հիշում եմ, թե ինչպիսի խանդավառություն էր այստեղ Գյուլի գալուց առաջ. ֆուտբոլիստների շապիկների վրայից հանվեց Արարատի պատկերը, Ծիծեռնակաբերդում մարեցին լույսերը: Ի՞նչ էինք ուզում ասել մենք դրանով: Իհարկե, թուրքերի մեջ կան հատուկենտ մարդիկ, ովքեր հասկանում-ընդունում են իրենց մեղքը և ցանկանում մաքրվել դրանից: Բայց թուրքական պետության քաղաքականությունն առայսօր չի փոխվել, նույնիսկ ավելի նենգ ձևեր է ընդունել: Եվ մեր թշնամանքը ոչ թե թուրք մարդու, այլ թուրքական պետության քաղաքականության դեմ է, որովհետև հայի, Հայաստանի հանդեպ վերաբերմունքը նրանց կողմից երբեք չի փոխվում, միայն ընդունում է տարբեր «քաղաքակիրթ» ձևեր: Հետևաբար, չի կարելի վստահել Թուրքիային, թեկուզ և մեր առևտրականները շարունակեն հիացած մնալ թուրքի ազնվությամբ: Մենք շուտ ենք մոռանում մեզ հետ կատարվածը: Հենց ժպտում են, մտածում ենք, թե բարեկամ են: Երևի մեզ շատ են ծեծել, կոտորել, դրա համար էլ հենց մի թեթև շոյում են, երջանկանում ենք: Այդպես է և Ռուսաստանի դեպքում: Մենք անընդհատ թմբկահարում ենք հայ-ռուսական բարեկամությունը, հայերի հավատարմությունը ռուսներին: Դա բարեկամություն չէ, այլ ուժեղի, իշխողի, կայսրության վերաբերմունք` թույլի նկատմամբ, որին ստրկացնում ու վերցնում է իր իշխանության տակ: Իսկ բարեկամությունը հավասար կողմերի հարաբերություն է:
«ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՊԻՏԻ ՇԱՏ ՎՍՏԱՀԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ, ԱՅՆԻՆՉ ՉԻ ՎՍՏԱՀՈՒՄ»
-Գրում եք. «Երկրաշարժը, ղարաբաղյան շարժումն ու պատերազմը, Հայաստանի անկախանալը հոգեբանորեն կարծես թե ջնջել էին հանրապետությունն ու սփյուռքը բաժանող սահմանները, բայց իրական գետնի վրա սահմանները մնում էին»: Այսօր ինչպիսի՞ն են սահմանները:
-Մի պահ, կարծես, սահմանները վերանում էին: Բայց հետո խանգարեցին օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները: Օբյեկտիվն այն է, որ մենթալիտետը տարբեր է: Սփյուռքը ցրված է տարբեր երկրներում, չի կարող լիարժեք մասնակցել Հայաստանի ներքին կյանքին: Ես չեմ ընկալում Վերին պալատի ստեղծումը: Չգիտեմ, թե ինչպես կընկալի սփյուռքը: Մյուս` սուբյեկտիվ, պատճառն այն է, որ մենք սփյուռքն ընկալեցինք որպես փողի, ֆինանսավորման միջոց` բացառելով նրանց մասնակցությունը մեր կյանքին ու գործերին: Բայց սփյուռքը տեսավ, որ իր օգնությունը փոշիանում է: Կոնկրետ օրինակների ինքս եմ ականատես եղել: Չստեղծվեց այն մեխանիզմը, որով պիտի կապվեին Հայաստանն ու սփյուռքը: Դասական սփյուռքը վերանում է այսօր: Նոր գնացածների երկու-երեք սերունդ, հնարավոր է, որ պահպանվի դրսում ինչ-որ կերպ, բայց հետո այն էլ կվերանա: Եվ մտավորականները, փառք Աստծո, հասկացել են, որ այն, ինչ արժեքավոր է, պիտի պահ տալ Հայաստանին` նկարներ, գրքեր, տարբեր հավաքածուներ, արխիվներ: Այս առումով սփյուռքը պիտի շատ վստահեր Հայաստանի իշխանություններին, այնինչ չի վստահում: Գալիս-բախվում են այնպիսի բաների մեր պղտորված դաշտում, որ շոկի մեջ են ընկնում: Սա մեր ղեկավարության սխալ քաղաքականությունն է, որի պատճառով սփյուռքը հեռացավ հայրենիքից:
-Վեպն ավարտում եք 2153 թվականի Ձեր տեսլականով. այլասերված, ձևախեղված Եվրոպա` Ստամբուլ մայրաքաղաքով` իր ողջ «պերճանքով և թշվառությամբ»: Գրոտեսկի և իրատեսության ի՞նչ չափանիշներով եք առաջնորդվել` կանխատեսելով ապագայի այդ Սոդոմ-Գոմորը:
-Երբ Թուրքիան պարտություն կրեց Վիեննայում, թուրքական զենքը թուլացավ: Աթաթուրքը հասկացավ, որ զենքով այլևս չի կարող նվաճել Եվրոպան, որ պետք է դա այլ կերպ անել: ՈՒ այսօր անում են: Նվաճում են Եվրոպան` իրենց քաղաքացիությամբ: Հիմա Գերմանիան նոր-նոր հասկացել է, թե ինչ հեռահար նպատակներ է հետապնդում Թուրքիան: Թուրքիային Եվրոպա թողնելն ուղղակի մահախոսական է Եվրոպայի համար: Եվ եթե Եվրոպան այս հարցում սթափ չլինի, կպատժվի: Թուրքիան ուժեղ պետություն է, վախենում են նրանից, ուրեմն թող հետագայում էլ կրեն պատիժը: Ես ընդամենը ցույց եմ տվել այս հեռանկարը:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ