«ԿՅԱՆՔՆ Է ԻՐԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔԸ, ԲԱՅՑ ՄԱՀԸ ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Է ՍՏԵՂԾՈՒՄ»

Գրող, հրապարակախոս, թատերագիր ԱՐԱ ԱՐԾՐՈՒՆԻՆ ծնվել է Բեյրութում: Արմատները Վանից են: Զավակներն ու թոռներն ապրում են Հայաստանում: Նրա թատերգությունները բեմադրվել են Բեյրութում, Հայաստանում: Մեր իրականության մեջ առաջին անգամ հայաստանյան ընթերցողը հնարավորություն ունի ծանոթանալու սփյուռքահայ գրողի արևելահայերեն գործերին: Արա Արծրունու թատերգությունների երկհատորյակը արևմտահայերենից արևելահայերենի է փոխադրել Արթուր Անդրանիկյանը:
-Արդյոք մեր հայերենը «թարգմանության» կարիք ունի՞:
-Արծրունի ընտանիքը կարող է համարվել հայրենադարձ: Զավակներս, թոռներս այստեղ են ապրում: Միայն ես և կինս ենք Բեյրութում, բայց վերջնականապես հաստատվելու ենք հայրենիքում: Հայրենադարձությունը միայն ֆիզիկական վերադարձ չէ, նաև հոգեկան արմատները վերագտնելու հարց է: Իմ պարագայում` իբրև գրողի, պետք է նաև գործերս հայրենիքիս մեջ ներկայացվեն, ինչի համար էլ արևելահայերենի վերածելը շատ կարևոր է: Այս ձևով էլ` գրականությամբ եմ վերադառնում հայրենիք: Իսկ արձագանքները, իսկապես, ուրախալի են:
-Թարգմանությունը գուցե ավելի դյուրացնում է ընթերցումն արևելահայ ընթերցողի համար, բայց չէ՞ որ միշտ էլ գրողի ներկայացրած լեզուն ուրիշ է լինում:
-Իհարկե, ուրիշ է, սակայն Արթուր Անդրանիկյանը բացառիկ ձևով է իմ գործերը վերածել արևելահայերենի, հարազատությունն ամբողջությամբ պահպանված է, որովհետև, գիտեք, մեր հայերենի երկու թևերի միջև այնքան լեզվական տարբերակներ կան, որ երբեմն նույնիսկ հակասում են իրար: Անդրանիկյանը բոլոր նրբությունները գտել է, ինչի համար մեկ անգամ ևս իմ ուրախությունն ու շնորհակալությունն եմ հայտնում:
-Դասական մեկ միասնական ուղղագրություն ունենալու շուրջ մի պահ աղմուկ բարձրացվեց: Հետաքրքիր է իմանալ Ձեր կարծիքը, առհասարակ, մեր երկու հայերենների միասնության ու հակասության մասին:
-Եթե հայապահպանման տեսանկյունից նայենք, լավ կլինի, որ բոլորս նույն հայերենով խոսենք ու գրենք: Սակայն երբ ամեն մեկն ունի իր լեզուն, իր ուղղագրությունը, շատ դժվար գործ է: Նաև պետք է ասեմ, որ արևմտահայերենը և արևելահայերենն աղավաղված են` յուրաքանչյուրն իր ենթահողի վրա: Ե՛վ արևելահայերենը, և՛ արևմտահայերենը չեն գործածվում այն մաքրությամբ, բծախնդրությամբ, բյուրեղությամբ, ինչ ժամանակին էր: Ես մասնագետ չեմ, բայց ցավում եմ, որ մասնագետներն ավելի լրջորեն չեն մոտենում այս գործին` արդյունք ունենալու համար:
-Ասում են, որ կարոտաբաղձությունը սփյուռքում ապրող մարդուն խանգարում է լավ գրականություն ստեղծելու: Համամի՞տ եք:
-Հայրենաբաղձությունը ասենք, որովհետև կարոտաբաղձությունն ընդհանուր երևույթ է: Հայրենաբաղձությունը հետաքրքիր թեմա է և, անկասկած, զարգացավ եղեռնից հետո, երբ հայը կորցրեց հայրենիքը: Ես կարծում եմ, որ հայրենաբաղձությունը լավ գրականություն է մեջտեղ բերել: Բայց երբ սկսվեց սառը պատերազմը Արևմուտքի և Խորհրդային Միության միջև, և Հայաստանը, իբրև մասն այդ Միության, բոլորովին այլ մոտեցում որդեգրեց, սփյուռքահայ գրողը դարձավ ավելի ազգասեր, քան հայրենասեր, որովհետև հայրենասիրությունն իր համար բնորոշվում էր Խորհրդային Միությամբ, ինչը սխալ մոտեցում է, ինչի պատճառով հայրենաբաղձական գրականությունը ժամանակի ընթացքում նվազեց և դադարեց: Հիմա, պետք է ասել, այդ թեմայով գրելը կեղծավորություն է, հայրենաբաղձության հարց այլևս չկա, հայրենիքի դռները բաց են, ով ուզի կվերադառնա և կլինի հայրենաբնակ, հայաստանցի: Կարծում եմ, ժամանակավրեպ խոսք է:
-Ժամանակակից գրողներից, դրամատուրգներից ո՞ւմ կառանձնացնեիք:
-Հրանտ Մաթևոսյան, Սիլվա Կապուտիկյան, սփյուռքում, եթե մի քիչ հետ գնանք, Հակոբ Օշական, Մուշեղ Իշխան: Եթե թատրոնի մասին խոսենք (դա է իմ նախասիրած գրական ժանրը), դասական թատրոնը շատ լավ զարգացել է Հայաստանում, իսկ սփյուռքում մենք Լևոն Շանթից հետո չունեցանք մեծ թատերագիր: Գալով նորարարական աբսուրդի թատրոնին, այստեղ աբսուրդի գրականությունը սկսվեց Աղասի Այվազյանով և ժամանակի ընթացքում ունեցավ իր հետևորդները` Պերճ Զեյթունցյան, Նորայր Ադալյան, Կարինե Խոդիկյան, Գուրգեն Խանջյան, Նելլի Շահնազարյան, որոնք, աբսուրդի ժանրից բացի, նաև նորարարական այլ ոճերով գրեցին: Կուզեմ նշել նաև Լևոն Մութաֆյանին, որն աբսուրդի գրականության մեջ դեր ունի իբրև թատերագետ, ներկայացնում է մամուլով և գրքերով, դասախոսություններով, որ ժողովուրդը սկսի զանազանել, ընկալել աբսուրդի թատրոնը և նշված թատերագիրներին: Աբսուրդի ընկալումը դասական գործերի պես հեշտ չէ: Մենք ունենք պոլսահայ Արման Վարդանյան, զտարյուն աբսուրդ գրող, թատերագիր է, Հայաստանում և սփյուռքում չեն ճանաչում, ընդհանրապես աբսուրդի թատրոնը սփյուռքահայերին շատ չի հետաքրքրում:
-Սարոյանն ասում էր, որ պատմվածքն ազատ պիտի լինի իր ձևի մեջ: Դրամատուրգիայի դեպքում ա՞յլ է: Կա՞ն որոշակի օրենքներ, սահմաններ: Թե՞ ինչ-որ բան փոխվել է նաև ժամանակակից դրամատուրգիայում:
-Պատմվածքը, առհասարակ, արձակը, ազատ է ավելի: Թատրոնը, ինչ ժանրի էլ պատկանի, ունի իր համաչափությունները, օրենքները: Բայց աբսուրդի թատրոնը շատ խորունկ է, բազմերես, դեպի խորացում տանող թատրոն է, հեղինակը պետք է հանդիսատեսի, ընթերցողի մեջ արթնացնի ինքնազննումի, իր անձը փնտրելու այդ գեղեցիկ ունակությունը:
-Ձեր` «Ո՞վ է թակում դուռը» թատերգությունը կյանքի շարունակությա՞ն, թե՞ մահվան մասին է: Մահը վերածվում է խաղի: Առհասարակ, գրողները շատ են անդրադառնում մահվան թեմային: Ո՞րն է, ըստ Ձեզ, կյանքի և մահվան սահմանը։
-Այդ գործում չորս հերոսները հաջորդաբար մահն են ներկայացնում` հագնելով մահվան պատմուճանը, բայց իրականում` խորքում, մահը չէ, որ ներկայացնում են, այլ կյանքը: Չորրորդ տիպարը կյանքի շարունակականության վիճակի մեջ է, հղի է, նա համոզվում է, որ մահ չկա և ասում է` ես քիչ առաջ պարտեզում կյանքի գերանդիով սպանեցի մահը: Ես հավատում եմ այս խոսքին: Մահն իրականություն է, որի դեմ մենք ոչինչ չենք կարող անել, բայց կյանքի համար, որ ապրում ենք, շատ բան կարող ենք անել: Այնքան հարուստ է կյանքը բոլորի համար, ստեղծագործողի համար: Վերջին հաշվով, բոլորն էլ ստեղծագործող են: Մարդիկ կան , որ շատ պարզ կյանք են ապրում, բայց իրենք իսկապես իրենց կյանքով «ստեղծագործում են»: Տեսնում ես գիտնականի` իր թղթերի մեջ մխրճված, որ կյանքի իրականությունը չի տեսնում, ինչպես այն պարզ մարդը: Կյանքն այս է: Ես այսպես եմ ապրում: Կյանքն է իրական արժեքը, բայց մահը հակասություն է ստեղծում, որովհետև, վերջին հաշվով, մարդը կարող է սպանել մահը:
-Պատմվա՞ծքը պետք է նմանվի կյանքին, թե՞ կյանքը պետք է ձգտի նմանվել լավ գրված պատմվածքին:
-Պատմվածքը չենք կարող ասել, թե չի գալիս կյանքից, բայց ստեղծագործողը չպետք է միայն ներկայացնի այն, ինչ տեսողական է, այլև այն, ինչ զգացական է, հոգեկան է: Գրողը պետք է խորացումները ցույց տա և հոգեվիճակին հասնի, եթե ոչ, ի՞նչ գրականություն: Գրողը պետք է իր գրությամբ ընթերցողին հարցականների առաջ կանգնեցնի, որ մտածի, ո՞րն է ճիշտը, ո՞ր ճանապարհով գնա: Այդ հարցականը պետք է լինի իր համար, ընթերցողի համար:
-Գիրքն ընթերցողին հասցնելու խնդիր կա մեզանում, նույնիսկ լավ գիրքն է դժվար ճանապարհ անցնում, Բեյրութում ինչպե՞ս է:
-Այնտեղ ավելի վատ է, բնական է, համացանցը փոխել է կյանքը: Այդ մտահոգությունը ամենուր է: Ինչ-որ միջոցառումների են դիմում, բայց չեն կարողանում հորձանքի դեմն առնել: Հիմա Հայաստանում թատրոնը բավականին լավ վիճակի մեջ է այլ երկրների հետ համեմատած, չասեմ` խորհրդային տարիների: Թատրոնը հնարավորություն է ժողովրդի հետ հաղորդակցվելու և նաև գրականություն փոխանցելու: Բայց պետք է պայքարել ընթերցանության պակասի դեմ, պետք է աշխատանք տարվի, ինչը մեզ մոտ գրեթե չի արվում:
-«Ծառերը ծաղկե՛լ են, Մարիո՛» պիեսում, փաստորեն, ծառերն այդպես էլ չեն ծաղկում: Ինչո՞ւ, չէ՞ որ դա միայն այդ գործին չի վերաբերում, այլև մեր հասարակական-քաղաքական կյանքին, ավելին` ազգային-ազատագրական պայքարին, վեհ գաղափարներին:
-Այդ թատերախաղում հայկական անուններ կարող են լինել կամ չլինել, ես չեմ գրել` ասելով` Երևանի մեջ, Ղարաբաղի կամ Բեյրութի, գրում եմ ընդհանրական: Իմ բոլոր նյութերը համամարդկային են, որովհետև ինձ հետաքրքրողը մարդն է: Եթե ինձ հարցնեն` ի՞նչ գաղափարախոսության կողմնակից եմ, ես կասեմ` կարող եմ պատկանել որևէ կուսակցության, բայց դա իմ երրորդ դիրքորոշումը կլինի, որովհետև իմ երկրորդ պատկանելությունը հայ լինելն է, բայց ոչ առաջին: Առաջին պատկանելությունս մարդ լինելն է, ուրեմն, ես ջանում եմ գրել բոլոր մարդկանց համար: Երբ գրեցի այդ թատերգությունը, մի քանիսը զարմանալի կարծիքներ հայտնեցին` իսպաներեն թարգմանիր, Հարավային Ամերիկայում այս նյութը շատ կհետաքրքրի, մեկ ուրիշն ասաց` հայկական կյանքն է, ինչո՞ւ անուները հայկական չեն: Ծառերը ծաղկած չեն… Բոլոր գաղափարախոսությունները գեղեցիկ են, բայց, դժբախտաբար, բոլորի գործադրումն էլ ձախողված է: Սկսած քրիստոնեությունից ստեղծողները արժանավոր մարդիկ են եղել, բայց գործադրողները չեն կարողացել պահել այն իր բարձրության վրա և ձախողել են: Նույնն է մեր ազգային կյանքի, նույնն է թերևս ուրիշ պետությունների դեպքում, նրանց ծառերն էլ ծաղկած չեն: Չնայած մեր պայքարին, մեր անցած ճանապարհին, մեր ծառերն էլ դեռ ծաղկած չեն, մենք մեզ չգերադասենք ուրիշներից: Եթե մեկը հակառակը կասի, կարող եմ հրավիրել բանավեճի:
-Ի՞նչն է Ձեզ այսօր ամենից շատ մտահոգում հայաստանյան իրականության մեջ:
-Ինձ մտահոգում է, սարսափեցնում արտագաղթը, հատկապես այնպիսի տեղեր, որտեղից վերադարձ չկա: Կալիֆոռնիայում ապրում է 700 հազար հայաստանցի: Սա մեր քայքայումի գլխավոր կետերից մեկն է: Բայց չենք կարող ասել` պետք չէ գնալ: Պետք է մտածել` ինչո՞ւ են գնում, և ի՞նչ անել, որ չգնան, և ի՞նչ անել, որ եթե կարող են` վերադառնան: Մեկ այլ վտանգ կա, արտագաղթած հայերի հին սերունդը վերադառնալու տագնապի, տարակուսանքի մեջ է, հաջորդ սերունդը վերադառնալ չի ուզում: Երբ մեկը գնում է, պիտի մտածի, որ որդեսպանություն է անում, զավակն իրենը չէ, հաջորդ սերունդը, բացառությունները հարգելով, իրեն հայ պիտի չզգա:
Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ