Հայկանուշը

Գուրգեն

ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

Մեր բակում մինչև վաթսուն թվականը մի փոքրիկ, կավաշեն տնակ կար իր պարտեզով և մեկ տասնյակի հասնող մրգատու ծառերով, որը գրավում էր ողջ տարածքի կեսից ավելին: Նրա միակ բնակիչը Հայկանուշն էր, որն այն տարիներին մոտ յոթանասուն տարեկան կլիներ: Մենք բակի երեխաներով Հայկանուշին ամբողջ հոգով ատում էինք: Նրա չարությամբ լեցուն կապույտ աչքերն ամեն անգամ զգալ էին տալիս, երբ մեր կարմիր ներկած ռետինե, դավադիր գնդակը, հերթական անգամ թռչելով մացառապատ ցանկապատից, հայտնվում էր նրա տարածքում: Նա իր օրենքն էր սահմանել առաջին անգամ գնդակը վերադարձնում էր ասելով.
-Այնպես խաղացե՛ք, որ բոստանս չավերեք, կծակե՛մ:
Այդպես էլ վարվում էր Հայկանուշը երկրորդ անգամ. երբ գնդակը հայտնվում էր այգում, դանակով ծակելուց հետո ցանկապատի վրայով շպրտում էր մեզ: Նույնիսկ մեր մայրերի հորդորը նրա վրա ներգործություն չէր ունենում: Մենք էլ ստիպված ծակ գնդակով էինք ֆուտբոլ խաղում մինչև Լենինի պողոտայի և Մոսկովյան փողոցի խաչմերուկի խաղալիքի խանութում գնդակ ստանային: Միայն Աստծուն էր հայտնի, թե երբ էր հաջորդ անգամ խանութը գնդակ բերելու: Հավանական է, պետական պլանավորումը հաշվի չէր առնում Հայկանուշի և մեր միջև ծագած ոչ բարիդրացիական փոխհարաբերությունները: Պետպլանի կարծիքով՝ այդ գնդակը հաստատ Հայկանուշի անողոք դանակի տակ չպետք է մտներ:
Այն ժամանակ մենք չէինք հասկանում, թե մեր «անմեղ» գնդակն ինչ ավերածություններ է կատարում տնակի արևմտյան հատվածում գտնվող բոստանում: Նա այգու կենտրոնում հավասար, լավ խնամված փոքրիկ մարգեր ուներ, որտեղ լոլիկ, սմբուկ, պղպեղ, վարունգ էր աճեցնում: Մի քանի տեղ էլ տարբեր կանաչեղեն էր խնամում: Մարգերի կողքին, արեգակի տակ մեծ ու փոքր ապակե տարողությունների մեջ ջուր էր պահում, որպեսզի տնկիների համար Երևանի ջրի սառնությունը մեղմի: Մեր ոտքի հարվածից արագություն ստացած, օդով լեցուն կարմիր գնդակն ո՞ւր կթռչեր, ի՞նչ կաներ, կանխատեսելն անհնար էր: Հաճախ այգում հայտնված գնդակը ջրամաններն էլ էր ջարդում: Բնական էր, որ շատ անգամ էլ այն բերելու համար մենք էինք ցանկապատից ներս անցնում ¥երբ Հայկանուշը մոտերքում չէր¤ և շտապելով, որ նա չնկատի, անգիտակցաբար ոտքի տակ էինք առնում բոստանը: Մեզ համար նրա աճեցրած կանաչեղենն ընդամենը խոտ էր, որի վրայով կարելի էր անցնել: Նա այդ տարածքն էր մեզնից և մեր «անհասկացող» ռետինե կարմիր գնդակից պաշտպանում: Բոստանն ամենայն հավանականությամբ ապրուստի միջոց էր, և իր համար հաստատ կենսական նշանակություն ուներ: Մենք էլ երեխա էինք, նման նրբությունների մեջ բնական է, որ չէինք խորանում: Մեր կարմիր գնդակն էլ, շատ անգամ մեզ չհարցնելով, քմահաճ այս ու այն կողմ էր թռչում, մարդկանց նեղություն, վնաս պատճառում:
Բախտներս բերում էր, երբ Հայկանուշի տանն էր լինում թոռը՝ Դավիթը, որը մեր առաջին իսկ կանչի դեպքում անմիջապես գնդակը տատի բոստանից դուրս էր նետում: Դավիթը մեզնից մոտ տասը տարով մեծ էր, և բնական է, որ մեր ֆուտբոլային ընկերը լինել չէր կարող: Նա տատի այգու խորդանոցում տարբեր կենդանիներ, թռչուններ էր պահում՝ կրիաներ, աղվես, փասիան, երկու աննման, գունագեղ կաքավ ուներ: Աղվեսը լրիվ ձեռնասուն էր և ամեն կիրակի առիթը բաց չէինք թողնում, որ կենդանու հետ խաղայինք, երբ Հայկանուշը տանը չէր լինում: Կիրակիներին նա կոկիկ հագնված, մինչև ուսերը իջնող սև ասեղնագործ գլխաշորը գլխին գցած, հպարտ, տերունական քայլվածքով եկեղեցի էր գնում: Ինչպես հարևաններն էին ասում. «Գնաց Կոնդ, պատարագ լսելու»:
Դավիթը մեր ազգի պարծանքներից մեկի՝ Երվանդ Քոչարի առաջին կնոջից ծնված որդին էր, և հոր նման տաղանդաշատ քանդակագործ: Հազիվ քսանհինգ տարեկան էր, երբ տուֆի երկու մեծ բեկորից քանդակեց արու և էգ առյուծներին, որոնք մինչ օրս զարդարում են Երևանի կենդանաբանական այգու գլխավոր մուտքը: Ինձ հայտնի աշխատանքներից է նաև Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի «Եղեռն» անունը կրող, մարմարե խորաքանդակը:
Այդ տարիներին այժմյան Բայրոնի անվան փողոցը նույնիսկ ասֆալտապատ չէր, և նրա մի փոքր մասը Դավիթը քանդակագործական «բացօթյա արվեստանոցի» էր վերածել: Փողոցը բավականին լայն էր, քանզի կոնսերվատորիայի շենքը դեռևս կառուցված չէր: Նրա «արվեստանոցի» տարածքում թափված քարի կտորտանքը չէր խաթարում Երևանի տեսքը, այն տարիներին ողջ քաղաքը մի մեծ շինհրապարակի էր նման: Օպերայի շենքից դեպի Լերմոնտովի ¥այժմ՝ Սայաթ-Նովայի¤ փողոցը նայող խոյակները նոր էին կառուցում, և մուրճը ձեռքերին գրանիտ հղկող տասնյակ քարտաշներ էին աշխատում: Օպերայի պատի տակից լսվում էին գրանիտի մակերեսը կեղեքող հատիչի ծկծկոցն ու համաչափ, նույն պարբերությամբ նրա երկաթե կուռ գլխին իջեցրած մուրճի հարվածից լսվող չխկոցը: Դավիթ քանդակագործի մուրճի ձայնը կորչում էր այդ ընդհանուր շինարարական աղմուկի մեջ: Հենց այդ «բացօթյա արվեստանոցում» էլ նա քանդակեց իր առյուծներին, տուֆի միջից նրանց մկանուտ, ջլապինդ մարմինները կյանքի կոչեց:
Ցավոք, Դավիթը երիտասարդ մահացավ: Անհասկանալի պայմաններում հոգեկան խանգարում էր ստացել: Մեկ օր շարունակ ձայնասկավառակով Վիվալդի էր լսել, մոր հրավիրած բժիշկները հոգեկան խանգարում էին ախտորոշել: Մենք Դավթի հետ շփվում էինք այնպես, ինչպես նրա հիվանդությունից առաջ, և զարմանալին այն էր, որ նա, լինելով ծանր հիվանդ, մինչև կյանքի վերջին օրը մնաց մեր ընկերը և բակի սիրելին: Հոգեկան խանգարումը նրան չէր զրկել բարի, մարդկային հատկանիշներից:
Հայկանուշի տնակը մեր բակում քանդեցին: Նա արտասվալից աչքերով, սևազգեստ, կեղեքիչ կսկիծը սրտում, իր այգուց և հոր կալվածքի վերջին մասնիկից անխոս բաժանվեց: Բակում լռություն տիրեց, նույնիսկ մենք հասկացանք, որ Հայկանուշն իր կյանքի ցավալի պահերից մեկն է ապրում:
Նրան մեկսենյականոց բնակարան հատկացրին Աջափնյակում: Մեզնից տարիքով մեծ տղաները՝ Ավոն, Ալիկը, Դերենիկն օգնեցին Հայկանուշին, նրա սակավաթիվ իրերը նոր բնակարան տեղափոխեցին: Նրան մենք այլևս չտեսանք: Մեր բակը այլ կերպարանք ընդունեց, այն բարեկարգեցին: Տարօրինակն այն էր, որ Հայկանուշի գնալուց հետո նրա այգու պտղատու ծառերը երկար կյանք չունեցան, հերթով չորացան:
Տարիներ անց իմացանք, որ Երևանի Լոռու այգուց մինչև Հաղթանակի կամուրջ հասնող հողերը, շինությունները, այսինքն՝ հին Երևանի կենտրոնի մի մասը, Հայկանուշի կալվածատեր հոր սեփականությունն էին եղել: Բոլշևիկներն իշխանության գալուն պես Հայկանուշենց ողջ ունեցվածքը բռնագրավել էին: Հաջորդ օրը գիշերով ծնողներին սև կառքով տարել էին անհայտ ուղղությամբ, նրանք այլևս չէին վերադարձել:
Հայկանուշի քույրը, հարազատներն էլ իրենց ապահովագրելու համար անցել էին Պարսկաստան: Նա չէր գնացել, մնացել էր Երևանում՝ ծնողների վերադարձին էր սպասել:
Փաստորեն, մեր բակի խրճիթը Հայկանուշ մայրիկի հոր կալվածքների պահակատունն էր եղել, որտեղ և նա հանգրվանել էր, քանզի ուրիշ սեփականություն չուներ:
Իհարկե, հետո հասկացանք, որ ծանրագույն հիշողություններն էին նրան դաժանացրել, նույնիսկ մեր ռետինե, անողոք և կարմիր գնդակի հանդեպ թշնամի դարձրել: Մենք բնակվում, խաղում էինք նրա պապենական հողի վրա առանց իր և անհայտ կորած ծնողների թույլտվության: Չհաշված այն, որ չարչարանքով գցած բոստանն էլ ոտքի ու կարմիր գնդակի տակ էինք տալիս:
Հայկանուշ մայրիկը մահացավ մոտ իննսուն տարեկանում: Աջափնյակի նոր հարևանները պատմել էին, որ այդ օրը, պառկած, դողդոջուն, չորացած ձեռքը մեկնած դեպի պատուհանը, ասել էր.
-Վերջապես աղոթքս երկինք հասավ, այն նույն սև ֆայտոնով ծնողներիս հետ բերեցին, նրանց ազատել են: Հայրս, մայրս այժմ ներքևում կանգնած ինձ են կանչում: Մինչ հեռավոր ճամփան, պետք է միասին գնանք Էջմիածին, մոմ վառենք, նրանց հետ է նաև վաղամեռիկ Դավիթս: Խնդրում եմ՝ տոնական շորերս հագցրեք, մազերս հարդարեք, գլխաշորս, գլխաշորս տվեք …,- և խոսքն անավարտ, դեպի պատուհանը մեկնած ձեռքն ուժասպառ ընկել էր մահճակալին: Հայկանուշ մայրիկը տառապած հոգին ավանդել էր:

Հեղինակի նյութեր

• Արհավիրք
• Աղոթասերը
• Ադամանդի անտարբեր ցոլքը
• Հին օրերի Երևանս
• Ավոն
• Յուգդոն
• Կարոտախտ
• Ակամա համասեռամոլները
• Արեգակի զավակը
• Շունը
• Քարահունջ-Կրեմլ
• Սև կատուն
• ԱՀԱԲԵԿՉՈՒՀԻՆ
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-1
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-2
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-3
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-4
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-5
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-6
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-7

Մեկնաբանություններ