Պիոներները մի քանի տարուց կոմերիտական էին դառնում. կարգն էր տենց։ Միակ պիոները, որ տենց էլ պիոներ մնաց մինչև պատմական մատերիալիզմի վերջին շունչը, կինո «Պիոներն» էր։ Կարմիր վզկապը վզին՝ մտավ կոմունիզմի փլատակների վրա կառուցած սուպերմարկետների դարաշրջան, բայց քրեասահմանադրական մատերիալիզմի տարիներին վզկապն էլ չփրկեց, կուլ գնաց։ Ոչ մի դարաշրջանում մատերիալիզմն էնքան մատերիալիստական չի եղել, ինչքան խորտակված կոմունիզմի վրա կառուցած կապիտալիզմի ժամանակ։ Եթե հանկարծ նկուղիդ դուռը լավ չփակես, մյուս օրը կտեսնես՝ կա՛մ սննդի օբյեկտ են դարձրել, կա՛մ առևտրի կետ։ Դե, ուրիշ ի՞նչ պիտի դառնա, երբ ավազի վրա կառուցած իդեալներից ազատված մատերիալիզմը սկսվում ա որովայնից ու վերջանում գրպանով՝ կարճատև կանգառ կատարելով ձվերի մոտակայքում։ Մյուս կինոթատրոնների մեծ մասն էլ տարբեր եկամտաբեր օբյեկտներ դարձան։ Երևանում մնաց մի երկու կինոթատրոն։ Դե, էլ ո՞վ էր կինո գնում, կինոն կինոթատրոններից դուրս էր եկել ու լցվել փողոցները։

«Որտեղի՞ց են հապա, - ասում են, - չարիքները, նեղությունները, տանջանքները, չարությունները… Երբեմն-երբեմն պատերազմներ են տեղի ունենում, մեղավոր ու արդար հավասարապես կոտորվում են. համաճարակներ ու սարսափելի հիվանդություններ են լինում։

Սովետական տան պրոֆիլակտիկ դեղատուփը հարուստ չէր։ Դեղատուփի մեջ, իհարկե, ջերմաչափ կար, յոդ, բինտ ու բամբակ, լեյկոպլաստիր, պատահում էր՝ պղպեղային սպեղանի՝ մեջքի համար։ Մեր դեղատուփի մեջ ներարկիչ էլ կար՝ մետաղյա տուփի մեջ՝ վախենալու ապակյա իրանով ու սուր ասեղով, որ ներարկելուց առաջ միշտ եռացնում էինք։ Մեկ էլ հանրաճանաչ դեղերն էին՝ անալգին, ասպիրին, տետրացիկլին և այլն։ Էդ դեղերը շատ չէին ու դեղի նման էին, ոչ թե ծամոնի կամ շոկոլադի, ինչպես էսօր ա։ Անշուք տուփ կամ սրվակ էր՝ դեղի անունով, մեջը՝ ոչ պակաս անշուք հաբեր։ Լինում էր, որ տուփ էլ չուներ, պարզապես՝ թղթի մեջ փաթաթված փոշի էր։ Հա՛, դեղը պիտի դեղի նման լինի, որ հասկանաս, թե ինչի համար ա։

Հին նոր տարին յուրահատուկ տոն է, որը խորհրդանշում է անցյալի և ապագայի կապը։ Այն մեզ հնարավորություն է տալիս մի պահ կանգ առնել, վերլուծել անցած տարին, շնորհակալ լինել հաղթահարած դժվարությունների համար և նոր հույսերով ու պայքարի առավելագույն մղումով առաջ շարժվել։

Երբ Հայաստանում շուկայական հարաբերությունները փոխարինեցին սոցիալիստական ռեալիզմին, մարդու նոր տեսակ առաջացավ՝ գործարար մարդ (հոմո վաճառիկուս)։ Ու եղավ մի ժամանակ, երբ հոմո վաճառիկուսը միակ մարդն էր, որին հաջողվում էր ոչ միայն աշխատել, այլ նաև մի քիչ փող աշխատել։ Դրա համար էլ, ով ասես՝ դարձավ գործարար։ Նորաթուխ գործարարների ծագումն իրենից խայտաբղետ մի պատկեր էր ներկայացնում՝ նախկին ինժեներներ, գիտությունների թեկնածուներ, թատրոնի դերասաններ, բեռնատարի վարորդներ, մարքսիզմ-լենինիզմի դասախոսներ, բանաստեղծներ, անգամ՝ նախկին պորտաբույծներ։

Ով զարթուցիչ ուներ, լարում էր և ուզած ժամին արթնանում, իսկ ով չուներ, աղբի մեքենան հո կար ու կար, մտնում էր բակ ու բարձր զրնգոցով ազդարարում աղբահանության ժամը՝ ով քնած է, արթու՛ն կացեք, ով արթուն է, իջե՛ք, աղբը թափե՛ք: Եթե չիջնեիր, աղբը թափեիր, ուրեմն, կմնար մինչև մյուս առավոտ, ուրիշ տեղ աղբ չէիր թափի: Հարևաններն աղբի դույլերն առած իջնում ու հերթ էին կանգնում աղբի մեքենայի հետևից:

20- րդ դարի ամերիկացի գեղանկարիչ Ռոքուել Քենտը Հայաստանը համարել է թանգարան բաց երկնքի տակ։ Մինչդեռ այսօր՝ 21-րդ դարում, պարզվում է՝ Հայաստանը թանգարանից վերածվել է գժանոցի, քանի որ հայոց տիկիններից մեկը հայտարարում է, թե երեխաները դպրոցում հեծանիվ քշել պիտի սովորեն, այնինչ, հեծանիվ քշել սովորում են իրենց տան բակում, իսկ դպրոց գնում են գիտելիք ստանալու համար: Դե, իսկ մյուս տիկինն էլ 2025 թվականը հայտարարում է կրթվելու տարի։

Մեծն Թումանյան, այդ ի՞նչ պայծառատեսությամբ ես գրել «Չարի վերջը», որ այսօր նորանում է ներսուդրսից: Ուղղակի աղվեսը բեղավոր է, իսկ կկուն գիտի իր ծառը լքելու ճիշտ ժամանակը։ Ձագե՞րը, նրանք էլ պատրաստ են թռչելու։

Եթե մաքս հավաքողը մաքսավոր ա, ուրեմն՝ հարկ հավաքողը հարկավոր ա։ Բան չունեմ ասելու՝ իհարկե հարկավոր ա, առանց հարկերի պետությու՞ն կլինի։ Բայց, ախր, հարկի-անհարկի հարկ հավաքելն էլ մի բան չի։ Հասկանում եմ՝ բյուջեին վիզ փոխ ա պետք, չի հասցնում իր բոլոր հարևան-բարեկամներին բավարարի, բայց ինչ լինում ա, էդ հարկամզիչ մեխանիզմն եք միացնում։ Չի՛ կարելի, չէ՞։

Ձեզ ներկայացվող կտավը վրձնել է 19- րդ դարի ռուս գեղանկարիչ, պերեդվիժնիկների ընկերության անդամ Վասիլի Պերովը (նրա արվեստին ու այս կտավի ամբողջական վերլուծությանը կանդրադառնամ մեկ ուրիշ անգամ, հիմա ձեր ուշադրությունը բևեռել եմ ուզում այլ հարցի վրա)։