«Անարժեքությունները գրավել են արժեքների տեղը»

«Իրատեսի» հյուրը Ջիվանու անվան աշուղական դպրոցի հիմնադիր տնօրեն, Հանրային ռադիոյի «Սայաթ-Նովա» աշուղական երգի վաստակավոր անսամբլի գեղարվեստական ղեկավար, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի «Սուրբ Սահակ, Սուրբ Մեսրոպ» շքանշանակիր, Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր, ՀՀ ժողովրդական արտիստ ԹՈՎՄԱՍ ՊՈՂՈՍՅԱՆՆ է:

ԵՍ ՋԻՎԱՆՈՒՆ ՄԵԿ ԲԱՌՈՎ ԿՈՉՈՒՄ ԵՄ ՄԱՐԳԱՐԵ»

-Թովմաս, ես Ձեզ ճանաչում եմ այն տարիներից, երբ գրականության և արվեստի թանգարանում տքնում էիք Ջիվանու ձեռագրերի վրա: Ո՞Ւր բերեց-հասցրեց, ի վերջո, այդ տքնանքը:
-Վա՜յ, ինչ լավ օրեր տարաք ինձ: Դա երեսունվեց տարի առաջ էր: Արդյունքը եղավ այն, որ 2009 թվականին, երբ Ջիվանու մահվան 100-րդ տարելիցն էր, տպագրեցի Ջիվանու 400 և ավելի՝ անհայտության մեջ մնացած երգերը: 1996 թվականին, երբ լրանում էր Ջիվանու 150-ամյակը, արդեն տպագրել էի մի ընտրանի՝ բաղկացած 150 երգից: Ինձ հաճախ հարցնում են, թե ինչպես է, որ այդ երգերն ինձնից առաջ չեն հրատարակել: Ասեմ, որ դրանց զգալի մասը ժամանակին արգելել է ցարական գրաքննությունը: Նույն այդ երգերը արգելել է նաև խորհրդային գրաքննությունը՝ իբրև ազգային, կամ ավելի ճիշտ՝ ազգայնական գործեր: Ես գրքում երգերը դասավորել եմ այբբենական կարգով, ոչ՝ ըստ ժամանակագրության: Երանի՜ նրան, ով առաջին անգամ պիտի կարդա դրանք: Ես Ջիվանուն մեկ բառով կոչում եմ մարգարե: Ասեմ՝ ինչու: 1905-ին գրել է մի բանաստեղծություն՝ «Հարց ու պատասխան», որի մեջ այսպիսի տողեր կան.
«Հարց. Եթե որ գործերը այսպես վատ գնան,
Հայաստանում էլի հայեր կմնա՞ն,
Հանգստություն, մի բարի օր կունենա՞ն,
Ի՞նչ կլինի տաճկահայոց խնդիրը:
Պատասխան. Եթե որ գործերը այսպես վատ գնան,
Դժվար Հայաստանում էլ հայեր մնան,
Անգութ թուրքի սրին ճարակ կը դառնան,
Կը վերջանա տաճկահայոց խնդիրը»:

Այսինքն՝ Ջիվանին, որ վախճանվել է 1909-ին, կանխագուշակել է 1915 թիվը: Եվ բանաստեղծությունը գրել է, ի՞նչ եք կարծում՝ ե՞րբ: Կարդացե՛ք ինքներդ:
-Սա իսկապես նախախնամություն է. «1905 թ., ապրիլի 24, Թիֆլիս»:
-Հիմա համոզվեցի՞ք, որ մարգարե է:

«ՌԱՄԻԿ ԴԱՍԱԿԱՐԳԻ ԴՊՐՈՑ Է ՋԻՎԱՆՈՒ ԱՆՎԱՆ ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԸ»

-Տքնանքի մի արդյունք էլ Ջիվանու անվան աշուղական դպրոցի հիմնադրումը կարելի է համարել:
-«Սայաթ-Նովա» անսամբլն արդեն երեք տարի գործում էր, դրա հիմքով ստեղծեցի «Սայաթ-Նովա» մշակութային միությունը: Երկու տարի անց՝ 1997 թվականին, միությունը բացեց Ջիվանու անվան աշուղական դպրոցը՝ միակը հայ իրականության մեջ: Այսօր դպրոցում սովորում են շուրջ 170 պատանիներ ու աղջիկներ: Գոյության 19 տարվա ընթացքում այս դպրոցում կրթվել է մոտ 2000 աշակերտ: Դպրոցում ունենք երեք բաժին՝ ստեղծագործական, երգի, ազգային նվագարանների: Ստեղծագործական բաժինը վերաճեց ու դարձավ Ժամանակակից աշուղների միություն: Երգի բաժին գալիս են փոքրերը, ովքեր սովորում են երգել Սայաթ-Նովայի, Ջիվանու, Շերամի, այլոց երգերը, սկսում են տիրապետել աշուղական երգեցողության հնարքներին: Ազգային նվագարանների բաժնում սովորում են նվագել թառ, քամանչա, սանթուր, սազ, այլ ազգային գործիքներ:
-Ազգային նվագարանների հանդեպ պահանջարկը նվազել է վերջին տարիներին: Ձեր դպրոցի գոյությունը կարծես թե հերքումն է այդ մտահոգության, այո՞:
-Մտահոգությունը տեղին է և ճշմարիտ է: Ոչ մի հարուստի երեխա չի գալիս մեր դպրոց: Ռամիկ դասակարգի դպրոց է Ջիվանու անվան աշուղական դպրոցը: Մենք կոչված ենք պահպանելու մեզ հասած ժառանգությունը, ուսուցանելու, զարգացնելու և քարոզելու այն:

«ԴՈՒՐՍՆ ՈՒ ՆԵՐՍԸ ԲԱՎԱԿԱՆԻՆ ՆՄԱՆՎԵԼ ԵՆ ԻՐԱՐ»

-Դուք հաճախ նաև հյուրախաղերի եք մեկնում: Դրսի և ներսի հանդիսատեսը տարբե՞ր է:
-Դուրսն ու ներսը բավականին նմանվել են իրար: Ցածրարվեստ երևույթները՝ երաժշտական անունով, ռեստորանային երգը բարձրացել են բեմ, նվաճել պրոֆեսիոնալ երգարվեստի տեղը: Այս պատկերն է և՛ դրսում, և՛ հայրենիքում: Առաջ հայրենիքից դուրս էին տարվում բացառապես պրոֆեսիոնալ արվեստագետներ, լուրջ երգիչներ: Հիմա քանի որ ամեն հարց լուծվում է քեռի-խնամի-ծանոթ-բարեկամ տարբերակով, մեծ խմբեր չեն տանում դուրս, անսամբլներ տանելուց ընդհանրապես խուսափում են: Նշածս ԽԾԲ-ով տանում են անհատ երգիչների, քեֆեր են կազմակերպում՝ համերգանման տեսքով: Լավ հիշում եմ, երբ 1990 թվականին գնացել էի Կանադա, տեղի հայկական թերթի ամբողջ էջով Հայաստանից գնացած մի երգչի գովազդն էր՝ «Աննախընթաց երգահանդես» վերնագրով: Մի ամբողջ շարք մակդիրներով գովերգվում էր հայրենիքից ժամանած երգիչը: Ես տղաներին հարցրի՝ ո՞վ է էս «Փիլիպոս Ճարտարոսյանը»: Ոչ ոք չճանաչեց, հետո մեկն ասաց, որ նա երգում է «Ծիծեռնակ» վետերոկում: Ես հանդիպեցի այդ խմբագրության աշխատակիցներից մեկին և սրտիս ցավը կիսեցի նրա հետ:
-Այդ ցավն օր օրի ավելի համատարած է դառնում: Հետո՞: Ելք կա՞:
-Խորքի մեջ՝ լուրջ ելք չկա, որովհետև ԽԾԲ-ն միշտ եղել է ու լինելու է: ՈՒ հենց այդ ճանապարհով է, որ անարժեքությունները գրավել են արժեքների տեղը: Բայց մենք ոչ թե տառապում ենք այդ ցավով, ոչ թե դրա դեմ պայքարելու գաղափարներով ենք ապրում, այլ աշխատում ենք պահպանել վսեմը, գեղեցիկը, ազգայինը և ունկնդրին հնարավորություն տալ ընտրություն անելու:
-ՈՒնկնդրի որա՞կն ինչպիսին է:
-Սարսափելի իջած: Գրելու բան էլ չէ, բայց մի համեմատություն անեմ: Կովն անցնում է ծաղկազարդ դաշտի միջով ու թրքում է. չոլի ճանճը դզզալով գալիս, թողած էդ անմահական ծաղիկները, իջնում է թրիքի վրա: Այսօր մեր ժողովրդի մի զգալի մասի ճաշակն իջել է այդ ճանճի մակարդակին: Ողբալի բան է սա:
-«Սայաթ-Նովա» անսամբլը պարբերաբար մասնակցում է Թբիլիսիում կազմակերպվող Վարդատոնին՝ նվիրված Սայաթ-Նովային: Ի՞նչ կպատմեք այս մասին:
-Արդեն 12 տարի է, որ մասնակցում ենք Թիֆլիսի Վարդատոնին: Նման տոն անում ենք նաև Երևանում, և ես շնորհակալ եմ մշակույթի նախարարությանը, անձամբ տիկին Պողոսյանին, որն իմ որևէ խնդրանք անարձագանք չի թողնում: Բայց քանի որ այս տարի համերգներով Բեյրութ էինք գնացել, մեզ զգուշացվել էր, որ այդ հյուրախաղերից հետո Վարդատոնի համար ֆինանսավորում այլևս չի արվելու: Բայց երբ Թիֆլիսից եղավ հրավերը, դիմեցի Երևանի քաղաքապետարանին, տրամադրեցին ավտոբուս, և մենք մեկնեցինք: Երբ գնացինք Թիֆլիս, ավտոբուսը կանգնեց կամրջի վրա: Հրապարակը լեփ-լեցուն էր: Շնորհակալություն Վրաստանի իշխանություններին, որ շքեղ բեմ են պատրաստում ամեն տարի, ապահովում բարձրակարգ տեխնիկա: Մենք հագնվեցինք ու տարազներով իջանք: Բեմից հայտարարվեց հայկական անսամբլի ելույթի մասին, ժողովուրդը բուռն ծափերով ընդունեց մեզ: Ժողովրդի միջով եկանք-բարձրացանք բեմ, մարդիկ ծաղիկներ էին թափում մեզ վրա: Չգիտեմ՝ երջանկությունն ուրիշ ինչպես է լինում: Ամեն տարի մենք այդ երջանկությունն ապրում ենք: Շնորհակալ եմ Աստծուն: Սայաթ-Նովայի օրը Թիֆլիսում արվում է մայիսի վերջին կիրակի օրը, Երևանում՝ նախավերջին:
-Իսկ ի՞նչ կպատմեք Ջավախքում անցկացվող Ջիվանու ավանդական օրերի մասին, որը նույնպես չի կայանում առանց ձեր մասնակցության:
-Ջիվանու տոնն արվում է հուլիսի վերջին կիրակի օրը՝ իր հայրենի Կարծախ գյուղում: Երևանում դեռ նման տոն չի արվում: Ջիվանին մեր ժողովրդի հայրն է: Նա լավագույնս մարսեց մեր ժողովրդի անցյալը ու մեզ տվեց ճշմարիտ ապրելու ճանապարհը:
-Դուք ունե՞ք այնպիսի ցուցանմուշներ, որոնք կարող եք տրամադրել Ջիվանու նորաբաց թանգարանին:
-Մենք թանգարանին կնվիրենք մեր «Գանձարանի» չորրորդ հատորը:

«ՀԱՅ ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏԻ ԳԱՆՁԵՐԸ»

-Խոսենք «Գանձարանի» մասին: Այն հայ աշուղական երգերի ընտրանին է ներկայացնում և բաղկացած պիտի լինի 20 կամ ավելի հատորներից, այո՞:
-Այո՛: Այս հատորները պիտի ներկայացնեն հայ աշուղական արվեստի գանձերը, որոնք հասել են մինչև մեր օրերը՝ սկսած 15-րդ դարից: Առաջին հատորը Սայաթ-Նովային է ներկայացնում՝ 31 երգով: Երկրորդը՝ «Սայաթ-Նովան աշուղների խաղերի մեջ» հատորը, ընդգրկում է 50 աշուղի 60 երգ՝ ձոնված անմահ Սայաթ-Նովային: Երրորդ հատորը Սազայու երգերն է ներկայացնում: Սազային մեր մեծ աշուղներից է, որ հանիրավի մնացել է ստվերում: Բացի այն, որ նա մեծ է իբրև աշուղ, իբրև երևույթ, նա նաև մի մեծ ծառայություն է մատուցել մեզ. մենք նրա շնորհիվ է, որ ունենք աշուղ Ջիվանուն: Թիֆլիսում արդեն հռչակված քսանմեկամյա Սազային գնում է Կարծախ, որտեղ գյուղի ավագները խնդրում են նրան, որ լսի իրենց երիտասարդ համագյուղացի Սերովբեին ¥այսպես էին կոչում Ջիվանուն այն ժամանակ¤: Սազային լսում է, շատ հավանում և խնդրում է նրա հորեղբորը, որ թույլ տա տղային իր հետ տանել Թիֆլիս: Այսպես սկսվում է աշուղ Ջիվանու ստեղծագործական կյանքի ճանապարհը, որին նվիրված է մեր «Գանձարանի» չորրորդ հատորը՝ 48 երգով: Դա նրա ընտրանին է: Ապա կհրատարակենք հնագույն շրջանի աշուղների երգերը՝ 15-րդ դարից մինչև Ղունկիանոս Կարնեցի:
-Հատորները կազմված են երգերի նոտաներից և տեքստերից: Սա դառնում է մի յուրատեսակ հանրամատչելի դասագիրք, որը կարելի է օգտագործել թե՛ պրոֆեսիոնալ դաշտում, թե՛, օրինակ, ընտանեկան խնջույքների ժամանակ. ուղղակի բացելով ցանկացած էջ՝ կարելի է կատարել տվյալ երգը:
-Այո՛:
-Գուցե, փոքր հաշվով, Ձեր նպատակը սա է եղել՝ հատորները նման սկզբունքով հրատարակելիս: Իսկ մեծ հաշվո՞վ:
-Իսկ մեծ հաշվով՝ պահպանել մեզ հասածը և փոխանցել սերունդներին: Մենք մեր դպրոցում ունենք նաև աշուղագիտական կենտրոն: Հայաստանը, հզոր աշուղական արվեստ ունենալով, գիտությունների ակադեմիայում երբեք չի ունեցել աշուղագիտական ինստիտուտ: Աշուղագիտությունը եղել է գրականության ինստիտուտի պոչը, կցորդը: Իսկ մեր վայ-հարևանները, որ մեր ունեցածի տասը տոկոսի չափ աշուղական արվեստ չունեն, իրենց ակադեմիայում ունեն աշուղագիտության ինստիտուտ՝ գիտությունների տասնյակ թեկնածուներով ու դոկտորներով: Մենք այս բացը լրացնելու նպատակով ստեղծել ենք աշուղագիտական կենտրոն, որն ունի հինգ գիտաշխատող: Ես էլ վեցերորդն եմ: Այդ կազմով ենք հավաքում, մեկտեղում և հրատարակում «Գանձարանի» հատորները:
-Երկար տարիներ դասավանդում եք Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիայում: Ձեր դպրոց հաճախող փոքրահասակ երգիչների քանի՞ տոկոսն է հետո կրթությունը շարունակում կոնսերվատորիայում:
-Մեր դպրոցից գնում են ոչ միայն կոնսերվատորիա, այլև մանկավարժական համալսարան, թատերական ինստիտուտ, մշակույթի համալսարան:
-Ասել է՝ Ձեր դպրոց հաճախող երեխաներն ի սկզբանե ունեն պրոֆեսիոնալ դառնալու հեռահար նպատա՞կ:
-Այո՛: Բայց մեր նպատակը միայն երգիչ պատրաստելը չէ: Կարո՞ղ եք երևակայել, թե մեզ մոտ եկող 170 երեխաների թիկունքում աշուղական արվեստը սիրողների ինչ հոծ բանակ է կանգնած. երեխաների ծնողները, ընտանիքի, գերդաստանի անդամները, հարևանները, դասընկերները: Մի ահռելի բանակ մեկ երեխայի միջոցով «վարակվում» է աշուղական երգով: Եվ ես միշտ ծնողներին ու մեր ուսուցիչներին ասում եմ, թե պետք չէ մտածել, որ երեխաները Ջիվանու դպրոցում անպայման դառնալու են լավ երգիչներ: Թող երեխան պակաս լավ երգի, բայց Ջիվանու դպրոց գալով՝ նա կտրվում է փողոցից, դաստիարակվում է բարձր նպատակներով, դառնում է լավ մարդ, լավ զավակ, լավ ծնող, հայրենիքի լավ քաղաքացի և, ամենակարևորը, լավ հայ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

02.09.2016

Մեկնաբանություններ