«Թումանյանաբար չապրած մեր օրերի վրա դանդաղորեն իջնում է մշուշը»

«ԿԱՌՈՒՑՈՒՄ ԵՆ ԻՐԵՆՑ ԴՂՅԱԿՆԵՐԸ, ԿԱՊՈՒՄ ԳԱՄՓՌՆԵՐՆ ՈՒ` ՊՐԾԱՎ. ԻՐԵՆՑ ԵՐԿԻՐԸ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾ Է»
…և ոչ միայն մշակույթի մասին
Բանաստեղծ, դրամատուրգ ԱՐՏԱՇԵՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆԸ հարցազրույցն սկսելուց առաջ զգուշացրեց, որ իր խոսքում ոչ մի անդրադարձ չի լինելու գրողների միության խնդիրներին: Հավատարիմ մնալով մեր խոստմանը՝ չփորձեցինք հակադրվել զրուցակցիս նախապայմանին:
«ՄԵԶԱՆՈՒՄ ԽԶՎԱԾ Է ԵՐԿՈՒ ՀԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ»
-Արտաշե՛ս, ղարաբաղյան հիմնախնդրի հետ կապված՝ անվերջ խոսվում է այն մասին, որ տեղեկատվական պատերազմում, ի տարբերություն Ադրբեջանի, Հայաստանը տանուլ է տալիս: Սրանում հայ գրողներն ունե՞ն պատասխանատվության իրենց բաժինը, թե՞ դա սոսկ դիվանագիտական, քաղաքական ոլորտի խնդիր է:
-Պերուացի բանաստեղծ Սեզար Վալեխոն ասում է, որ գրողները պատասխանատու են աշխարհում կատարվող ամեն ինչի համար: Կարծում եմ, որ մենք պատասխան պիտի տանք եթե ոչ աշխարհում, ապա գոնե էս մի կտոր հողի վրա կատարվող ամեն ինչի համար: Էսօր մեզ մոտ ոգևորող, ուրախացնող ոչինչ չկա: ՈՒ եթե շա՜տ-շատ բաներ տեղում չեն, մշակութային, հոգևոր դաշտում ինչ-ինչ խնդիրներ կան, կնշանակի իմ ջանքը (սկսում եմ հենց ինձնից) պռատ է եղել, քիչ է եղել, գրի մեջ պակաս հավատ եմ դրել: Ասում ենք՝ ընթերցող չկա: Դա զառանցանք է: Ընթերցող կա և լինելու է: Մարդը՝ հայ մարդը, ապրում է, իր օրվա հացն ու ջուրը հոգալուց հետո մի անգամ էլ գլուխը բարձրացնում է և ուզում է տեսնել, թե «վերևում» ինչ կա: Կնշանակի ես՝ գրողս, պիտի էդ թթվածինն ապահովեմ: Առայժմ մենք դա չենք ապահովում: Թումանյանաբար չապրած մեր օրերի վրա դանդաղորեն իջնում է մշուշը: Մենք գնում ենք դեպի հոգևոր փակուղի: Մշակույթ ասվածը միայն գրականությունը չէ, պոեզիան չէ: Մշակույթը մեր վարքն է, մարդը մարդու հետ հարաբերվելու ձևն է, որը խզված է: Մեզանում խզված է երկու հայի հարաբերությունը, և դա կարելի է դիտարկել վերից վար՝ սովորական չարքաշ հայից մինչև իշխանական վերին էշելոնները: Ինչ է կատարվում, ես չգիտեմ: Բայց ակնհայտ է, որ մարդը դուրս է մղվել: Ամեն ինչի պրոբլեմ մեզանում կա, բայց մարդու պրոբլեմ չկա: Մենք խոսում ենք մեր քաղաքակիրթ, մշակութային ազգ լինելու մասին: Բայց մեզ անհասկանալի ձևով ենք պահում: Ինչո՞վ մեզ դուր չեկավ «Բանվորի արձանը»: Մենք հանեցինք աշխատավորի արձանը, տեղադրեցինք մուրացկանինը: Առաջին անգամ սկսեցինք անկարևորել գործը, աշխատանքը: Մենք ուզում ենք առանց գործի էս երկիրը երկիր դարձնել: Չի դառնա: Ինչ-որ վարկերի, ինչ-որ մախինացիաների միջոցով երկիրը երկիր չի դառնա: Մենք պիտի գիտակցենք, որ մեր կյանքն ապրելուց, վայելելուց հետո մեզանից հաշիվ են պահանջելու, գալու են ասեն՝ ո՞ւր է մեր հայրենիքը:
«ՈՐՏԵՂ ԳՈՐԾՈՒՄ Է «ԵՍ»-Ը, ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԽՈՍՔ ԼԻՆԵԼ ՊԵՏԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՇԱՀԻ ՄԱՍԻՆ»
-Ըստ պաշտոնական տեղեկատվության՝ տրված է «Նաբուկո» նախագծի մեկնարկը, և այն կգործարկվի 2014 թվականից: Ի՞նչ կտա սա Հայաստանին:
-Նման քաղաքական պահվածքով, նման քաղաքական գիծ վարելով, մենք չենք կարող շահույթ ակնկալել: Միջպետական բոլոր հարաբերութուններում Հայաստանի կողմից չի իշխել «մենք»-ը, մշտապես եղել է «ես»-ը: Իսկ որտեղ գործում է «ես»-ը, չի կարող խոսք լինել պետական ընդհանուր շահի մասին: Սա կարող ես խոշորատառ գրել: Էս քեթխուդայական հոգեբանությունից այլ ելք չեմ տեսնում: Մեր խոսակցականում, մեր ազգային հոգեբանության մեջ մի բան է իշխում. եթե որևէ քայլ ենք ձեռնարկում, հարցնում են՝ դրանից ի՞նչ շահ ունես: Ամեն ինչ հանգեցնում են մի անձի շահին: Կառուցում են իրենց դղյակները, կանգնեցնում պարիսպները, կապում գամփռներն ու` պրծավ. իրենց երկիրը կառուցված է: Չի կարող թշվառության վրա, նվաստացած վիճակի վրա երջանկություն կառուցվել: Սա պարզ ճշմարտություն է. անանձնական երջանկությամբ է մարդը երջանիկ: Որքան էլ շքեղ կառուցես քո տունը, լավ կերակրես քո գերդաստանը, հաջորդ քայլդ բախվելու է էդ ունեզրկված հատվածի հետ, որին ճոռոմաբար կոչում են ամբոխ: Եվ հետո. ի՜նչ շուտ եկանք-հասանք սրան: Երեկ բարեկամ էինք, ջերմ էինք, ո՞նց էսքան շուտ սկսեցինք չճանաչել մեր հարևանին, մեր մերձավորին: Չարի գործն էր, թե օրինաչափ էր, համենայն դեպս, սա է իրականությունը: Բայց ես մի հույսով եմ ապրում, որ ճառագումը կլինի: Որովհետև եթե մենք զրուցենք միայն այս նոտայի վրա, ասենք, թե ամեն ինչ մռայլ է, գորշ է, ճիշտ չի լինի: Իմ հույսն էս նորերի վրա է, նրանց ջանքի վրա է: Նրանք կգան ու կասեն, որ պիտի մտածել ոչ թե սեփական տան պատերի մասին, այլ էս երկիրը պահելու, երկիր դարձնելու մասին: Մենք ճակատագրական կեռմանի առջև ենք կանգնած: Սա պիտի գիտակցեն բոլորը՝ սկսած երկրի նախագահից մինչև սովորական քաղաքացին: Բոլորս ենք պատասխանատվության առջև: Մեզ շանս է տրված ունենալու երկիր, պետություն: Պահեցինք՝ կունենանք: Եթե ոչ՝ կընկնենք ասորիների օրը: Կկորցնենք պետականություն ունենալու վերջին շանսը, եթե չթոթափենք էս մրափը: Մենք համազգային մրափի մեջ ենք: Ես հայի իմ բնազդով զգում եմ, որ լավ չէ մեր վիճակը, ճիշտ չեն մեր պահվածքը, մեր հայացքը, մեր փոխհարաբերությունները: Էսօր իմ, քո, մեր Հայաստանը դարձել է գլխիկոր հայրերի, գլխիկոր զավակների հողատարածք: Իսկ այսպես հնարավոր չէ շարունակել:
«ԵՐԲ ՄԻ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՐԴԵՆ ԲԱՇԽՎԱԾ ԵՆ ԼԻՆՈՒՄ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐՆ ՈՒ ՓԱՅԱԲԱԺԻՆՆԵՐԸ, ՄՏԱԾՈՒՄ ԵՆ ՄԵԿ ՈՒՐԻՇԸ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ»
-Հնարավո՞ր եք համարում մարտի 1-ի գործով անկախ փաստահավաք խմբի գործունեության վերսկսումը, եթե հաշվի առնենք ԵԽԽՎ-ի կողմից այս աշխատանքներին սատարելու ուղղությամբ արվող քայլերը:
-Հասկանալի է, թե Եվրախորհուրդն ինչու է ուզում սատարել այդ գործին, բայց մի անգամ փչկած բանը երկրորդ անգամ չի կարող կայանալ: Մեզ շանս է տրվում ինչ-որ բան անելու, չենք անում, ասում ենք՝ հետո: «Հետո»-ն գալիս է, և գործ անելու ժամանակն արդեն անցած է լինում: Դա ճանապարհ չէ, որ ընտրել է փաստահավաք խումբը: Պետք է մտածել ուրիշ ճանապարհների մասին:
-Մարտի 1-ի գործով ԱԺ ժամանակավոր հանձնաժողովի գործունեությունը երկարաձգվել է մինչև սեպտեմբերի վերջը: Այս ժամանակահատվածը բավարա՞ր է գործի առնչությամբ վերջնական բացահայտումներ անելու համար:
-Չէ՛, հավատացած եմ, որ բավարար չէ: Գոյություն ունեն մեծ խաղեր, համաշխարհային մասշտաբի խաղեր: Եվ այդ խաղերի մեջ յուրաքանչյուրն իր փայաբաժինն է ակնկալում, իր խաղն է խաղում: Հարցն էն է, թե մենք մեր խաղը՝ ազգային, պետական մեր խաղը, ի՞նչ չափով բարոյական ենք խաղում: Այսինքն՝ ինչ չափով մեր պետական գործիչն ու չինովնիկը պատրաստ չէ իր փոքրիկ շահի համար տանուլ տալու պետական մեծ ու կարևոր գործը: Մենք արդեն շատ մեծ խաղերում ենք տանուլ տվել: Խոսում էինք տեղեկատվական պատերազմի մասին: Նայիր մեր ինտելեկտուալ կարողությանը, մեր ազգային ներուժին ու ադրբեջանցիներին: Բանը միայն կարողությունը չէ: Տես, թե ինչ կարողության տեր ենք եղել, բայց մեր հսկա երկիրը մասնատելով տոհմերի, իրար հետ կռվելով, մեր հողը թշնամուն տալով՝ հասել ենք էս օրվան: Հիմա էլ թայֆայություններով, կուսակցություններով են կռվում, գռփում ու թալանում երկիրը՝ սա կոչելով քաղաքականություն: Ո՜նց կարող է էսպիսի փոքր երկրում էդքան կուսակցություն լինել: Էդ ի՞նչն է դրանց առաջ մղում: Երբ մի կուսակցության մեջ արդեն բաշխված են լինում պաշտոններն ու փայաբաժինները, մտածում են մեկ ուրիշն ստեղծելու մասին: Ժողովրդից խլել են մի թանկ բան՝ երազելու կարողությունը: Մի բան, որ մեզ նեցուկ է կանգնել ու սատարել ամենադժվարին ժամանակներում: Հիմա հայ մարդուց խլված է ոգևորվելու, երազելու տարրական հնարավորությունը: Իսկ այդպիսի մարդուց ոչինչ չի կարելի ակնկալել, անգամ մի սովորական բարի քայլ, էլ չեմ ասում՝ թռիչք ու խոյանք: Էս ազգին, էս ցեղին ի՞նչը պիտի ոգևորի, որ ինքն իր տունը կառուցի: Մեզ պատմականորեն շանս է տրված կառուցելու մեր պետականությունը: Մենք անցել ենք օտարին մեր հողը տալու, ինքներս մեր գլխի տերը չլինելու փորձությունը: Հիմա ես՝ որպես մարդ, մի ակնկալիք ունեմ, որ իմ երկու դուստրերի և նրանց երեխաների համար այս երկրում դաշտ ապահովվի: Ինձ համար երբեք լավ չի եղել, բայց սովետական երկրում, այնուամենայնիվ, մարդը դուրս չէր մղված, անտեսված չէր: 70-ականների Երևանը գիտության, մշակույթի առումով վերելք էր ապրում: Հետո մենք ապրեցինք հետընթաց: Էսօր նայիր ցանկացած հեռուստածրագիր: Ո՞նց կարող է պատահական լինել այն, որ ամենուր գերիշխում է վատը, ցածրորակը: Էն, ինչն էս ազգի դեմ է, հովանավորվում ու ֆինանսավորվում է: Մեր քայլը՝ սովորական մարդու և բարձրաստիճան չինովնիկի, պետք է լիներ Արարատ լեռան վեհության, պիտի նայեինք էդ լեռանը և ըստ այդմ պայմանավորեինք մեր շարժը, մեր մոտեցումը: Բայց, ավա՜ղ: Մենք սպասում ենք հրաշքի, բայց այսօրվա ծաղկուն երկրները, Արևմուտքը հրաշքի պես չեն ստեղծվել: Նրանք ստեղծվել են անդուլ տքնանքով, և յուրաքանչյուրը եղել է իր ճիշտ տեղում, իր գործին խոնարհված: Հիմա մենք մեր տեղում չենք, կազմակերպված չենք: Էս ցեղի ներուժը չկազմակերպվեց ու չի կազմակերպվում մինչև հիմա: Ես ֆինանսիստ չեմ, բայց տեսնում եմ, թե ինչ է կատարվում հարկային դաշտում: Ո՞նց կարելի է քո տան անդամին ճնշել, թույլ չտալ, որ իր գործն անի, իր ընտանիքը պահի: Աշխարհի ոչ մի երկրում այդպիսի բան չի կատարվում, ամենուր գիտակցում են, որ պետք է գործարար մարդուն շանս տալ, որ իր գործն անի: Իսկ մեզ մոտ դիմում են միտումնավոր սադրանքի, օրինազանցության՝ խանգարելով գործ անող մարդուն: ՈՒզում են կարգազանցությամբ կարգ հաստատել: Պատմության մեջ նման բան չի եղել, չի էլ լինի:
«ԵՍ ՏԵՍՆՈՒՄ ԵՄ ՏԻՏՂՈՍԱԿԻՐ ԻՆՉ-ՈՐ ՄԱՐԴԿԱՆՑ, ՈՎՔԵՐ ՏԵՐ ՉԵՆ»
-Լևոն Տեր-Պետրոսյանը Սերժ Սարգսյանի հռչակած համաներումը կոչեց «կիսակատար համաներում»: Համաձա՞յն եք այս բնորոշման հետ:
-Համաձայն եմ: Երբեմն կիսակատար քայլն ավելի վատ ազդեցություն է ունենում, քան ընդհանրապես որևէ քայլ չանելը: Ես չեմ հասկանում, թե ինչ հաշվարկ կատարվեց: Էսքանն անում ենք, էսքանը՝ ոչ: Ես համաձայն եմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կարծիքի հետ: Եվ ոչ միայն այս, այլև բազմաթիվ այլ հարցերում: Այստեղ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի անձի խնդիրը չէ: Այսօր իմ ժողովուրդը պահանջատեր է: Նա ուզում է վերադարձնել իր կոխկրտված արժանապատվությունը՝ էն, ինչ տրված է Աստծո կողմից: ՈՒ միայն դրանից հետո մենք կարող ենք խոսել ճիշտ ու ճշգրտված, հավասար հարաբերություններից: Մենք խոսում ենք, որ մեր թշնամին մեզ լլկեց, կոտորեց, սպանեց: Ժողովուրդը դուրս եկավ փողոց՝ իմ մայրաքաղաքի փողոց: ՈՒ տասը հայ գնդակահարվեց: Ոչ թե որպես էս ցեղի գրող, այլ որպես հայ մարդ եմ ուզում իմանալ՝ ինչպե՞ս եղավ: Եթե իմ հարցին պատասխանեն, նոր միայն կարելի է խոսել օրինականությունից, օրենքից, նոր միայն ես կկարողանամ հավատալ, որ իմ երկրի տերերը, իրոք, տեր են: Էսօր ես տեսնում եմ տիտղոսակիր ինչ-որ մարդկանց, ովքեր տեր չեն: Տերը Թորոս Թորոմանյանն էր, որ իր անձը մոռացած՝ Անի էր պեղում, մեր մշակույթն էր պեղում: Ես ուզում եմ ինձ ներշնչել (ու ինձ ներշնչելով՝ բոլորին ներշնչել) լավատեսություն, հավատալ, որ չի կարող էս համատարած, թանձր մթության մեջ չճառագել լույսը: Էսօրվա խիզախ լրագրողը, խիզախ պետական գործիչը պիտի մտածեն, որ իրենց թոռները վաղը կգան ու իրենցից հաշիվ կպահանջեն: Ես ուզում եմ մեր միջավայրում տեսնել մոր զավակներին: Որովհետև մոր զավակը վախենում է մոր հայացքից, մի բան անելիս՝ մտածում է, որ մայրն իրեն տեսնում է: Այդ մոր հայացքը շատերի կյանքում բացակայեց վերջին շրջանում: Ես հավատում եմ Աննա Մայիլյանին, հեռուստամեկնաբան Գևորգ Ալթունյանին: Երբ նրանց տեսնում-լսում եմ, հավատում եմ, որ դեռ կա հայի էն ազնիվ տեսակը, որ կարող է իր անձնական ամբիցիաներից վեր կանգնել, տիրոջ աչքով նայել իր երկրին, իր գործին: Ամեն մի մարդու ջանքը պիտի կաթիլ-կաթիլ ավելանա, միանա մյուսներին, որ հնարավոր լինի իսկապես մի բան տեղից շարժել:
«ԵՐԲ ՆԱՅՈՒՄ ԵՄ ԻՄ ԱՆՑԱԾ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ, ԶԱՐՀՈՒՐՈՒՄ ԵՄ»
-Ի՞նչ ստեղծագործական պլաններ ունեք գրական և կոլաժային արվեստում:
-Ողջ գիտակցական կյանքումս երազել եմ, որ ինձ տրվի անվերապահ ժամանակ, խաղաղ վիճակ, որ կարողանամ ապահովել ընտանիքիս կարիքները, իմանամ, որ իմ անկյան տերն եմ ու կարող եմ իմ գործն անել: Երբ նայում եմ իմ անցած ճանապարհին, զարհուրում եմ, որ ինձ մսխեց ժամանակը, և ես ուղղակի չկարեցա շատ բան անել, իրացրի իմ ուժերի չնչին տոկոսը: Այս տարի տպագրել եմ «Ջրերի վրա» բանաստեղծությունների ժողովածուն: Հիմա գրել եմ բանաստեղծությունների մի գիրք՝ «Դիմակների բեմ» վերնագրով, որով ուզում եմ իմ խոսքը հասցնել ցեղակիցներիս, արյունակիցներիս: Կարծում եմ, որ էդ «նամակը» տեղ կհասնի: Գրում եմ նաև պիես, որը շատ ջանք է խլում ինձնից: Պայմանավորվել ենք, որ պիտի խաղան Տիգրան Ներսիսյանը և Նելլի Խերանյանը: Այս պիեսում փորձել եմ արտահայտել ինձ տանջող, անհանգստացնող բաները: Հիմա գրում են պիեսներ, անունը դնում ժամանակակից պիես, բայց նայում ես ու տեսնում, որ դրանցում օրերի տագնապը չկա, օրերի խիզախումը չկա, չկա էն, ինչ տիպական է մեր օրերի համար: Ես ուզում եմ, որ իմ պիեսը նայող հայ մարդն իրեն տեսնի, իր ապրածը տեսնի: Իսկ կոլաժներն ինձ համար ստեղծագործական վիճակի ինչ-որ մի հատվածն են: Ես նկարիչ չեմ, կոլաժիստ չեմ: Բայց երբ գիրը, թուղթը չեն հերիքում, փորձում եմ ասելիքս արտահայտել կոլաժի միջոցով: Կուզենամ գա այն պահը, որ երբ դուրս գամ քաղաք, փողոց, մարդամեջ, գերակշռողը հայացքներում լինի լավը: Եթե այդ ժամանակ ինչ-որ բան պակաս գրվի, ինչ-որ գործ պակաս արվի, ողբերգություն չի լինի: Եթե ես չհասցնեմ ինչ-որ բան անել, իմ հետևից կգան ու կանեն ուրիշները: ՈՒզում եմ տեսնել էդ դաշտը: Գալիքից հայի հզոր տեսակը, պարթևական, արքայական տեսակը մեզ է նայում, ու չպիտի թույլ տանք, որ նա մեզ հետագայում նախատի, թե եկաք, ապրեցիք, ձևացրիք, թե ապրում եք, աշխատում եք, ու նայելով մեր թողածին՝ ասի. «Ես աւերակացս ո՞նց թագաւորեմ»: Ես մեկուկես տարեկան թոռ ունեմ՝ Լևոնը, որը եկավ, հայտնվեց էն պահին, երբ ինձ անսահմանորեն թթվածին էր պետք: Զգում եմ, որ ընկեր եմ գտել, որից շատ բաներ եմ սովորում, որի հետ միասին շատ բաներ ենք անում: Նրա համար գրել եմ մի գիրք՝ «Հեքիաթներ Լևոնիկի համար»: Ոչ մի գրքովս այդքան ուրախ չեմ, որքան այս գրքով, որովհետև դա զրույց է իմ Լևոնիկի և էդ սերնդի հայերի հետ: Եվ շատ անկաշկանդ զրույց է: Ես վստահորեն հավատում եմ, որ էդ սերունդն իր ձեռքով իր տունը կառուցելու է և ապրելու է օտարների նախանձը շարժող Հայաստանում:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ