Սումգայիթում 1988 թվականի փետրվարի 27-ից 29-ը ընկած ժամանակահատվածում հայերի ցեղասպանությունը նախապես ծրագրված և մշակված էր: Այդ մասին բազմաթիվ փաստեր կան:

36 տարի առաջ փետրվարի 13-ին Ստեփանակերտում ցույցի էինք դուրս եկել` Հայկական ԽՍՀ-ին միանալու պահանջով։

ՈՒղիղ հարյուր տարի առաջ հայ մեծանուն բանաստեղծ Վահան Տերյանը մինչև այսօր չվերծանված «Հոգևոր Հայաստանի» նպատակ գաղափարն առաջադրեց ։

Միջինասիական յայլեքից Հայկական լեռնաշխարհ հորդած անդեմ ու պատմազուրկ քոչվոր ցեղը որքան պետք է ողորմելի, տգետ ու մեզանից «աբիժնիկ» լինի, որ պատմագրությունը պետական մակարդակով ֆալսիֆիկացնի ու որպես դիրքորոշում հայտնի, թե հայերն առաջին անգամ ներկայիս Հայաստանի և հարակից տարածքներում հայտնվել են 1828 թվականից:

Հայ ժողովուրդը միասնաբար, միանշանակ ՄԵՐԺՈՒՄ Է հոգեվարք ապրող, լավ մոռացված ու դեռևս չբացահայտած ՀԻՆԸ ՑԱՆԿԱՑԱԾ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔՈՎ։

Թուրքը Հայաստան գործակալներ է գործուղել, պատմությունը մեր անկախ երկրում ևս ուզում է գլխիվայր շրջել, Նախիջևան զորք է մտցրել, ազերիներին արկածախնդրության է դրդում, մեզ սպառնում է, ախորժակը նորից նոր գրգռվել է:

«Հայ ցեղանենգ շէյթանի կենդանի տիպին առաջին անգամ հանդիպել եմ 1920 թւականի գարնան Շիրակի Հոռոմ գիւղում։ Մայիսեան ծանօթ դէպքերի օրերն էին…., զօրքի մի մասը մոլորւելով կոյր գործքի էր դարձել խռովարար մեծամասնականների ձեռքը։ Արագածի լանջերով գնում էինք Աղէք-Պոլ զսպելու խռովարարները։ Մտանք Հոռոմ մեծ գիւղը։

1996-ի վաղ գարնանը, տամուկ ու սրսփուն օրով գնում էինք Կարս` Ազգային Ժողովի պատվիրակությանը ճանապարհելու Անկարա: Ինչպես հին ու մոռացված ժամանակներում՝ Գյումրիով անցանք սահմանը, և մեր երթը հուզախռով էր, քանի որ բոլորս առաջին անգամ էինք անցնում այդ ճանապարհով և առաջին անգամ էինք տեսնելու Կարսը, որտեղ Չարենցը թողել էր Կարինե Քոթանջյանին և իր տունը գետափին` շինած անտաշ քարով:

Մահվանից 2 ամիս առաջ Հովհաննես Թումանյանն ասել է. «Ես գիտեմ` մի օր, իհարկե ոչ շուտ, իմ կյանքը մեծ հետաքրքրություն ու աղմուկ է հանելու: Շատ բան է պարզվելու, տեսնելու են բոլորովին ուրիշ բան: Գրվածքներս դեռ լավ չեն կարդացել, տեսել»:

Խորհրդային ու առհասարակ համաշխարհային հետախուզության պատմության բացառիկ մեծերի շարքից են ամուսիններ Գևորգ ու Գոհար Վարդանյանները, ովքեր իրենց անլեգալ գործունեության մի քանի տասնամյակների ընթացքում այդպես էլ մնացին չբացահայտված: Նրանց ծառայությունները բարձր են գնահատվել: Գևորգ Վարդանյանը Հայրենական երկրորդ պատերազմից հետո Խորհրդային Միության հերոսի կոչմանն արժանացած առաջին հետախույզն է, Գոհար Վարդանյանը Մարտական կարմիր դրոշի շքանշանակիր է` չհաշված մնացած բազմաթիվ պարգևները: