Խաչակապ-Խաչապատ-Ղուշչին Մեծ Հայքի ՈՒտիք աշխարհի Գարդմանաձոր գավառի բնակավայրերից է: Այն ունի հարուստ պատմական կենսագրություն: Լինելով գեղատեսիլ վայրում, երկու փոքրիկ ձորակների միջև` հարավահայաց լեռնալանջի հարթության վրա, գյուղը չորս կողմում ունեցել է բարձր խաչարձաններ, որոնք, ըստ ավանդույթի, կանգնեցրել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը` ի նշան տեղի բնակիչների կռապաշտության վերացման ու խաչապաշտ դառնալու:
Ավանդույթը վկայում է նաև, որ Մեսրոպ Մաշտոցի նախաձեռնությամբ է կառուցվել գյուղի Թարգմանչաց վանքը, որն իրենից ներկայացնում է 4-րդ դարի կառույց, շրջապատված է եղել պարիսպներով: Մեկ այլ տվյալով վանքն ունի Քրիստոսի ծննդից հետո հիմնադրման 989 թվագրությունը: Վանքի գավիթն անհամեմատ ավելի հետո ժամանակների է` կառուցվել է 1800 թվականին: Գավթում գտնվում են Սուրբ տաճարին ծառայած եպիսկոպոսների ու վարդապետների տապանաքարերը:
Արցախի ավերման և հարկադիր տեղահանման պատճառով նաև Խաչակապ-Խաչապատ-Ղուշչիի բնակչությունը 18-րդ դարի հատկապես երկրորդ կեսին բռնում է գաղթի ճամփան` մի մասը գալով-հանգրվանելով Օձուն բնակավայրում, որտեղից էլ իր սկիզբն է առնում Եպիսկոպոսյան տոհմի մի ճյուղի կենսագրությունը և որը սերտորեն գալիս, շաղկապվում է արքեպիսկոպոս Վարդան Օձնեցու (Եպիսկոպոսյան) անվան հետ: Սակայն մեր գերդաստանի պատմական բնակավայրը միայն երևելի հոգևոր այրի անվան հետ չի կապված: Այն ունի երկրին տված ոչ պակաս նշանակալի դեմքեր, ովքեր ներկայացնում են աշխատանքային տարբեր ոլորտներ: Միայն իմ մեծ ընտանիքից չորսը եղել են ճանաչված դեմքեր, գիտնականներ: Այսպես`
*հայրս` Միքայել Եպիսկոպոսյանը, գիտությունների դոկտոր է եղել, վաստակավոր մետալուրգ, Ալավերդիի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի նախագծի հեղինակը, պոլիտեխնիկական ինստիտուտի երկարամյա դասախոս, Հայրենական երկրորդ պատերազմի մասնակից, ունեցել է կապիտանի զինվորական կոչում,
*ավագ հորեղբայրս` Հրանտ Եպիսկոպոսյանը, ում անունը կրելու պատիվը վերապահվել է ինձ, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր էր, Մ. Լոմոնոսովի անվան համալսարանի ամբիոնի վարիչ, Արցախյան շարժման մոսկովյան կոմիտեի հիմնադիր անդամներից, Բուլղարիայի պատվավոր քաղաքացի,
*միջնեկ հորեղբայրս` Հայկազ Եպիսկոպոսյանը, հայտնի գինեգործ է եղել Հայաստանում և ՈՒզբեկստանում, Երևանի կոնյակի գործարանի երկարամյա գլխավոր տեխնոլոգն էր: Նա ավագ եղբայրների օրինակով մասնակցել է Հայրենական երկրորդ պատերազմին,
*կրտսեր հորեղբայրս` Մկրտիչ (Դմիտրի) Եպիսկոպոսյանը, տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր է եղել, երկար տարիներ դասավանդել է Մոսկվայի Մ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանում, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ֆրանսիական դիմադրության շարժման մասնակիցների անձնական գործերի արխիվարիուսը:
Գերդաստանի նշանավոր անձանց շարքն անհամեմատ երկար է, առայժմ բավարարվենք այսքանով: Սակայն միաժամանակ խնդրած կլինեի` նրանք, ովքեր Եպիսկոպոսյան տոհմից են և ունեն հետաքրքիր հուշեր, պատմություններ, ուղարկեն ինձ: Եվ քանի որ դիմացը Մայիսի 9-ն է, ուզում եմ օգտվել առիթից ու շնորհավորել իմ նախնիների և առհասարակ Մեծ հայրենականի հաղթանակած սերնդի բոլոր մասնակիցների տոնը:
Հրանտ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՅԱՆ