«Իրադարձություն, որ սովորական մարդկային կյանքի փորձառությունից դուրս է»

ԵՊԲՀ բժշկական հոգեբանության ամբիոնի վարիչ, «Ինթրա» հոգեկան առողջության կենտրոնի գլխավոր հոգեբան ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ Երևանի պետական բժշկական համալսարանի և Գիտության պետական կոմիտեի հետ համատեղ նախաձեռնել է ցեղասպանության տրավմայի միջսերնդային փոխանցման հոգեբանական հետազոտություն, որը կամփոփվի հունիսին: Թեմայի վերաբերյալ դասախոսություններ է անցկացրել Ֆիլադելֆիայում, Լոս Անջելեսում, Օքսֆորդում, Մադրիդում, Ճապոնիայի Ֆուկոկա քաղաքում՝ համաշխարհային հոգեբուժական ասոցիացիայի հերթական համաժողովում: «Իրատեսի» հետ զրույցում հոգեբանը անդրադարձավ նաև Կոմիտասի հիվանդության խնդրին:
Կոմիտասը 6 ամսական էր, երբ մահանում է նրա մայրը, տասը տարեկանում կորցնում է նաև հորը: Խաչատուր Գասպարյանի խոսքով` որբությունը մի գործոն է, որ կարող է մարդուն դարձնել ավելի զգայուն հոգեկան հիվանդության նկատմամբ. «Որբ մարդիկ ավելի խոցելի են, ավելի զգայուն, ինչը հիվանդություն չէ, այլ անձի խառնվածք: Սակայն Կոմիտասը մանկության տարիներին, մինչև վարդապետ դառնալը, Էջմիածնում սովորելու ժամանակ արտառոց վարքի որևէ դրսևորում չի ունեցել»:
1915-ի ապրիլի 24-ին երիտթուրքական վարչակարգը շուրջ 600 հայ մտավորականների հետ ձերբակալում է նաև Կոմիտաս վարդապետին և աքսորում Չանգր (Կոստանդնուպոլսից 800 կմ հեռու)։ Երկու շաբաթ անց եվրոպական և ամերիկյան դեսպանների միջնորդությամբ նա ազատ է արձակվում և հետ ուղարկվում Կոստանդնուպոլիս (ասում են` ԱՄՆ-ի դեսպան Մորգենթաուի կնոջ միջնորդությամբ): Բայց աքսորի ճանապարհին արդեն սարսափելի իրավիճակներ է ապրում: Կա մի հիշատակում, ըստ որի, վարդապետն ասում է, որ ծարավ է: Աքսորյալները նրա համար ջուր են գտնում-բերում: Կոմիտասը չի հասցնում խմել ջուրը. թուրք ոստիկանը նկատում է և ջուրը շուռ է տալիս վրան:
Խաչատուր Գասպարյանը նշեց, որ դիպվածը շրջադարձային է եղել. «Ականատեսների վկայությամբ, Կոմիտասի մոտ այդ պահին առաջացել է քարացում: Դա մի վիճակ է, երբ մարդը չի կարողանում հակազդել իրավիճակին: Աքսորի ճանապարհին Կոմիտասը աստիճանաբար փոխվել է: Առաջ է եկել հետապնդման վախ, թուրք զինվորներ է փնտրել: Այսօր արդեն հստակ կարելի է ասել, որ նրա մոտ ախտորոշվել է հետտրավմային սթրեսային խանգարում, ինչը նշանակում է, որ մարդու կյանքում պատահել է իրադարձություն, որ սովորական մարդկային կյանքի փորձառությունից դուրս է: Այդ իրադարձությունը այնպիսի ազդեցություն է թողնում, որ մարդը չի կարողանում իր հետագա կյանքը կազմակերպել: Նա կարող է այդ իրադարձության հետ կապված ձայներ լսել, պատկերներ տեսնել: Սակայն պատճառը ոչ թե շիզոֆրենիան է, այլ տրավմատիկ ապրումները»:
Բժշկապետ Վահրամ Թորգոմյանը 1916-ի աշնանը, խորհրդակցելով Կոստանդնուպոլսի հայտնի հոգեբույժ դոկտոր Գոնոսի հետ, Վարդապետին տեղափոխում է Շիշլիի «Դե լա Պաի» հիվանդանոց: 1919-ի ապրիլին Կոմիտասին տեղափոխում են Փարիզի Վիլ-Եվրայի հոգեբուժարան, իսկ 1922-ի օգոստոսին, միջոցների սղության պատճառով, Վիլ-Ժուիֆի հոգեբուժարան, որտեղ մնում է մինչև իր կյանքի վերջը։
Խաչատուր Գասպարյանը նշեց, որ Կոմիտասը Փարիզի հոգեբուժարանում բոլորի հետ նորմալ շփվել է, հայ մարդկանց հետ շփման ժամանակ տարօրինակություններ է դրսևորել: Ամեն հայ նրան հիշեցրել է եղեռնը: ՈՒշագրավ մի օրինակ էլ բերեց. ֆրանսիացի հոգեբույժները նշել են, որ հիվանդը պառկում է գետնին, մահճակալից հրաժարվում է: «Կոմիտասը վարդապետ եղած ժամանակ միշտ գետնին է պառկել: Նրա այդ սովորությունը հոգեբույժները դիտարկել են որպես տարօրինակության դրսևորում»,- պարզաբանեց Խաչատուր Գասպարյանը, փաստեց նաև, որ «հետտրավմային սթրեսային խանգարում» ախտանիշը առաջացել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո նոր միայն հստակեցվել է: Մինչ այդ փսիխոտիկ խանգարումների շարքին է դասվել:
Կա կարծիք, որ Վարդապետին հնարավոր էր բուժել՝ նորմալ միջավայր վերադարձնելով, վերականգնելով նրա կյանքի բնականոն ռիթմը, ստեղծագործական աշխատանքը:
«Մինչ աքսորը Կոմիտասն իր խնդիրների լուծումը գտել է արվեստի, երաժշտության մեջ: Արվեստը կարծես թերապևտիկ իմաստ է ստացել նրա համար։ 15 թվականի դեպքերից հետո երաժշտությամբ չի զբաղվել, չի ստեղծագործել, ինչը գուցե օգներ նրան: Թեև Կոմիտասի վերապրած ցնցումն այնքան մեծ է եղել, որ ոչ մի կերպ չի կարողացել ազատվել դրանից»,- ասաց զրուցակիցս:
Կոմիտաս վարդապետի հիվանդության մասին տարբեր վարկածներ են շրջանառվում: Եղած նյութերի, նամակների, վկայությունների հիման վրա գիտական և պատմական ուսումնասիրությունները շարունակվում են: Մեծ թվով նյութեր անհետ կորած են: «Դե լա Պաի» հիվանդանոցի արխիվում պահվող հիվանդության արձանագրությունները դեռևս փակ են։

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ