Ինչ-որ ժամանակ քաղաքակրթությունն անցել է Շաղատով

ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՀԻՆ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔԸ

Հավանաբար քչերին է հայտնի, որ Սյունիքի մարզի ներկայիս աղքատ ու համեստ կյանքով ապրող, Նախիջևանին սահմանակից Շաղատ համայնքը ժամանակին եղել է հարուստ կենսագրություն ունեցող Սյունիքի մայրաքաղաք, որտեղ գտնվել են Սյունիքի իշխանական գահն ու հայրապետական աթոռը: Այդտեղ են ծնվել Սյունյաց Անդոկ հզոր իշխանը, նրա դուստր Փառանձեմ թագուհին` Արշակ Բ թագավորի կինը, Պապ թագավորի մայրը, անվանի շատ մարդիկ: Շաղատի մասին առաջին տեղեկությունները գալիս են դեռևս Ք.ա. 3-րդ հազարամյակից։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի` Սյունյաց եպիսկոպոսությունը սկզբնավորել է սբ Գրիգորիսը 320 թվականին: 500 տարի շարունակ Սյունյաց եպիսկոպոսության աթոռանիստը եղել է Շաղատում: Եկեղեցով հանդերձ Շաղատ գյուղաքաղաքը համարվել է եկեղեցիների մայրը: Շաղատի Սբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցում բացվել է Սյունյաց հոգևոր բարձր տիպի դպրոցը, որն անվանել են վարդապետարան, ավելի ուշ՝ ռաբունարան, իսկ հետագայում՝ համալսարան: Այն եղել է հայոց դպրության ամենահին օջախներից մեկը, ուր դասավանդում էին փիլիսոփայություն, բնագիտություն, թվաբանություն, հռետորություն, տոմարագիտություն, քերթողական արվեստ, երաժշտություն, կրոնական գիտելիքներ: Այժմյան գյուղը կառուցված է հին Շաղատի հարևանությամբ: Գյուղը հիմնադրել են 1829-ին Խոյից, Սալմաստից և Մարագայից գաղթած հայերը։ Գյուղում կա կանգուն եկեղեցի՝ կառուցված 19-րդ դարում:

1975-1980 թթ. Քաջաբերդ (Քոչաբերդ) լեռան ստորին հատվածում Ապարանաց գետի ափին Գեղվարդոտ հանդամասում կառուցվել է նոր գյուղը մեկ հինգհարկանի և երկու տասնյակը գերազանցող երկհարկանի շենքերով, ուր բնակություն են հաստատել Շաղատի բնակչության մեծամասնությունը և պատմական Անգեղակոթ գյուղից տեղափոխված մեկ տասնյակից ավելի երիտասարդ ընտանիքներ: Երկու գեղատեսիլ լեռների՝ Ճգնավորի և Քաջաբերդի գրկում փռված Շաղատ գյուղում այսօր ապրում է 230 ընտանիք, շուրջ 1020 բնակիչ:
Գյուղի պատմությանը վերաբերող գրքում կարդում ենք, որ գյուղի արևելյան մասում` Զոհրաբ աղբյուրից ներքև ընկած տարածքում, Մուրադենք, Հոթոյենք, Կարախանենք, Դալագենք ու Միրզոյենք կառուցել են ջրաղացներ և կոչել իրենց տոհմերի անուններով: Այդ ջրաղացներն ապահովել են գյուղի և բնակիչների կարիքները, աշխատել են Որոտան և Ապարանաց գետերի ջրերով: Դալագենց ջրաղացն աշխատել է մինչև 1970 թվականը: Այդ տարիներին կառուցվեց գյուղմթերքներ վերամշակող առաջին արտադրամասը՝ ձիթհանը, որը նպաստել է կտավատի ցանքատարածությունների ավելացմանը: Շաղատի ձեթը հայտնի էր ողջ երկրում: Ձիթհանը օգտագործվել է մինչ 1990 թվականը, մի քանի անգամ վերանորոգվել է: Գյուղում զարգացած են եղել նաև գորգագործությունը, կավագործությունը, հեքիմությունը: Աստիճանաբար սկսել են զբաղվել մետաղագործությամբ, պատրաստել են գյուղատնտեսական գործիքներ, զենքեր, մետաղական այլ իրեր:

ԿՈՈՊԵՐԱՏԻՎԸ ՇԱՏ ԲԱՆ ՓՈԽԵՑ ՄԵՐ ԿՅԱՆՔՈՒՄ
Շաղատի փողոցներում լռություն է: Ամռան տապին երեխաների աղմուկը չի լսվում, ծառերի ստվերում պառկած ալարկոտ շները ծուլանում են անգամ հաչել: Շաղատցիները մեծ մասամբ աշխատում են գյուղից դուրս գտնվող իրենց հողատարածքներում, միայն գյուղամիջում գտնվող կոոպերատիվում («Շաղատ համայնքի արոտօգտագործողների միավորում» սպառողական կոոպերատիվ) մարդիկ դուրս ու ներս են անում: Նրանց հետ զրույցից պարզվեց, որ գյուղում աշխատատեղ գրեթե չկա, տղամարդիկ մեկնում են արտագնա աշխատանքի: Զրուցում եմ կոոպերատիվի անդամներից մեկի՝ ՇՈՒՇԱՆԻԿ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ հետ:

-Համայնքի համար կոոպերատիվի ստեղծումը փրկություն է: Այն ունի 60 անդամ, բայց աշխատանքներում ներգրավված են 19-ը, որից 10-ը կին են, 9-ը՝ տղամարդ, նրանցից 2-ը նախկին խոպանչիներ են, բայց որոշել են էլ չհեռանալ գյուղից, որովհետև կոոպերատիվում աշխատելը ձեռնտու է: Զբաղվում ենք հացահատիկային մշակաբույսերից հիմնականում հաճարի աճեցմամբ ու մշակմամբ, ստանում ենք նաև բուժման համար նախատեսված կտավատի ձեթ: Ստացված մթերքը սպառվում է հիմնականում Երևանում: Գարնան շրջանում անտառի տված բարիքներից՝ վայրի տանձի, խնձորի, չիչխանի, մասուրի բերքը պահածոյացվում է, իսկ խոտաբույսերը մշակվում և փոքրիկ տոպրակներով վաճառվում են Սիսիանի շուկայում: Մեր կոոպերատիվի կայացմանը մեծապես աջակցում է «Շեն» բարեգործական կազմակերպությունը, որի աջակցությամբ էլ ձեռք ենք բերել գյուղտեխնիկա ու մի քանի սարքավորումներ,- պատմում է տիկին Շուշանիկը:

Նրա խոսքով` այս օրերին Շաղատի կոոպերատիվի կանայք զբաղված են շուշանի, մանդակի, նազրվանի հավաքով, ստացված բերքն իրացվում է համագյուղացի Մեսրոպ Նիկողոսյանի միջոցով: Վայրի հավաքն իր դժվարությունն ունի, սակայն արդյունքը կանանց մոռանալ է տալիս հոգնությունը, քանի որ կենցաղային հոգսերի մի զգալի մասը լուծվում է այդ արդյունքով:
Զրույցի ընթացքում կոոպերատիվի բակ մտան վայրի հավաքի մեկնած կանայք, ովքեր, վարպետորեն ցատկելով բեռնատարից, հետաքրքրված մոտեցան մեզ: Նրանց ասելով, այս կողմերում քաղաքից եկած մարդկանց, այն էլ լրագրողի, հազվադեպ են հանդիպում, շատ բան պատմելու, ասելու, խոսքը տեղ հասցնելու կարիք ունեն: Կանանցից ավագը՝ ՆԱՐԻՆԵ ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆԸ, պատմեց, որ երկու պարկ ավելուկ է հավաքել, որ մի փոքր հանգստանալուց հետո հավաքածը պետք է հյուսի, կապի ու հանձնի, որ ավելուկի 1 կիլոգրամի արժեքը 130 դրամ է, օրական հավաքվում է 50-60, անգամ 100 կգ, պատահում է, որ ընտանիքի անդամներով վաղ առավոտից գնում են, կեսօրին վերադառնում: Կոոպերատիվի կանանցով մշակում են նաև բողկ, պոմիդոր, պղպեղ: «Լավ կլիներ, որ ձմռանը ջերմոցը ջեռուցվեր, աշխատանք ունենայինք, տանը որ նստեցինք, ո՞նց ենք ապրելու: Առաջ մենակ էի գնում դաշտ հավաքի, հիմա խմբով ավելի արագ ու ուրախ է անցնում ժամանակը, արդյունքն էլ գոհացնող է: Կոոպերատիվը շատ բան փոխեց մեր կյանքում»,- ասում է Նարինեն

:
Շաղատում հիմնական եկամուտը ստացվում է կարտոֆիլից ու լոբուց, կաղամբը եկամտաբեր չէ, ձնհալից հետո ոռոգման հարցը երբեմն դառնում է խնդիր, թեև գյուղի մի հատվածի ոռոգման համար օգտագործվում է Որոտանի հէկի ջուրը, այն էլ թույլտվության դեպքում, իսկ վթարված հիմնական ջրագծի վերանորոգման համար պահանջվում է 2 միլիոն դրամ:
Բնակչության հիմնական զբաղմունքը անասնապահությունն է, երիտասարդ տղաները հիմնականում պայմանագրային զինծառայողներ են, «գյուղն անտեր չեն թողնում, սարից էն կողմ հակառակորդն է»: Գյուղի ամենատարեց բնակիչները 98-ամյա Գուրգեն պապն ու 96 -ամյա Վարդուշ տատն են ու էլի մի 4-5 տարեց: 175 աշակերտով դպրոցն այս տարի 10 շրջանավարտ ունեցավ:
-Ճանապարհների մասին ինչ ասեմ, շատ վատ են, եթե շրջկենտրոն Սիսիան ենք գնում և ուզում ենք վերադառնալ, անգամ տաքսիները չեն ցանկանում տանել, հրաժարվում են, թեև ճանապարհների վերանորոգման համար ծրագիր կա: Խմելու ջուրը նույնպես սակավ է,- ասում է տիկին Շուշանիկը:

Հակառակորդի քթի տակ ապրող գյուղում, այնուամենայնիվ, կյանքն ուրախ է: Տիկին Շուշանիկը, որ միաժամանակ համայնքի մշակույթի տան տնօրենն է, պատմում է, որ Շաղատում մարզային համույթները հաճախ են համերգներով հանդես գալիս, որ մշակույթի տանը գործում է թատերական խմբակ, «Էներջիդանս» ժամանակակից պարային համույթ, որոնք շրջագայում են հանրապետության տարբեր մարզերով: Համագյուղացի բարեգործ Գագիկ Խաչատրյանի նախաձեռնությամբ ու հովանավորությամբ և Շաղատի բնակիչների հանգանակած միջոցներով 2014 թվականին վերականգնվել է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին:
Տիկին Շուշանիկը մեծ ոգևորությամբ էր ներկայացնում հարազատ գյուղի մշակութային արժեքները, որոնց թվում Շաղատի հայտնի Ձիթանն է, որի տարածքում ստեղծված թանգարանում ցուցադրվում է 375 կտոր ցուցանմուշ՝ հին կարպետներ, կարասներ, կենցաղային զանազան իրեր: Շուշանիկի փոխանցմամբ` ամեն տարի օգոստոսի 8-ին նշվում է Շաղատի օրը: Տոնական այդ օրը Հայաստանում բնակվող բոլոր շաղատցիներին մեկտեղում է եկեղեցու բակում՝ մատաղ ուտելու:
Շաղատցիները հիրավի հպարտանալու իրավունք ունեն ու սիրում են կրկնել՝ «Շեն մնա Շաղատը, որը դարերով կանգուն մնաց ու ապացուցեց, որ քաղաքակրթությունն այստեղով անցել է»:

Անուշ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• ՈՍԿԵՊԱՐ. այդ քաղցր բառը՝ խաղաղություն
• «Արվեստագետն ու գիտնականը պիտի համոզվեն, որ թիկունքում պետություն կա»
• «Արհ­միու­թ­յուն-գոր­ծա­տու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թ­յու­նից կշա­հեն թե՛ աշ­խա­տո­ղը, թե՛ գոր­ծա­տուն ու իր բիզ­նե­սը»
• «Ներ­կա­յիս կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գը ոչն­չով չի տար­բեր­վում նախ­կին իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րի վա­րած տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թ­յու­նից»
• Երա­նի թե հայ գյու­ղա­ցու բո­լոր օ­րե­րի լու­սա­բացն ու մայ­րա­մուտն ա­վարտ­վեն խին­դով և ու­րա­խու­թ­յամբ
• Գոր­ծա­տուն պար­տա­վոր է հար­գել աշ­խա­տո­ղի աշ­խա­տան­քա­յին ի­րա­վուն­քը` ա­ռանց գոր­ծա­դու­լա­վո­րի պար­տադր­ման
• «Անհ­րա­ժեշտ է կան­խել գյուղն­շա­նա­կութ­յան հո­ղե­րի դեգ­րա­դա­ցու­մը»
• Ահագ­նա­ցող աշ­խա­տան­քա­յին միգ­րա­ցիան եր­կի­րը «դա­տար­կեց» ո­րա­կ­յալ մաս­նա­գետ­նե­րից
• Ոչ միայն ե­րա­զանք, այլև ի­րա­կա­նու­թ­յուն
• Տու­րիզ­մով զբաղ­վե­լու հա­մար նախ պետք է սի­րել հայ­րե­նի­քը
• Գառ­նա­ռիճ՝ ե­րեք պե­տու­թ­յուն­նե­րի խաչ­մե­րու­կում ապ­րող գյու­ղը
• «Վա­յել չէ թա­գա­վո­րի և իշ­խա­նի հա­մար գո­ղեր և ա­վա­զակ­ներ ու­նե­նալ, այլ միայն լր­տես­ներ, որ հե­տա­խույզ­ներ են»
• «Արհ­միու­թ­յուն­նե­րի հան­դեպ վս­տա­հու­թ­յան վե­րա­կանգ­նու­մը պետք է սկ­սել զրո­յից»
• Աշխա­տո­ղը պետք է ստա­նա այն­քան աշ­խա­տա­վարձ, որ այն բա­վա­րա­րի ոչ թե գո­յատևե­լու, այլ ապ­րե­լու հա­մար
• «ԵՊՀ ռեկտորի պաշտոնակատարը չկարողացավ լուծել ԵՊՀ արհմիության հետ կոլեկտիվ պայմանագիրը»
• Գա­զա­տար խո­ղո­վակ­նե­րը կան, բայց բնա­կի­չը գե­րա­դա­սում է փայ­տը
• Դի­լի­ջանն իր ռե­սուրս­նե­րով կա­րող է ապ­րել
• Մեղ­րի ե­կո­ղը, դեռ չմեկ­նած, մտա­ծում է հա­ջորդ այ­ցի մա­սին
• Տաշ­տու­նը 160 ծուխ ու­ներ, այ­սօր մնա­ցել է 22-ը՝ 60 բնակ­չով
• Անտառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված բնա­կա­վայրն իր ջե­ռուց­ման հար­ցը լու­ծել չի կա­րո­ղա­նում, օ­րեն­քը թույլ չի տա­լիս

Մեկնաբանություններ