«Աստված մեկ անգամ ստեղծեց մարդուն, մարդն ամեն օր ստեղծում է իրեն» (ֆոտոշարք)

«Իրատես de facto»-ի հյուրը ԼՈՒՍԻՆԵ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆՆ է: Մեր առաջին զրույցը հայերեն առաջին տպագիր գրքի` 500-ամյա «ՈՒրբաթագրքի» աշխարհաբար թարգմանության և գիտական հրատարակության շուրջ էր:
Գրքի բնօրինակի վերծանումը, թարգմանությունը, վանքերի մասին տեղեկատուն, անձնանունների և տեղանունների ցանկ-բառարանները, քարտեզը, Հակոբ Մեղապարտի հարթաքանդակը և գեղարվեստական ձևավորումը Լուսինե Ավետիսյանինն են:
Արվեստասեր հասարակությանը նա հայտնի է նաև իր օճառե քանդակներով, որոնք ցուցադրվել են «Նարեկացի» արվեստի միությունում, ապա Ժողովրդական արվեստի թանգարանում, «ՈՒրբաթ» մամուլի ակումբի ցուցասրահում, Կամերային երաժշտության տանը և մշակութային այլ կենտրոններում: Հրավերներ է ստացել Մոսկվայում ցուցահանդեսով ներկայանալու: Նրա աշխատանքները ներկայացվել են Մոսկվայի առաջին հեռուստաալիքով, ԱՊՀ երկրների Мир հեռուստատեսության Вместе + հաղորդաշարով, Мир ռադիոալիքով:

-Հե՞շտ է օճառի հետ աշխատելը:
-Հեշտն ու դժվարը չգիտեմ, բայց հաճելի է: Իսկ եթե լուրջ, և՛ հեշտ է, և՛ դժվար, նայած որ նյութի հետ ենք համեմատում: Ի տարբերություն կավի` բավականաչափ զգուշություն է պահանջում, քարից ավելի դյուրին է տրվում երևակայությանդ ձևերին, փայտին հակառակ` համասեռ զանգված է: Իսկ նրա միակ խոցելի կողմը մարմնավորած կերպարների` հավերժության ձգտմանը հակադրվող վաղանցիկությունն է:
-Որքա՞ն կարող են պահպանվել դրանք:
-Վնասվելուց պաշտպանելու եղանակներ եմ փնտրում: Առայժմ միայն լաքապատումն է տրվել հնարամտությանս, որով բավականաչափ պաշտպանվում են խոնավությունից և եթերայուղերի տարրալուծումից: Գուցե շուտով փորձեմ ձուլել դրանք երկարակյաց նյութերից: Իսկ 10-12 տարվա օճառե քանդակները դեռ գոյատևում են։
-Նյութի պակասի՞ց, թե՞ ուրիշ մի մղումով ձեռքը մեկնեցիք օճառին:
-Փոքրիկ գյուտ էր, որ իրականում նյութի պակասից ծնվեց, սակայն լրացրեց քանդակագործական նյութերի շարքը և դարձավ իմ ներաշխարհն արտաշխարհացնող սուբստանց:
-Կա՞ն արվեստագետներ, որ աշխատում են օճառով:
-Սկզբում փնտրեցի ու չգտա որևէ մեկին, ով քանդակներ ստեղծեր օճառից, սակայն ավելի ուշ նյութն ինձ համար կորցրեց կարևորությունը` տեղը զիջելով այն կերպարներին, որոնք ձգտում էին մարմին առնել պարզապես որևէ նյութից: Իմ քանդակներից մեկը վերնագրեցի «Հոգի» և բնաբան գրեցի. «Ափսոս, որ աշխարհում ապրելու միակ հնարավոր եղանակը նյութի մեջ մարմնավորվելն է...»:
-Ժամանակակից տեխնոլոգիաները, նյութերը օգնո՞ւմ, թե՞ խանգարում են արվեստագետին:
-Ոչինչ չի կարող խանգարել արվեստագետին, ավելին, արվեստագետն ամեն ինչ կարող է ծառայեցնել իր արվեստին, որ վեր է բոլոր նյութերից, և նյութը կարևոր է այնքանով, որքանով անհրաժեշտ է գաղափարի մարմնավորման համար: Այն միշտ պիտի ստորադասվի գաղափարին, այլապես գաղափարը լավագույն դեպքում կենթարկվի զեղչումների, վատագույն դեպքում` կաղապարի կվերածվի:
-Քանդակ-պոեզիա շարք ունեք: Պոե՞տ, գրականագե՞տ, թե՞ քանդակագործ Լուսինեին են ավելի շատ ճանաչում:
-Կարծում եմ, որ զուտ քանդակ, զուտ պոեզիա չկա, և առհասարակ որևէ արվեստի գործ զուտ լինել չի կարող: Երևակայությունն այն աներևույթ ալքիմիկոսն է, որն աննկատ փնջում է ճկուն սիլուետներ, թրթռուն ելևէջներ, բյուրեղացած մտորումներ ու խաղացկուն գուներանգներ` հաստատ համոզվածությամբ, որ փնտրված «փիլիսոփայական քարը» հենց այդ շաղախից պիտի ձուլվի: Այդպես էլ չկան զուտ պոետ, զուտ քանդակագործ, զուտ գիտնական: Հիշեցի ֆրանսիացի բանաստեղծ Սեն-Ժոն Պերսի հետևյալ տողը. «Մտքի յուրաքանչյուր ստեղծագործություն նախ և առաջ պոետական է»: Ովքեր ճանաչում են ինձ, հենց այս համադրությամբ են ճանաչում:
-Ի՞նչ գնահատականների եք հանդիպում: Ի՞նչ «մաղով» է անցնում Ձեր արվեստը: Համաձա՞յն եք, որ ամենաճիշտ գնահատականը ժամանակն է տալիս:
-Թեև մասնագիտական կրթություն չունեմ, սակայն քանդակների մասին հիմնականում հիացական արտահայտություններ եմ լսել, անգամ նրանցից, ովքեր որպես մասնագետներ ինչ-որ թերություններ են տեսել գործերում` խոստովանելով, որ անկեղծությունն ու նրա բացահայտ դրսևորումներն են հիացմունք պատճառում դիտողին, և որ աշխատանքներից յուրաքանչյուրը մի փոքրիկ հուզիչ պատմություն է: Շատ մասնագետներ էլ, չիմանալով, որ պրոֆեսիոնալ չեմ, փորձել են պարզել` այստե՞ղ, թե՞ Ռուսաստանում եմ ստացել կրթություն: Քանդակները բարձր գնահատականի են արժանացրել շատ նկարիչներ ու քանդակագործներ` Հակոբ Հակոբյանը, Խաչատուր Իսկանդարյանը, Վահան Տերունին, Խաչիկ Միրիջանյանը, Արարատ Հովսեփյանը, Գետիկ Բաղդասարյանը, Վիգեն Ավետիսը, արվեստաբան Սարո Սարուխանյանը և այլք: Իսկ ժամանակը չի գնահատում, այն հնարավորություն է տալիս ճիշտ գնահատելու:
-Կանացի խոհական ու ճկուն ֆիգուրներն են գերակշռում Ձեր գործերում: Թեմաները նույնպես բարի են ու ավելի շատ հոգևոր: Ճի՞շտ եմ նկատել:
-Համոզմունք է, որ յուրաքանչյուրը ստեղծում է իրեն: Արվեստը ինքնաճանաչման ազնվագույն ճանապարհ է: Ամեն մի ստեղծագործությամբ արվեստագետն ավելի է մոտենում այն մթին զանգվածին, որ իր էությունն է, ավելի ճիշտ` էությունն է մարդ արարածի: ՈՒրեմն, որքան շոշափելի լինելու աստիճանի մոտենա իրեն, այնքան կնմանվի գեղարվեստական հայելու, որում յուրաքանչյուրն իրեն կտեսնի, ավելին, կփափագի տեսնել, ուստի` վերստեղծել իրեն` ըստ այդ արտացոլանքի: Այստեղ էլ թաքնված է արվեստի մոգական ուժը: Աստված մեկ անգամ ստեղծեց մարդուն, մարդն ամեն օր ստեղծում է իրեն: Արարչագործությունը դեռ շարունակվում է:
-Ալիսիա Կիրակոսյանն ասում է` «Սիրո հակառակն ամենևին էլ չսիրելը չէ, մահն է պարզապես»: Սիրո Ձեր բանաձևը:
-Հնարավոր չէ վերլուծության ենթարկել մի բան, որ չի կրկնվել և չի կրկնվելու երբևէ, որովհետև յուրաքանչյուրն իր եզակիության համեմատ է այն ապրում: Անհնար է սահմանումներ տալ նրան, ինչը չի ընդունում բանաձևեր: Այն, ինչի մասին պատմում են, երգում, նկարում, սիրո թողած ազդեցությունն է: Յուրաքանչյուրն իրեն հասու ճամփաներով փորձում է բացահայտել գաղտնիքը այդ հին ու մթին առեղծվածի, սակայն այն մնում է անընդգրկելի, ինչպես տիեզերքը, աննկարագրելի, ինչպես Աստծո էությունը, մշտակա, ինչպես Աստծո ներկայությունը: Նրա էության եզրագծումը նշմարելի է միայն Հավերժության հայելու անդրադարձումներում:
-Թարգմանել եք «ՈՒրբաթագիրքը»: Ի՞նչ գիտենք մեր առաջին տպագիր գրքի մասին:
-«ՈՒրբաթագիրքը» բուժիչ աղոթքների, պահպանագրերի, չար ուժերը շղթայող բանաձևերի, սաղմոսների, կիսաառասպելական զրույցների, մաղթանք-աղերսանքների մի ժողովածու է, որի կիրառելիությունն ու կարևորությունը հայ մարդու կյանքում հաշվի առնելով` Հակոբ տպագրիչը ձեռնարկեց առաջինը ա՛յն տպագրել` հիմք ընդունելով պահանջարկ վայելող ձեռագիր ուրբաթագրքերից մեկը: Հանձնարարվել է կարդալ ուրբաթ օրը, որ Հայ առաքելական եկեղեցու տոնացույցում համարվում է Քրիստոսին մարմնավորած Սուրբ խաչի օր և ունի երկակի բնույթ. զգուշավորության օր է, քանի որ և՛ մարդու արարման, և՛ Մարդու Որդու խաչելության օրն է միաժամանակ: «ՈՒրբաթագրքին» «Նարեկի» պես բուժիչ զորություն է վերագրվել: Ամփոփում է գեղարվեստականորեն բարձրարժեք չափածո աղոթքներ, որոնք նույնքան գրավիչ ու հրապուրիչ են հնչում աշխարհաբարով, որքան գրաբար բնագիրը:
-Մենք քննադատող ազգ ենք դարձել ու ավելի շատ վատի մասին ենք խոսում, նկատե՞լ եք:
-Մենք կորցրել ենք ներդաշնակությունը: Մենք ունենք հազարամյակներով բյուրեղացած արժեքներ և դրանց կողքին` արագընթաց ու արդեն իսկապես հոգնած Եվրոպային հասնելու անդիմադրելի ձգտում: Բազմաթիվ օբյեկտիվ պատճառներ խախտում են մեր ներքին խաղաղությունը: Բոլորն են զգում, որ ինչ-որ բան կամ բազում բաներ սխալ են մեր կյանքում, և եթե սկզբում իսկապես սխալները մատնանշում էինք` շտկելու համար, հետզհետե ծուլանում ենք, ու ավելի հեշտանում են ամեն ինչ տեղի-անտեղի քննադատելն ու դրանով բավականանալը: Այսօր սա իրոք մեր հասարակության ներսում գոյություն ունեցող արատներից մեծագույնն է: Ես չեմ ընդունում անհիմն լավատեսությունը, պարզապես գիտեմ, որ միտքը, խոսքը նյութականանալու հակում ունեն: Ամեն մեկիցս է կախված մեզ շրջապատող լույսի պայծառությունը: Ժխտում պարունակող բառերը չեն կարող բարություն սերմանել: Մայր Թերեզան հայտարարում էր. «Ես չեմ գնա ցույցի` «Ընդդեմ պատերազմի», եթե ինձ հրավիրում են ցույցի` «Հանուն խաղաղության»:
Ասել, որ մութ է, նշանակում է ոչինչ չասել, ավելին, նշանակում է մութն ավելացնել: Ասել, որ լույս չկա, նշանակում է ընդգծել լույսի բացակայությունը, լույսի, բայց ամեն դեպքում բացակայությունը: Մինչդեռ կարելի է ասել` Լույս է անհրաժեշտ… Եվ այս դեպքում արդեն հաստատ այն գտնելու ճանապարհին ես...
-Լուսինե, Բոտերոյի քանդակը հավանո՞ւմ եք. դժգոհության աղմուկը դադարեց, բայց քանդակն իր տեղում է, և դժգոհողները, ուզած թե չուզած, հանդուրժելու են նրա ներկայությունը:
-Ինքս հանդուրժող եմ արվեստի բոլոր գործերի նկատմամբ: Իհարկե, արվեստի բարձրարժեք գործեր եմ համարում նրանք, որոնք հաճելի զգացողություններ են առաջացնում` առթելով ներաշխարհի ճեղքերն ապաքինող թրթռացումներ: Իր տեսակի մեջ հետաքրքիր աշխատանք է, Բոտերոն էլ այդպե՛ս է տեսնում աշխարհը: Բայց ուրիշ է արվեստի գործը իր արժանիքներով ու թերություններով գնահատելը, ուրիշ` քաղաքի կենտրոնում տեղադրելով` այն անգիտակցական ու ենթագիտակցական շերտերին ամենօրյա ազդակներ ուղարկող ալեսփյուռ դարձնելը: Աշխարհն իր խտացուցիչով ընկալած ամեն արվեստագետի ամեն հետաքրքիր աշխատանք չէ, որ կարող է զարդարել մայրաքաղաքի դեմքը: Եվրոպայում շատ կան քաղաքներ, որոնց կպատշաճեր այդ քանդակը, բայց ոչ Երևանին: Արվեստի գործի ընկալումը ճաշակի խնդիր է, բայց ոչ երբեք հիմք` ճաշակ թելադրելու:
-Երևանը սիրո՞ւն քաղաք է:
-Այո, ամեն ինչ փոփոխվում է, և Երևանը նախկին սուրբ ու հարազատ դիմագծերը կորցրած գեղեցիկ քաղաք է:
-Ծրագրերի մասին:
-Նպատակների վերածված գաղափարներ շատ կան, որոնք սպասում են իրենց հերթին` կյանքի կոչվելու համար: ՈՒնեմ նոր թարգմանություններ, որոնցից ուզում եմ հատկապես հիշատակել Անանիա Շիրակացուն վերագրված, բայց իրականում 10-րդ դարի գիտնական և փիլիսոփա Անանիա Նարեկացու գրչին պատկանող, երբևէ չթարգմանված «Սակս բացայայտութեան թուոց» աշխատությունը:
«ՈՒրբաթագրքի» առնչությամբ նոր ու հետաքրքիր ծրագրեր կան: Կարծում եմ` արժի աշխարհաբարի վերածել Հակոբ Մեղապարտի հրատարակած մյուս 4 գրքերը ևս` ստեղծելով հայկական գրատպության առաջին գրքերի գեղեցիկ մի հնգյակ:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Տեսանյութ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ