(խոսքը հայտնի տրանսգենդերի մասին է, որի մեր դեմ ուղղված հայցը դատարանը մերժեց)
Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը (նախագահությամբ`դատավոր Զարուհի Նախշքարյանի), ինչպես արդեն տեղեկացրել ենք, ՀՀ օրենսդրության պահանջներից և արդարադատության հրամայականից բխող ս. թ. հունիսի 2-ի իր վճռով, առավել քան բավարար հիմնավորումներով մերժեց «Իրատես» թերթը հրատարակող «Տեսակետ» ՍՊԸ-ի դեմ իրեն տրանսգենդեր կին համարող Լիլիթ Մարտիրոսյանի հայցը: Գործի քննությամբ դատարանի կատարած վերլուծությունը շատ ծավալուն է, հետևաբար կաշխատենք այն հնարավորինս սեղմ ներկայացնել:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, սույն օրենսգրքի իմաստով` վիրավորանքը խոսքի, պատկերի, ձայնի, նշանի կամ այլ միջոցով պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը արատավորելու նպատակով կատարված հրապարակային արտահայտությունն է: Ինչպես նշված է դատարանի վճռում, սույն օրենսգրքի իմաստով` հրապարակային արտահայտությունը տվյալ իրավիճակում և իր բովանդակությամբ կարող է չհամարվել վիրավորանք, եթե այն հիմնված է ստույգ փաստերի վրա (բացառությամբ բնական արատների) կամ պայմանավորված է գերակա հանրային շահով:
Ըստ ընդհանուր իրավասության դատարանի նույն վճռի, ուշադրության է արժանի այս հիմնախնդրի առնչությամբ Սլովենիայի Սահմանադրական դատարանի 10.09.2009 թ. որոշման մեջ արտահայտված հետևյալ իրավական դիրքորոշումը. «Համեմատելով արտահայտվելու ազատությունը` մի կողմից, և անձնական արժանապատվության իրավունքը` մյուս կողմից, դատարանները նշված իրավունքների միջև հարաբերությունները չեն կարգավորել այնպես, որ արտահայտվելու իրավունքն անհամաչափորեն սահմանափակվի: Իրենց աշխատանքն իրականացնելիս, լրագրողներն օգտվում են արտահայտվելու ազատության իրավունքի պաշտպանության լայն շրջանակից, ինչը պայմանավորված է հասարակության մեջ նրանց ունեցած դերով»:
Ըստ Սլովենիայի Սահմանադրական դատարանի հիշյալ որոշման, լրագրողների արտահայտվելու ազատությունը պաշտպանվում է, եթե նրանք գործում են իրենց «առաքելության շրջանակներում»:
Միաժամանակ, ինչպես նշված է ընդհանուր իրավասության դատարանի հիշյալ վճռում, ՀՀ Սահմանադրական դատարանը դեռևս իր ՍԴՈ-278 որոշման մեջ փաստելով, որ Մարդու իրավունքների և հիմնական ազատությունների պաշտպանության մասին 1950 թ. կոնվենցիան, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին 1966 թ. միջազգային դաշնագիրը և միջազգային մյուս համապատասխան փաստաթղթերը յուրաքանչյուրի` ազատորեն արտահայտվելու, այդ թվում սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունն ամրագրելով, դրա իրականացման կարևոր երաշխիք են դիտում պետական մարմինների միջամտության բացառումը, արձանագրել է, որ օրենքով նախատեսվող հնարավոր սահմանափակումները պետք է լինեն համաչափ և բխեն ինչպես միջազգային իրավունքի, այնպես էլ ազգային օրենսդրության ժողովրդավարական սկզբունքների էությունից, չպետք է լինեն այնպիսին, որոնք վտանգեն մարդու իրավունքների հիմնական բովանդակությունը։
Բերված մոտեցումների, ինչպես նաև եվրոպական երկրների այլ դատարանների իրավական դիրքորոշումների համեմատական վերլուծությունը մասնավորապես վկայում է, որ կարևորելով խոսքի ու արտահայտվելու ազատության իրավունքի երաշխավորումը ժողովրդավարական հասարակության համար, այն չի կարող անհամաչափորեն սահմանափակվել` վտանգելով սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ ու գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը:
Երկրորդ. գործնական խնդիրն առավելապես ոչ թե օրենքով իրավաչափ սահմանափակումների կամ պատասխանատվության միջոցների նախատեսման մեջ է, այլ վերաբերում է դրանց համաչափության ապահովմանն ու դատական պրակտիկայում դրա երաշխավորմանը՝ որպես պետության անմիջական պարտականություն: Վերջինս պետք է հենվի այն ելակետային սկզբունքի վրա, որ հանրային շահի գերակայության տեսանկյունից լրատվամիջոցի կանխարգելիչ ու հակակշռող նշանակությունն ավելին է, քան նյութական միջոցներով սխալն ուղղելու անհրաժեշտությունը:
Դատարանը կիրառելով ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի վերը նշված նախադեպային որոշմամբ ամրագրված վավերապայմանները, արձանագրել է, որ սույն գործով պատասխանողի առարկությունների փաստարկները վերաբերել են «գերակա հանրային շահ» վկայակոչմանը, ինչպես նաև «գնահատող դատողություն» կատարելու ԶԼՄ-ի իրավունքին: Դատարանը խորությամբ քննել է` արդյոք irates.am կայքում լույս տեսած վերոնշյալ հոդվածում առկա արտահայտությունները դրանք հրապարակելու պահին անհրաժեշտ եղե՞լ են ժողովրդավարական հասարակությունում:
Թե՛ հայցվորի, և թե՛ պատասխանողի կողմից դատարանին ներկայացվել են մի շարք հրապարակումներ, որոնք վկայում են խնդրո առարկա հարցի և, մասնավորապես, ԱԺ-ում Լիլիթ Մարտիրոսյանի հիշյալ ելույթի` հասարակության մեջ լայն հնչեղություն ստանալու և ուշադրության ու քննարկման կենտրոնում լինելու մասին: Ճիշտ եզրահանգումներ կատարելու համար դատարանն անհրաժեշտ է համարել ուսումնասիրել հայցվորի կողմից որպես վիրավորանք ներկայացվող արտահայտությունները` ներկայացված նյութի համատեքստում:
Եվրոպական դատարանի և ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի համապատասխան որոշումների լույսի ներքո դատարանը եզրակացրել է, որ հայցի առարկա արտահայտությունները պետք է ընկալել տվյալ պահին ՀՀ-ում Եվրոպական դատարանի կողմից օգտագործվող «հասարակական խիստ անհրաժեշտություն» եզրույթի համատեքստում, մասնավորապես, խնդրո առարկա երևույթների նկատմամբ գաղափարների և տեղեկատվության անհրաժեշտություն արդյոք առկա՞ է հասարակության մոտ, թե՞ ոչ, և պատասխանողի կողմից հրապարակված նյութում առկա ու հայցվորի կողմից որպես վիրավորանք ներկայացվող արտահայտություններն արդյոք համաչա՞փ են եղել հետապնդվող նպատակին, այն է՝ «գերակա հանրային շահին»:
2019 թ. ապրիլի 9-ին հրապարակած հոդվածում հեղինակն անդրադարձել է Լիլիթ Մարտիրոսյանի` ԱԺ ամբիոնից վերոնշյալ ելույթին, որը համադրել է ՀՀ քաղաքական, հասարակական միավորումների, կրոնական, առանձին հանրային գործիչների արտահայտած դիրքորոշումների հետ, ներկայացրել է իր տեսակետը տրանսգենդերների գործունեության, իրավունքների, քարոզչության հարցերի շուրջ: Ըստ դատարանի վճռի, հոդվածի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է, որ հոդվածում հեղինակն առաջարկել է ընթերցողին քննարկման առարկա դարձնել ոչ թե անձնապես հայցվորի անհատական հատկանիշները, այլ ուշադրություն է հրավիրել սեռափոխությանը և համասեռականությանը՝ որպես ներկայիս հայաստանյան հասարակության շրջանում առկա երևույթների:
Ընդ որում, ինչպես վերը հիշատակված նյութերով, այնպես էլ տվյալ ժամանակահատվածում ԶԼՄ աղբյուրների ուսումնասիրությունն ակնհայտորեն ցույց է տվել, որ 05.04.2019 թ. ուղիղ հեռարձակվող ելույթից հետո այդ թեմաներին անդրադարձել են հայաստանյան, առանց բացառության, բոլոր զանգվածային լրատվամիջոցները, մեծ թվով քաղաքական, հասարակական և կրոնական կազմակերպություններ և անհատ գործիչներ, ինչը վկայում է այն մասին, որ տվյալ ժամանակահատվածում ելույթն առաջացրել է հասարակական բարձր հետաքրքրություն և ակտիվ քննարկում:
Վճռաբեկ դատարանն անդրադառնալով նշված իրավադրույթում ամրագրված «գերակա հանրային շահ» եզրույթին, նշել է, որ յուրաքանչյուր դատական գործի քննության շրջանակներում անհրաժեշտ է պարզել` արդյոք ներկայացված փաստացի տվյալները տվյալ իրավիճակում և իրենց բովանդակությամբ բխե՞լ են գերակա հանրային շահից, որն անմիջականորեն պայմանավորված է հասարակության տեղեկացված լինելու իրավունքի շահով, արդյոք հանրության համար այդ տեղեկատվությունը զգալիորեն անհրաժե՞շտ է եղել, արդյոք հասարակությունը հետևե՞լ է այդ տեղեկությունների տարածման ընթացքին և սպասել դրանց հետագա հրապարակմանը: «Գերակա հանրային շահը» գնահատելիս վերոնշյալ հարցերին պատասխանելու անհրաժեշտությունը բխում է նրանից, որ զանգվածային լրատվության միջոցների վրա է դրված հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտների և հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվության, այդ թվում` գաղափարների տարածման պարտականություն: ԶԼՄ-ների այդ գործառույթին (պարտականությանը) զուգորդվում (համապատասխանում) է հասարակության կողմից տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը:
«Գերակա հանրային շահ» եզրույթում օգտագործվող «գերակա» ածականը բնութագրում է հրապարակվող տեղեկատվության հրատապությունը, այդ տեղեկատվության սոցիալական անհրաժեշտությունը: Հետևաբար` դատարանները նշված եզրույթը գնահատելիս օգտվում են որոշակի հայեցողությունից և կոնկրետ դեպքում պետք է որոշեն, թե արդյոք այս կամ այն տեղեկատվությունը պայմանավորվա՞ծ է եղել սոցիալական անհրաժեշտությամբ, թե՞ այն զուտ մասնավոր բնույթ է կրել: Անհրաժեշտաբար պետք է ընդգծել, որ մամուլում հրապարակվող ցանկացած տեղեկություն չի կարող բավարարել ու չի բավարարում այս պայմանին, քանի որ տեղեկությունները հաճախ կրում են մասնավոր բնույթ և չունեն հանրային լայն հետաքրքրություն:
Տվյալ դեպքում դատարանն արձանագրել է, որ հայցվորի 05.04.2019 թ. ուղիղ հեռարձակվող ելույթից հետո հասարակությունում քննարկման առարկա է դարձել ինչպես տվյալ ելույթը, այնպես էլ համասեռականությունը՝ որպես երևույթ, և պատասխանողի հեղինակությամբ քննարկվող հոդվածն ամբողջությամբ համապատասխանում է ժողովրդավարական սկզբունքների հաշվառմամբ խոսքի մատուցման լրագրողական ազատության թույլատրելի շրջանակներին, հետևաբար, դատարանը կարծում է, որ տվյալ հոդվածը հրապարակելը տվյալ իրավիճակում և իր բովանդակությամբ պայմանավորված է եղել գերակա հանրային շահով։
Արթուր ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ