Անզորի ու ամոթխածի այս կարգավիճակն անվերջ շարունակվել չի կարող

Օր չկա, որ հայերիս ականջին չհնչի. «Հայաստանն ու հայերս փոքր երկիր ու ազգ ենք»: Իրենց այսօրինակ կարծիքը բարձրաձայնում են թե պետական այրերն ու լիրիկները, թե ճշգրիտ ու հումանիտար ոլորտի ներկայացուցիչները, թե ուսյալներն ու թերուսները, հայախոսներն ու հայազգի այլախոսները: Այսուհանդերձ ընդունենք, որ հարցը մշտապես չէ, որ ուղեկցում է մեզ, այլ հասունանում է, երբ ինչ-ինչ խնդիր է ստեղծվում, ելք կանխորոշելու հարց ծագում կամ ցանկությունն ու հնարավորությունը չեն համընկնում: Թե ով է նման տրամադրություն արտահայտում, ո՞րն է նպատակը, ինչո՞ւ է այն հնչեցվում, շրջապատի կողմից որևէ արձագանքի չի արժանանում. պարզապես փոքր ենք և վերջ, անքննելի իրողություն, ակադեմիական ճշմարտություն, միայն պարզ չէ ինչպիսի ակադեմիայի: Երբ 1930-ականներին առաջին անգամ Հայաստան այցելած Վիլյամ Սարոյանին ակնարկել են այս մասին, նրա պատասխանը եղել է` իսկ դուք վեր բարձրացեք: Նկատենք, որ այդ շրջանում Հայաստանում շինություններն առավելագույնը 3-4 հարկ էին կառուցվում: 1960-ականներին էլ Սան Պաուլո այցելած հայրս էր վկայում, որ 30-հարկանի ավտոկայանատեղի է տեսել, երբ մեզանում դրանք բակերի ողջ տարածքներն էին զբաղեցնում: Անձնական կյանքից մի այլ փաստ էլ նշեմ: Ավստրիայի Գրաց քաղաքում բնակվող կրտսեր որդիս մի անգամ ավտոմեքենան կայանելուց հետո պահանջված վայրը հասնելու համար վերելակով 7 հարկ բարձրացավ և հայտնվեց... շինության առաջին հարկում: Ցնցվել էի, թեև 4-5-հարկանի ավտոկայանատեղիներ ունեն ոչ մեծ քաղաքի առևտրային բոլոր մեծ կենտրոնները: Ամբողջ աշխարհում խնայողաբար են մոտենում հողային կարողունակությանը, այն դիտարկում որպես սեփական բնակչության պարենապահովության ու երկրի պարենանվտանգության հիմնական միջոց, որն այդ հանրության կառավարումն ստանձնած մարմնի թիվ 1 խնդիրն է: Այսկերպ կայացած պետությունն իր հանդեպ որևէ անցանկալի դրսևորում անհետևանք չի թողնի, երբ ՀՀ-ն անլիարժեք ներկայացնելն է նաև ահագնացած արտագաղթի պատճառը:
Մասամբ ընդհանրական այս դիտարկումից հետո փորձենք մոտենալ հայաստանյան իրականությանը: Հետպատերազմյան 20-ամյակը հաստատում է, որ կայացած զինուժի պայմաններում ունենք ընդգծված անկայուն տնտեսական համակարգ: Հիշյալ կարծիքը հաստատելու անհրաժեշտություն պարզապես չկա, քանզի 3 մլն մինուս-պլյուս բնակչության պարագայում ՀՀ-ում վերջին տարիներին ստեղծվող 10 մլրդ դոլարի համախառն ներքին արդյունքը ասվածի ապացույցն է: Մեր երբեմնի բախտակից, նույն տարածքն ու բնակչությունն ունեցող Ալբանիան հատել է ՀՆԱ-ի 30 մլրդ դոլարիցուցանիշը, 1,2 մլն բնակչությամբ Էստոնիան մոտենում է 35 մլրդ ՀՆԱ-ի: 11 մլրդ դոլար է 400 հազար բնակիչ ունեցող Մալթայի ՀՆԱ-ն: Մեկ բնակչի հաշվով տարեկան 3000 դոլար մեր արդյունքը կայացածության աննշան տարր է պարունակում. հարևան Իրանում այն 13 հազար դոլար է, Թուրքիայում` 15 հազար դոլար, Լեհաստանում` 21 հազար դոլար, զարգացածներն ինքներդ գուշակեք:
Արդյո՞ք նման անցանկալի վիճակը պայմանավորված է Հայաստանի իրոք փոքր տարածքի, թե՞ այն փոքր հռչակելու անցանկալի դրսևորմամբ, որին ոմանք ավելացնում են մեզանում նավթի ու գազի բացակայությունը: ՀՀ 30 հազար քառակուսի կմ տարածքը ՄԱԿ-ի շուրջ 220 պետությունների շարքում 155-160-րդն է, ինչը ՀՀ քաղաքացուս այն որևէ ձևով պիտակավորելու առիթ չի տալիս: Մի այլ չափորոշիչ նշեմ: 9-11 մլն ազգային կազմ, որպիսին հայերիս հաշվով մեր թվաքանակն է, բնակչություն ունեն 20 երկրներ, իսկ շուրջ 75 պետություններ առավել բազմամարդ են: Սիրողական մակարդակով արված հեղինակիս նման վիճակագրությանը խնդրում են բարյացակամ վերաբերվել:
Փորձենք խնդիրը դիտարկել որոշակի մասնագիտական հրապարակումների օգնությամբ, որպիսին առանձնացվում է 1 քկմ-ի վրա բնակչության թիվը. ՀՀ-ում այն 100 մարդ է, ԱՄՆ-ում` 35, Չինաստանում` 142, Իսրայելում` 400, Հոլանդիայում` 500, Մոնղոլիայում` 2, Սուդանում` 20։ Կարծում եմ` որևէ մեկն անգամ չի ենթադրի, որ վերջին 2-ն իրենց 1,5 մլն և 1,8 մլն քկմ տարածքների շնորհիվ կայացած կամ կայացող երկրների շարքում են: Առաջինում 1 բնակչի հաշվով տարվա ընթացքում ստեղծվող արդյունքը 6000 դոլար է, Սուդանում` 2600 դոլար, ՀՀ-ում մոտ 3000 դոլար, որոնցից և ոչ մեկը կայացման ու բարեկեցության երաշխիք չէ: Նույնը կարող ենք պնդել տասնյակ հողա-ջրա-ջերմային առավել նպաստավոր երկրների մասին, որոնք միջազգայնորեն ընդունվող կենցաղային նորմերից զգալի բացասական շեղումներ ունեն, ինչն էլ հիմք է տալիս նշելու, որ ընդարձակ տարածքները միանշանակ բարեկեցություն չեն ապահովում: Ոչ էլ նավթն ու գազն են դրա երաշխիքը: ԱՄՆ-ում 1868-ից տպագրվող «Համաշխարհային թվեր ու փաստեր. 2015» տեղեկատուի համաձայն` 2013-ին միջին օրական նավթի արտահանման ցուցակի 1-ին տասնյակում են Վենեսուելան, Կոլումբիան, Նիգերիան, Էկվադորն ու Անգոլան, որոնց բարեկեցիկ երկրների թվին չես դասի: Թեև նշվածներից Անգոլան ու Վենեսուելան 1 բնակչի հաշվով ՀՀ-ի ցուցանիշի կրկնակին ու քառակին ունեն, սակայն անգամ այդ ցուցանիշները կայացած տնտեսության ապացույց չեն: Անաչառ գտնվեմ և նշեմ, որ նավթ արտահանող երկրների 3-րդ տասնյակից համանման փաստեր նշելու պարագայում վիճակն առավել անմխիթար է, քանզի այդ ցանկում են Գաբոնը, Կոնգոյի Հանրապետությունը, Հասարակածային Գվինեան, Տրինիդադ-Տոբագոն: Զգում եմ` ինչ-որ առումով այսօրինակ սիրողական դատողություններին ընդդիմացողները հիմա էլ ասպարեզ կնետեն ՀՀ-ի ծովային սահմաններ չունենալու հարցը: Աֆրիկայի ծայր հարավում գտնվող 2 մլն բնակչությամբ Բոտսվանա երկիրը ՀՀ-ի պես համաշխարհային ջրերից հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռավորության վրա է, չկա անգամ նվազագույն քանակներով նավթ ու գազ ունեցողների շարքում, գրաճանաչ է բնակչության 88 տոկոսը, երկրի ՀՆԱ-ն 35 մլրդ դոլար է, բյուջեն` 5 մլրդ դոլար: ՀՀ-ի հետ համեմատության ոչ մի ցուցանիշ մեր օգտին չէ: Թե ինչպես են հարավաֆրիկյան այս երկրում նման ցուցանիշներ ապահովում, լրագրողիս խնդիրը չէ, այլ հայ տնտեսագիտական ու տնտեսավարական մտքի, որքանով որ այն կա: Ոլորտում հայ գիտության դոկտորների պակաս չունենք, իսկ ահա ողջամիտ տնտեսավարում ցավալիորեն չի նկատվում:
Համաշխարհային մասնագիտական միտքը երկրների կայացման խնդրում առաջնահերթությունների թվին է դասում տվյալ երկրի գյուղնշանակության հողերի վարելահողային մասը, այն դիտարկում որպես առավել բարձր արդյունավետ գործունեություն ծավալելու, հավելյալ ավելացված արժեք ստանալու լավագույն միջոց: ՀՀ-ում այն 1 բնակչի հաշվով 1700 քառակուսի մետր է: Այն իրողությունը, որ պարենային ապրանքախմբերի ապահովության որևէ տեսականու առումով մենք ինքնաբավություն չունենք, իսկ սննդակարգի հիմնական մաս կազմող բուսական ու կենդանական ծագման յուղերի արտադրությունը գրեթե զրոյական մակարդակում է, խոսում է այն մասին, որ նշված տարածքը կարծես բավարար չէ երկրի պարենապահովությունը լուծելու համար: Թե ինչ ծավալների վարելահողեր ունեն ինքնաբավության բարձր մակարդակ ունեցող երկրները, փորձենք պարզել թվերի միջոցով: Ֆրանսիան, օրինակ, 1 բնակչի հաշվով ունի 3300 քմ վարելահող, Հոլանդիան 500 քմ, Չինաստանը` 750 քմ, Իսրայելը` 380 քմ, ԱՄՆ-ը` 5000 քմ, Ավստրիան` 1700 քմ: Բայց ո՜ւր վերջինիս ապահովությունը, ո՜ւր ՀՀ-ինը: Կենտրոնական Եվրոպայում գտնվող այս երկիրը, որտեղ նավթ ու գազ կարծես չկա, ծովափ նույնպես, տարեկան արտադրում է 600 հազար տոննա խոզի միս, հավի միս` 150 հազար տոննա, տավարի միս` 230 հազար տոննա, երբ ՀՀ-ում այս թվերի անգամ 10 տոկոսը չի ապահովվում: Բարձր են բանջարաբույծների, այգեգործների ցուցանիշները: Երկրի այգեգործներից մեկը տողերիս հեղինակին ասաց, որ իրենք իրենց շատ վատ կզգան, եթե երկիր խնձոր ներմուծվի: Հավելեմ նաև, որ բանջարաբոստանային շատ մշակաբույսեր տարվա որոշակի ժամանակահատվածում վաճառվում են մինչև 50 տոկոս զեղչերով: Մեր պարենապահովության պատասխանատուները գերադասում են ծիրան ու խաղող արտահանել, փոխարենը ներմուծել հայերիս խոհանոցում օգտագործվող գրեթե ողջ սննդատեսականին, մսամթերքից մինչև սոխն ու սխտորը:
Անկեղծ գտնվեմ և նշեմ, որ սույն մտորումներս դժվար տրվեցին, թեև դրանք թղթին հանձնելու ցանկություն կուտակվել էր տարիներ շարունակ: Ինքս էլ դեմ չլինելով մեր կրկնակի թե տասնապատիկ տարածքով պետությունում ապրելու ցանկությանը, այսուհանդերձ, երբևէ Հայաստանն ինչ-ինչ չափորոշիչների մեջ չեմ տեղավորել, այն ընդունել եմ ինչպես կա: Եվ երբ որևէ մեկը, ասենք, հանրահայտ մարզիկը, փորձում է թիմի անհաջողությունը բացատրել երկրի և ազգի չափով, ներողամտորեն եմ վերաբերվում: Բայց երբ «դե, Հայաստանը փոքր երկիր է» խոսքերը հնչեցնում է տնտեսագիտության դոկտորը, անզոր եմ զսպելու հարց տալու պահանջը` ինչքա՞ն տարածք է պահանջում տնտեսագիտական միտքը Հայաստանի համար, այն ողջամիտ տնտեսավարման երկիր դարձնելու նպատակով: Տարածքի չա՞փն է պատճառը, որ ասենք չի կառուցվում հայ հիդրոշինարարների տարիների ցանկություն Մեղրիհէկ-1-ը, որն իր մոտ 500 մլն կՎտ.ժ տարեկան էլարտադրությամբ Հայաստանի տարածքի հազիվ մի թիզ մասը կզբաղեցնի: ՀՀ տարա՞ծքն է խնդիր հարուցում, որ 2-3 հազար մետր բարձրություններում չեն տեղադրվում էլհոսանք արտադրող կայաններ, այլապես տպավորություն է ստեղծվում, որ անգործության մատնված քամիները մայրաքաղաքի գիտական կենտրոններում են հայտնվում: Դրանցից որևէ մեկում կարո՞ղ են բացատրել, թե ինչպես է 1 բնակչի հաշվով հազիվ 400 քմ վարելահող ունեցող Ճապոնիային հաջողվում յուրաքանչյուր տարի 10-12 մլն տոննա իրենց բրնձի պահանջը լիովին բավարարող արտադրություն ծավալել, երբ մենք անվերջ ցորեն ու ալյուր ենք ներկրում, իշխանավորների կողմից պարբերաբար հիշեցվող մշակովի հողերի ու դրանցում բերքատվության ավելացման պարագայում: Այս ամենը տարածքի՞ խնդիր է, թե՞ տարածքի կառավարման: Հիմնավորապես կարելի է պնդել, որ երկրորդի, քանզի արդեն փաստարկված տարածքի կողքին մեր երկիրն ունի նաև ջերմային ու ջրային լավագույն պայմաններ ՀՀ լիարժեք կառավարումն ապահովելու համար: Արդյո՞ք լրջմիտ է Հայաստանն ու հայերիս փոքր երկիր ու ազգ հռչակելու մտայնությունը, որի ոչ նպատակն է հասկանալի, ոչ էլ շարժառիթը բացատրելի: Փոխարենը պարզ է մի բան` անզորի ու ամոթխածի այս կարգավիճակն անվերջ շարունակվել չի կարող: Նախընտրելի եմ համարում այսօրինակ մոտեցման փոխարեն գոնե Այսրկովկասում հայերիս գործոն լինելը փաստելը, որը լավագույնս հաստատագրվեց արցախյան պատերազմի արդյունքում:
Վերջը բարին անի:

Գեղամ ՔՅՈՒՐՈՒՄՅԱՆ

Հ.Գ.-Վստահ եմ, որ խնդրին նման մոտեցումը միանշանակ չի ընդունվի: ՈՒստի ակնկալում եմ որոշակի մասնագետների հիմնավորումներով արձագանքներ:

Մեկնաբանություններ