Բաքուն այլևս փաստարկ չունի Լեռնային Ղարաբաղի կարգավորման դեմ

Բաքվեցի քաղաքագետ, Քաղաքական ինովացիաների ու տեխնոլոգիաների կենտրոնի տնօրեն Մուբարիզ Ահմեդօղլուն News. Az կայքում հետաքրքիր հայտարարություն է արել՝ «ԱՄՆ-ը շահագրգռված չէ ղարաբաղյան խնդրի լուծմամբ»: Հեղինակը ոչ միայն ցույց է տալիս տարածաշրջանում ու ոչ միայն այնտեղ եռացող գործընթացների մասին տեղացի քաղաքագետների տիպական պատկերացումների մակարդակը, այլև միջնորդավորված ցույց է տալիս վիրտուալ «նպատակային» հասցեատիրոջը, ում ուղղված են տեղեկատվությունն ու մեկնաբանությունը: Ահմեդօղլուն ինքնատիպ ու ինտրիգային է կառուցում իրադարձությունների շղթան՝ նպատակ ունենալով հարուցել լսարանի որոշակի արձագանքը, հիմնավորել որոշակի վարքը, գուցե նաև ստիպել գործելու:

Առաջին թեզիս. Լեռնային Ղարաբաղի կարգավորումը արդեն այն վիճակում չէ, ինչ եղել է մինչև ապրիլը: Կոնֆլիկտը ընկալվում է իբրև ակտիվ օջախ: Կոնֆլիկտը վերածվել է ԱՄՆ-ի ու ՌԴ-ի լուրջ դիմակայության առարկայի, որ «հասկանում են, որ Ռուսաստանի դեմ պետք է լրացուցիչ ճակատներ բացվեն»։ Վաշինգտոնը ղարաբաղյան խնդիրը դիտարկում է իբրև Ռուսաստանի հետ առճակատման բազմաթիվ ուղղություններից մեկը և այդ պատճառով շահագրգիռ չէ հարցի լուծման մեջ:

Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտի գոտում իրավիճակի սրումը այս տարվա ապրիլին, երբ պատերազմից 20 տարի անց Ղարաբաղում ադրբեջանական կողմը կարողացավ ռազմական ճանապարհով վերահսկողության տակ վերցնել տարածքի ինչ-որ մետրեր, ընկալվում է իբրև որոշակի ազդանշան: Այս իմաստով Ահմեդօղլուն ճիշտ է՝ հայտարարելով, որ կոնֆլիկտը դուրս է բերվել «սառեցված» կարգավիճակից և ակտիվ օջախ է դարձել, որ կարող է ապակայունացնել իրավիճակը տարածաշրջանում: Որոշ ռուս փորձագետներ տեսականորեն ենթադրում են, որ «ապասառեցումը» ձեռնտու էր ԱՄՆ-ին «Անդրկովկասում Ռուսաստանի ազդեցությունը թուլացնելու նպատակով» և թիկունքում պրոբլեմներ ստեղծելու Սիրիայում ռազմական գործողությունների համապատկերում: Բայց իբրև այս թեզիսի ապացույց ոչ մի փաստ չի բերվում: Ընդամենը նշվում է, որ ԶԼՄ-ները գրել են ապրիլյան պատերազմից առաջ Բաքվի հյուրանոցներում ամերիկացի զինվորականների բնակություն հաստատելու մասին:
Միակ երկիրը տարածաշրջանում, որ միանշանակ աջակցեց ադրբեջանական զինված ուժերի գործողություններին Լեռնային Ղարաբաղում, Թուրքիան էր: Կոնֆլիկտի սրման օրերին, երբ Մոսկվայի ու Անկարայի հարաբերությունները լարված էին, Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարեց, որ աջակցում է Բաքվի քայլերին և նրա կողքին կլինի «մինչև վերջ»: Կանգնա՞ծ էր Վաշինգտոնն այդ ժամանակ Անկարայի թիկունքին:

Գուցե, բայց քիչ հավանական է: Դա ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները: Սկզբում ԱՄՆ-ը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս համանախագահների, առաջին հերթին Ռուսաստանի, հետո նաև Ֆրանսիայի, հավանությամբ ու աջակցությամբ, իր վրա վերցրեց Վիեննայում կոնֆլիկտի կողմերին բանակցային սեղանի շուրջ բերելու գործը: Հետո Ռուսաստանը՝ ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահների հավանությամբ ու աջակցությամբ, և առաջին հերթին ԱՄՆ-ի, Սանկտ Պետերբուրգ բերեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի նախագահներին, որտեղ նրանց առաջարկվեց որոշումների համատեղ շարք՝ հետագա սրացումը թույլ չտալու համար: ՄԽ համանախագահների տարաձայնությունների դեպքում դա հնարավոր չէր: Ավելին՝ Մոսկվան, Վաշինգտոնը և Փարիզը կոչ արեցին «սկզբունքորեն խստիվ պահպանել կրակի դադարեցման պայմանավորվածությունները և թույլ չտալ 1994 և 1995 թթ. պայմանավորվածությունների խախտում», որոնցով ոչ միայն ամրագրվել է կրակի անժամկետ դադարեցումը, այլև փաստաթուղթը ստորագրել է Ստեփանակերտը: Ռուսաստանը չի ձգտում դուրս գալ խնդրի լուծման ԱՄՆ-ի ու Ֆրանսիայի հետ համաձայնեցված մոտեցումներից: Փաստ է, որ Ադրբեջանի ու Հայաստանի նախագահների սամմիթները անցել են Ռուսաստանի ու Ֆրանսիայի միջնորդությամբ, որ միշտ աջակցել ու շարունակում են աջակցել «մադրիդյան սկզբունքների» տարբեր վարկածներին, այլ ոչ թե Մոսկվայի ինչ-որ էքսկլյուզիվ առաջարկներին, որոնք պարզապես գոյություն չունեն, որովհետև Ռուսաստանը, նույնիսկ Հայաստանի հետ ռազմաքաղաքական դաշինք ունենալով, անկողմնակալ միջնորդի դիրքերում է, որը ցույց տվեց և ապրիլի սկզբին:

Երկորդ թեզիս. ՄԽ ԱՄՆ համանախագահ Ջեյմս ՈՒոռլիքը «Ինտերֆաքսին» տված հարցազրույցում, որ Ահմեդօղլուն անվանում է «երկիմաստ դիվանագիտական քայլ», իբր նպատակ ունի ակտիվացնել հայերին: Քաղաքագետի խոսքով՝ հարցազրույցը «անսպասելի հայտնվեց ԱՊՀ սամմիթի նախօրեին, որ խոչընդոտի Բիշքեկում Ադրբեջանի ու Հայաստանի նախագահների հավանական հանդիպմանը՝ ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի մասնակցությամբ: ՈՒոռլիքի գլխավոր նպատակն է, ըստ Ահմեդօղլուի, «որ նախագահները ընդհանրապես չհանդիպեն»:
ՈՒոռլիքը հարցազրույցում պատմել է ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովի հետ հանդիպման մասին, որի շրջանակներում դիվանագետները քննարկել են Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղության գործընթացը, հետագա քայլերը, և՝ ինչպես կարող են ազդել գործընթացի վրա: ԵԱՀԿ ՄԽ ԱՄՆ համանախագահը հուլիսի վերջին ասում էր, որ իբր Սարգսյանն ու Ալիևը պայմանավորվել են Վիեննայի ու Սանկտ Պետերբուրգի համաձայնությունների կատարման մասին՝ Լեռնային Ղարաբաղում շփման գծում և հայ-ադրբեջանական սահմանին միջադեպերի վերահսկողության մանդատի ընդլայնման մասին: Բայց հետո հենց Բաքուն սկսեց այդ համաձայնությունների իմաստը փոխել, ինչի պատճառով ձախողվեց նախագահների հերթական հանդիպումը Ռուսաստանում կամ Ֆրանսիայում: Բիշքեկում ԱՊՀ սամմիթի պահին Ադրբեջանն ու Հայաստանը պատրաստ չէին բանակցությունների շարունակմանը, և ՈՒոռլիքը ոչինչ չի «ձախողել»: Նա նույնիսկ դժվարացել է ասել՝ առաջիկայում կկազմակերպվի՞ հանդիպում պետությունների ղեկավարների մակարդակով, ընդամենը հույս հայտնելով, որ երկու երկրների արտաքին գործերի նախարարների հանդիպում կլինի Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի շրջանակներում, և հավելել, որ «կցանկանար հույս ունենալ, որ այնտեղ կկայանա» նաև Ալիևի ու Սարգսյանի հանդիպումը:

Երրորդ թեզիս. «ԱՄՆ-ը այնպես է կառուցել իր աշխատանքը Ռուսաստանում, որ Պուտինը չի կարող զբաղվել Լեռնային Ղարաբաղի հարցով,- գրում է Ահմեդօղլուն:- ՌԴ նախագահի պասիվությունը Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ուղեկցվում է ՌԴ ԱԳՆ-ի ակտիվությամբ, որը ձգտում է, որ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան համարյա թե հայտարարություն ընդունի համաշխարհային կոնֆլիկտները ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրա լուծելու մասին»:

Ոչ մի փաստ չկա, որ ԱՄՆ-ը «խանգարում է» ՌԴ նախագահին զբաղվելու Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտի կարգավորման հարցերով: Հակառակը, Պուտինն անձամբ, ի տարբերություն Օբամայի ու Օլանդի, ձեռնարկել, ձեռնարկում ու ձեռնարկելու է ջանքեր Լեռնային Ղարաբաղի հարցում փոխզիջման հասնելու նպատակով: ՌԴ նախագահը տրտնջում է, որ երբեմն ստիպված է լսել, որ իբր Մոսկվան փորձում է մենաշնորհել կարգավորման աշխատանքը, մի կողմ մղելով մյուս միջնորդներին: Դա մոլորություն է: Ղարաբաղյան թեմայով եռակողմ հանդիպումները ՌԴ նախագահի մասնակցությամբ (մոտ քսան հանդիպում), օրգանապես լրացնում են ԵԱՀԿ ՄԽ ջանքերը: ԱՄՆ-ի ու Ֆրանսիայի համանախագահները ներկա էին Սանկտ Պետերբուրգի հանդիպման եզրափակիչ մասին: Այդ ուղղությամբ Պուտինը որոշակի սրբագրում արեց Ռուսաստանի դիրքորոշման մեջ:

Առաջին՝ նա ևս մեկ անգամ հաստատեց, որ գործում է կոնֆլիկտի գոտում զինադադարի պայմանագիրը, որ ստորագրվել է Մոսկվայի աջակցությամբ 1994-ի մայիսին և որի տակ, կրկնում եմ, Բաքվի, Երևանի ու Ստեփանակերտի ստորագրություններն են: Երկրորդ՝ Պուտինը կարծում է, որ կոնֆլիկտը պետք է կարգավորվի միայն քաղաքական ճանապարհով: Երրորդ՝ ՌԴ նախագահը նշեց, որ Մոսկվան չի փորձում Ադրբեջանին ու Հայաստանին պարտադրել ինչ-որ պատրաստի դեղագրեր, և «կողմերը պետք է իրենք՝ առանց արտաքին ճնշման, պայմանավորվեն»: Չորրորդ՝ Պուտինն առաջին անգամ ասաց, որ «կոմպրոմիսի ձեռքբերումը նախատեսում է տարածքային ամբողջականության և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքների միջև օպտիմալ հավասարակշռություն գտնելը»՝ չօգտագործելով Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը պահպանելու անհրաժեշտության մասին թեզիսը: Հինգերորդ՝ նա ընդգծեց, որ Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտի կարգավորման վերջնանպատակը պետք է դառնա պայմանավորվածությունը, երբ չեն լինի հաղթողներ ու պարտվողներ, իսկ զիջումները կլինեն փոխադարձ:

«Լրահոսի» մասին՝ իբր ՌԴ ԱԳՆ-ն ջանում է ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում համաշխարհային կոնֆլիկտների՝ ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրա կարգավորման հայտարարություն ընդունել, REGNUM-ին հայտնի է, որ ՄԽ որոշ համանախագահներից, իրոք, եղել են ՄԱԿ-ի ԱԽ-ով Լեռնային Ղարաբաղի հարցով նոր բանաձև անցկացնելու առաջարկներ, «հաշվի առնելով նոր հանգամանքները»: Այլ տեղեկություններ չկան: Այլ առիթով հայտնի է, որ վերջերս ԱՄՆ 12 կոնգրեսականներ (9 հանրապետական և 3 դեմոկրատ) Ներկայացուցիչների պալատի արտաքին հարցերի հանձնաժողովի կողմից ներկայացրել են բանաձև, որտեղ ԱՄՆ Կոնգրեսը և միջազգային հանրությունը խնդրում են աջակցել Իրաքի կառավարության կողմից Նինվեի հարթավայրի նահանգի կարգավիճակի ճանաչմանը՝ «տեղաբնիկ ժողովուրդների ինքնորոշման» իրավունքի չափանիշներին համապատասխան: Փաստորեն՝ ինքնորոշման իրավունքը հաջողություն է վայելում:

Չորրորդ թեզիս. Ահմեդօղլուն պնդում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտը այսօր օրակարգում է սիրիական խնդրի ենթատեքստուն: Որ «կոնֆլիկտը հիմա ԱՄՆ-ի ձեռքում տարածքային ամբողջականության սպառնալիք է Ռուսաստանին ու Իրանին»: Նա կարծում է, որ «Բաքվի ու Թեհրանի միջև հնարավոր չէ կայուն դիրքորոշում ստեղծել», իսկ «Ադրբեջանի գլխավոր մեղադրանքը Իրանին կապված է Թեհրանի ու Երևանի հարաբերություններին»: Նրա խոսքով՝ «Իրանը մտածում է, որ Բաքուն Լեռնային Ղարաբաղի հարցը պահում է, որ տարածաշրջան բերի Իսրայելին ու ԱՄՆ-ին», այդ պատճառով՝ «Հայաստանը Թեհրանին իր համար ընդունել է որպես ոգևորության լուրջ աղբյուր»:

Մենք համաձայն ենք բաքվեցի քաղաքագետի հետ, որ Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտը ինտերնացիոնալացվել է: Իրադարձությունների այդօրինակ զարգացմանը հանգեցրել են նախ և առաջ Ադրբեջանի գործողությունները դեռ Հեյդար Ալիևի նախագահության ժամանակներից: Եթե վերարտադրենք ղարաբաղյան հարցին Բաքվի քաղաքական դիրքորոշումների հաջորդականությունը, հեշտ է նկատել հստակ օրինաչափությունը՝ ամեն պարույրում ընտրվել է այն առաջարկը, որը տարել է փակուղի, որից հետո գործընթացը նորից սկսվել է, բայց ավելի լարված ու տարել է դեպի ավելի խոր ճգնաժամի, նոր կոնֆլիկտաստեղծ գործոնների ի հայտ գալու: Ադրբեջանը վաղուց պիտի հասկացած լիներ, որ հենց այդ պատճառով է անհնար պարզապես «վերականգնել 1988-ի ստատուս քվոն»: Հարավսլավիայի տրոհումը, իրադարձություններն ՈՒկրաինայում ու Մերձավոր Արևելքում ցույց են տալիս, որ բարդ իրավիճակներից ելքը հաճախ դիտարկվում է միջազգային իրավունքի նորմերի ու գործակարգերի փոփոխությամբ՝ անկախ պետության, որ օգտվում է համընդհանուր ճանաչում գտած իրավունքներով, և իրավունքներ չունեցող «ազգային փոքրամասնության», որ բախվոմ է պայքարելու կամ անհետանալու այլընտրանքին, միջև հավասարակշռության որոնումների ուղղությամբ: Եթե սիրիական խնդիրը «կապենք» Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտին, փոխկապվածության շղթան կառուցվում է ռուս-թուրքական և թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններից, այլ ոչ ռուս-ադրբեջանական: Բաքուն դիրքավորվում է իբրև Թուրքիայի ռազմավարական գործընկեր, որին երկար ժամանակ ու անարդյունք փորձում է ներգրավել Լեռնային Ղարաբաղի հարցի կարգավորման մեջ: Բավական է հշել Թուրքիայի ԱԳ նախարար Մևլութ Չավուշօղլուի հայտարարությունը, որ ԼՂ հարցը կարող է քննարկվել ՌԴ-Թուրքիա-Ադրբեջան ձևաչափով: Կարող է, բայց չի քննարկվի, եթե իհարկե, Մոսկվայի մեջ «չարթնանա» լենինյան ցանկությունը բոլորի թիկունքում իր շահերի համար փոխանակել Սիրիայում թուրքերի դիրքերի և Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը:

Տեղեկացված փորձագետները հաստատում են, որ կա նախագիծ, որով Սիրիան պետք է դադարի գոյություն ունենալ իբրև միասնական պետություն՝ տարածքների մի մասը կանցնի Անկարային, Գոլանի բարձունքները կմնան Իսրայելին, մասնատված երկրի մյուս մասերում կստեղծվեն քրդական, գուցե նաև դրույզների պետական կազմավորումներ: Բայց կա նաև Թուրքիայի արևելյան մասում քրդական ինքնավարության ստեղծման նախագիծ՝ հետագայում Իրաքի Քրդստանի հետ միասնական պետություն կազմելու հեռանկարով: Քաղաքական բարդ ինտրիգի ելքերը դեռ պարզ չեն: Կա խնդիր, որ մեզ տանում է Իրան: Պատմականորեն երկու ժողովուրդները՝ ադրբեջանցիներն ու իրանցիները, եղել են Պարսկական, այլ ոչ Օսմանյան կայսրության մաս: Այդ ժամանակներից կողմերից յուրաքանչյուրը մյուսի նկատմամբ հավակնություններ ունի: Մինչև XIX դարասկզբի ռուս-պարսկական պատերազմները տարածքները, որոնց վրա հետագայում ձևավորվեցին ժամանակակից Ադրբեջանն ու Հայաստանը, խանությունների տեսքով եղել են Պարսկական կայսրության կազմում: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Իրանում արթնացավ նախկին աշխարհաքաղաքական մենթալիտետը, հատկապես երբ տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը սկսեց թեքվել Թուրքիայի կողմը: Շիական Ադրբեջանը սկսեց ռազմավարական ալյանս կառուցել սուննի Թուրքիայի հետ, որ ոչ մի կերպ Իրանին ձեռնտու չէ: Փաստ է, որ Թեհրանը Բաքվի ու Երևանի հետ վարում է Մոսկվային նույնական քաղաքականություն՝ հավասարահեռության և ուժերի հավասարակշռության մակարդակով շահագրգռվածության: Բայց դա առայժմ:

Եզրակացություն. Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտի կարգավորման իդեալական սցենարը ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահների համար ենթադրում է հաղթողների ու պարտվողների բացակայություն: Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան աշխատում են այդ ուղղությամբ ոչ առաջին տարին և լավ գիտեն՝ որտե՞ղ են թաքնված ստորջրյա խութերը: Հիմա նրանք մտահոգված են միայն Վիեննայում ու Սանկտ Պետերբուրգում կայացված համաձայնությունները կյանքի կոչելու հարցով: Խոսքը, հիշեցնեմ, հրադադարի ռեժիմի պահպանության, ԵԱՀԿ դիտորդների խմբի մեծացման մասին է: Սակայն եթե կողմերից մեկը այս պայմանավորվածությունները սաբոտաժ է անում, առաջընթացի մասին խոսելիք չկա: Պատահական չէ, որ կոնֆլիկտի կողմերը տարբեր պատճառներով ու տարբեր նպատակներով խոսեցին նախկին համաձայնությունների փոփոխության անհրաժեշտության մասին: Խնդիրը դժվար է, այս փուլում ընդհանրապես դժվար պատկերացնելի: Պատահական չէ, որ ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան ասաց, որ առայժմ տվյալներ չկան հակամարտող կողմերի հնարավոր հանդիպման մասին: Չի բացառվում, որ նախարարական մակարդակով հանդիպում, այնուամենայնիվ, կայանա Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի հարթակում: Միջնորդները բոլոր ջանքերը կգործադրեն, որ խաղաղարար գործընթացի սկսված տեղապտույտն այդքան տեսանելի չլինի:
Ստանիսլավ ՏԱՐԱՍՈՎ, REGNUM

Հ.Գ. Ինչո՞ւ Անկախության տոնին խոսել այս ամենի մասին: Որովհետև Լեռնային Ղարաբաղը մեր անկախության մասն է, որ քառորդ դար ու ավելի մեզ հետ է իր անկախացման պատմությամբ: Որովհետև կա Եռաբլուր ու կա ապագա:

Ռուսական ինքնարդարացման բոլոր դրսևորումները մի կողմ՝ քարոզչությունը մնում է քարոզչություն, որ ինքն է ընտրում իրականության որ կողմերին անդրադառնալ, որոնք շրջանցել, որոնք անտեսել, փաստը մնում է փաստ, որ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը պարզապես պարտավոր է «նոր հանգամանքներին» անդրադառնալ՝ ամբողջ հազարամյակ է փոխվել, ի հայտ են եկել նոր իրողություններ ոչ միայն տարածաշրջանում, այլև ամբողջ աշխարհում, որոնց համարժեք գնահատական պիտի տրվի ԼՂ կոնֆլիկտին՝ ի տարբերություն անցյալ դարի վիճելի բանաձևերի, որոնք ընդունվել են պատերազմի ժամանակ: ՈՒ՝ ընդհանրապես գուցե հիմա ոչ թե խաղաղարար միջնորդության տեղապտույտի, այլ նոր սկզբունքների ի հայտ գալու ժամանակն է:
Քառորդ դար առաջ հարցը շատ ավելի պարզ էր ու լուծվում էր մի բառով՝ «Միացում»:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ