Երբ անհնար է Ոսկեդար վերադառնալ

Հազիվ թե գտնվի մարդ, որ լսած չլինի պատմության ավարտի՝ Ֆրենսիս Ֆուկույամայի տեսության մասին: 1992-ին նա հրապարակեց «Պատմության ավարտը» գիրքը, նրա տեսակետները վիճարկվում, բայց չեն հերքվում: Ֆուկույաման ասում էր, որ Բեռլինի պատը քանդվելուց և Արևմուտքի հաղթանակից հետո ազատական ժողովրդավարությունը կորցրեց այլընտրանքը և հետայդու պիտի մշտապես հաղթի աշխարհում: Ավարտվեց պատմությունը, թե ոչ, դատեք ինքներդ: Նպատակ ունի՞ պատմությունը: Ֆուկույաման ասում է՝ այո, բայց մեխանիկական գործընթաց չէ, պատմությունը շարժվում է մեկ առաջ, մեկ՝ հետ, սակայն հասարակությունը չի կարող մշտապես վերադառնալ զարգացման նախընթաց փուլին: Գերմանական Die Zeit թերթին տված հարցազրույցում ամերիկացի քաղաքագետը անդրադարձել է արդի քաղաքական օրակարգի խնդիրներին ու տվել ինքնատիպ, գուցե նաև վիճելի բացատրություններ: Թեպետ Միխայել Տումանի և Թոմաս Ասհոյերի հարցազրույցում «Հայաստան» ու «հայեր» բառերը չկան, հարցերը, որ քննարկվել են, լիովին վերաբերում են մեզ, եթե մենք մեզ համարում ենք աշխարհի մաս և չենք հավակնում բացարձակ ինքնատիպության ու աննախադեպ պատմության:
Դոնալդ Տրամպից մինչև Գերմանիայի «Այլընտրանք» կուսակցություն՝ պոպուլիզմը ամենուրեք բարդ պայմաններ է ստեղծում ավանդական քաղաքական գործիչների համար: «Որքանո՞վ է վտանգավոր պոպուլիզմը» հարցին Ֆրենսիս Ֆուկույաման պատասխանում է, որ պոպուլիստական կուսակցությունները ընդհանուր սոցիալական հիմքեր ունեն դիրքերն ուժեղացնելու համար: Դա վտանգավոր գործընթաց է, որ վերաբերում է ոչ միայն հասարակության ցածր խավերին, առաջին հերթին հին բանվոր դասակարգի և միջին դասի ներկայացուցիչներն են կորցրել ոտքի տակի հողը և սոցիալական սանդղակով ավելի ցած գլորվելու վախ ունեն: Մյուսները վախենում են, որ լիովին կաղքատանան: Միասին նրանք դառնում են այն ընտրախավը, որ ԱՄՆ-ում ձայն է տալիս Դոնալդ Տրամպին, Լեհաստանում՝ Կաչինսկուն, Հունգարիայում՝ Օրբանին, Ֆրանսիայում՝ Մարին Լե Պենին: Եվրոպացիները համընդհանուր բարեկեցության զարգացած պետություն ունենալու շնորհիվ առավել պաշտպանված են, սակայն սոցիալական բազում խնդիրներն ամենուր դժգոհություն են ստեղծում: Պոպուլիստական կուսակցությունների կողմնակիցները համոզված են, որ գլոբալացումը իրենց համար ոչ շահեկան վիճակ է ստեղծել: Ֆուկույամայի կարծիքով՝ ԱՄՆ-ի հաջորդ նախագահը Հիլարի Քլինթոնն է լինելու, սակայն որոշակի պայմաններում Տրամպը կարող է հաջողության հասնել: Հիլարի Քլինթոնը բավականաչափ խոցելի է: Նրա քաղաքական անցյալում տհաճ պահեր կան, ու նրան լիովին չեն վստահում: Եթե Տրամպը դառնա նախագահ, կկատարվի հետքայլ՝ կարծում է Ֆուկույաման: Ամերիկացիների հավատը ինստիտուտների նկատմամբ շատ ուժեղ է, և Տրամպին չի հաջողվի համակարգն ամբողջությամբ ջարդել: Ֆուկույամային լավատեսություն է ներշնչում, որ Տրամպը օպորտունիստ է և գաղափարական խոր համոզմունքներ չունի: Նա ձեռներեց է և եթե իշխանության գա, զբաղվելու է գործարքներ կնքելով: Բուն գաղափարը, որ նման մարդը կարող է պետության ղեկավար դառնալ, արդեն կործանարար է: Բայց Տրամպի հաջողությունը չի վկայում մշակույթի ճգնաժամ: Նրա կողմնակիցները հիմնականում տարիքով, սպիտակ, բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչներն են: Նրանց եկամուտները իրենց հայրերի եկամուտներից նվազել են, և նրանք իրենց զգում են նոր ստորին դասում, ինչպես 20 կամ 30 տարի առաջ իրենց զգում էին աֆրոամերիկացիները: Երբ Տրամպը խոստանում է՝ «Մենք նորից Ամերիկան մեծ կդարձնենք», նրա խոսքերը կոնկրետ սոցիալական բովանդակություն ունեն այդ մարդկանց համար: Նրանք կցանկանային վերադառնալ 50-60-ականներ, երբ ԱՄՆ-ում աճի բարձր տեմպեր էին, բարձր եկամուտներ, զբաղվածություն, նախ և առաջ՝ հարստությունը բավականաչափ հավասար էր բաշխված: Դեմոկրատներն էլ, հանրապետականներն էլ ուզում են վերադառնալ հին, բարի ժամանակներ:

Դեմոկրատներն ուզում են, որովհետև, նրանց կարծիքով, այն ժամանակ նոր կուրսը մեծ ազդեցություն ուներ, սոցիալական քաղաքականությունը շատ էր, իսկ կառավարությունը վճռական դեր ուներ: Հանրապետականները փառաբանում են այդ ժամանակները, որովհետև ԱՄՆ-ը և հայրենասիրությունն այն ժամանակ նշանակալից դեր ունեին:
Բայց անհնար է Ոսկեդար վերադառնալ: Թվային տեխնոլոգիաները նույնպես խժռում են աշխատատեղերը, ոչ միայն անպետք են դարձնում ոչ որակյալ աշխատանքը, այլև ոչնչացնում են միջին դասի աշխատատեղերը: Առայժմ կորած աշխատատեղերը փոխարինվել են նորերով: Նախ` մարդը ֆերմեր էր, հետո՝ ֆաբրիկայի բանվոր, հետո՝ ծառայության ոլորտի աշխատող: Այդ ժամանակն անցել է: Այլևս ելակետային չէ թեզը, որ տեխնոլոգիական գործընթացը նոր աշխատատեղեր է ստեղծում: Նոր տեխնոլոգիաները ժողովրդավարության համար բեռ են, ինչպես կլիմայի տաքացումը և աճի մյուս խանգարիչ հանգամանքները: Ժողովրդավարության և կապիտալիզմի կայունությունը կախված է տնտեսության մշտական աճից: Առանց աճի ոչինչ չի լինելու բաշխելու, և նշանակալից անհավասարություն է ստեղծվում, որ մարտահրավեր է համակարգի լեգիտիմությանը: Արդյունքում շանս են ստանում պոպուլիստները: Ժողովրդավարությունը պիտի լսի նրանց ձայնը: Գուցե անգամ ժողովրդավարության ապագան կախված է դրանից: Խնդրի մի մասն է, որ սոցիալ-դեմոկրատական ձախ ուժերը սովոր են պահանջել սոցիալական երաշխիքներ և վերաբաշխում: Ֆուկույաման վստահ չէ, որ այդ համակարգը դեռ աշխատում է, որովհետև խնդիրներն այլևս չեն լուծվում ազգային մակարդակում: Բացառիկ դժվար գործ է՝ ստեղծել նույնականություն և ընդհանրության զգացում՝ չդիմելով ազգային պետության օգնությանը: Եվրամիության լուրջ պրոբլեմն է, որ չափազանց տեխնոկրատ լուծումներ են տալիս հարցերին: Խոսում էին տնտեսական ինտեգրման մասին, բայց ոչ ոք չէր մտահոգվում առավել խոր եվրոպական նույնականության ձևավորմամբ: Այդ պատճառով ձախ պոպուլիստների համար դժվար չէ ճգնաժամի պայմաններում օգտագործել երկրում եղած դժգոհությունը: Ակնհայտ է, որ զուտ տնտեսական ինտեգրումը բավարար չէ: Նույնականություն հնարավոր է ստեղծել: ԱՄՆ-ը այդ առումով լավագույն օրինակ է, ըստ Ֆուկույամայի, նույնականությունը հիմնվում է ոչ թե էթնիկ կամ կրոնական կատեգորիաների վրա, այլ սահմանադրության և ժողովրդավարության սկզբունքների նկատմամբ չեզոքության: Նույնականության դեֆիցիտը շանսեր է տալիս Օրբանի ու Պուտինի պես ղեկավարներին: Բայց օրբանականությունն ու պուտինականությունը երկար չեն կարող գոյատևել: Գլոբալացման պայմաններում հասարակությունները հակված են բազմամշակութայնության: Արևելյան Եվրոպան հիմա այդ գործընթացում է: Լիբերալիզմը հայտնվեց եվրոպական կրոնական պատերազմների ավարտից հետո, երբ Եվրոպան հարկադրված էր ապրել սովորել կրոնական բազմազանության պայմաններում: Ռացիոնալ լուծում դարձավ կրոնական հանդուրժողականության ուսմունքը, որ կաթոլիկներին ու բողոքականներին սովորեցրեց կողք կողքի ապրել: Մերձավոր Արևելքում սուննիների ու շիաների քաղաքացիական պատերազմին վերջ դնելու միակ հնարավորությունը կրոնը անձնական խնդիր հայտարարելն է: Պետական իշխանությունն այլևս չպետք է այս կամ այն կրոնական համայնքի կողմն անցնի: Լիբերալիզմը ռացիոնալ որոշում է բազմազանության պայմաններում կառավարման համար, մինչդեռ օրբանականությունն ու պուտինականությունը մերժում են բազմազանությունը: «Չի՞ ավարտվում լիբերալիզմի դարաշրջանը» հարցին Ֆրենսիս Ֆուկույաման պատասխանում է՝ հազիվ թե երբևէ եղել է լիբերալիզմի դարաշրջան: Լիբերալիզմը երբեք ինքնաբավ չի եղել, միշտ գոյություն է ունեցել ժողովրդավարության որոշակի տեսակի և որոշակի տնտեսակարգի հետ: Անհրաժեշտ են որոշակի մշակութային շրջանակներ, որոնց մի մասը խնդրահարույց է դարձել: Էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը և ժողովրդավարության դեֆիցիտը սերտ կապված են միմյանց: Հարուստ հումքային ռեսուրսներ ունեցող երկրները կարող են հարկերը ցածր մակարդակի վրա պահել, բայց հենց հումքի վաճառքից եկամուտները նվազում են, այդ երկրները հայտնվում են խոր ճգնաժամում: Դա երևում է Ռուսաստանի օրինակով: Ժողովրդավարության համար դա առավելություն է, որովհետև ավտորիտար երկրները կորցնում են գրավչությունը և դադարում են լիբերալիզմի այլընտրանք թվալ: Լրագրողների առարկությանը, թե Պուտինը հիանալի տրամադրություն ունի, իրեն մեծ և ուժեղ է զգում ու շատ կողմնակիցներ ունի, Ֆուկույաման պատասխանել է, որ իրեն զարմացնում է, թե Ռուսաստանում որքան կատարյալ է գործում կառավարությունը, որ կարողանում է զանգվածային լրատվամիջոցներով հմուտ կառավարել հասարակական կարծիքը: Ֆուկույամայի դոկտորական թեզը եղել է ԽՍՀՄ-ը, որտեղ ոչ ոք չէր հավատում կառավարության խոսքին: Մարդիկ հավատում էին հակառակին, ինչ գրում էր «Правда»-ն: Այսօր մեծամասնությունը կուրորեն վստահում է համակարգին ու լրատվամիջոցներին: Նրանք հավատում են, որ ուկրաինացիները խաչում են երեխաներին և նման քարոզչական հնարքներին, թեպետ բնավ կտրված չեն աշխարհից, ինտերնետ ունեն, ու Ռուսաստանը Հյուսիսային Կորեա չէ: Ինչո՞վ է բացատրվում հակալիբերալիզմի ձգողականությունը: Երկարաժամկետ հեռանկարում մարդիկ բավականին ռացիոնալ արարածներ են, բայց պարտադիր չէ, որ ռացիոնալ լինեն կարճաժամկետ հեռանկարում: Ռուսաստանի համար վճռական նշանակություն է ունենալու տնտեսության վիճակը, նրանց սպասում են լուրջ խնդիրներով տասնամյակներ, երբ մարդիկ, ցավոք, կզգան ինչ քաղաքական համակարգում են ապրում: Դա արդեն վատ է, բայց առավել վտանգավոր է միջազգային հարաբերությունների առումով: Պուտինը բարդ իրավիճակներում կարող է ապավինել միայն ազգայնականությանը: Ազգայնականությունն է նրա դերը լեգիտիմացնում, դա տագնապահարույց է: Եթե Պուտինն ասում է՝ ես եմ լավագույն Արևմուտքը, ես ավելի լավ եմ պահպանում քրիստոնեական եվրոպական արժեքները, ի՞նչ է խոստանում Արևմուտքը հարցին Ֆուկույաման պատասխանում է, որ Մայդանը ցույց տվեց՝ որքան գայթակղիչ կարող են եվրոպական արժեքները լինել, բայց ԱՄՆ-ի ու Եվրոպայի էլիտաները վերջին 20 տարում չեն արդարացնում ակնկալիքները: Ֆինանսական ճգնաժամը լուրջ հետևանքներ ունեցավ, շատ խղճուկ էին ճգնաժամը հաղթահարելու փորձերը: Ճգնաժամը մարդկանց խոր վախն առաջացրեց, շատերը աշխատանքը կորցրին, և հիմա գերակայում է անվստահության ու անկայունության զգացումը: Ժողովրդավարությունը չի կարող ինքն իրեն գործել, պետք է նորացնել ինստիտուտները: Ֆուկույաման կարծում է, որ քանի դեռ ԱՄՆ-ը չի կարգավորել իր քաղաքական համակարգը, պետք է հրաժարվի ամբողջ աշխարհում ժողովրդավարական արժեքների քարոզչությունից: Իսկ Եվրոպան բախվում է եվրոյի ու փախստականների ճգնաժամին: Ճգնաժամի պայմաններում բոլորը վերադառնում են ազգային համերաշխությանը և գործում են մյուսների հաշվին: Նա վստահ չէ, որ Եվրոպան ինտեգրման առավել բարձր մակարդակի կհասնի, բայց այնքան հոռետես չէ, որ ԵՄ-ի վերջը կանխատեսի՝ եվրոպական ինստիտուտները բարդ է բեկանել, ԵՄ-ը կշարունակի խուսանավել ճգնաժամից ճգնաժամ, բայց կպահպանի գոյությունը:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հ. Գ. Տեղին կլիներ գրել Ընտրական օրենսգրքի, ԼՂ հարցի զարգացումների, ներքաղաքական խմորումների մասին, անդրադառնալ ԱԺ քառօրյային ու հատկապես շինարարներին վաստակավորի կոչում տալ-չտալու քննարկմանը, որ անսպասելի շերտեր բացեց խորհրդարանում, բայց այդ ամենի մասին այնքան է գրվել ու դեռ կգրվի: Հաճախ մեր ընկալումներում մենք մոռանում ենք մեծ աշխարհի գոյությունը, իսկ այդ աշխարհը կա ու ներգործում է մեզ վրա: Խնդիրն այդ ազդեցությունը կառավարելն է, իսկ կառավարելու համար նախ պետք է տեղյակ լինել ու հասկանալ:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ