Ներկայիս «խաղաղության դարաշրջանն» ու Հայ եկեղեցու վերջին Սուրբը

Այս իշխանության արատավոր աշխարհայացքն ունի շատ հին արմատներ, որի անատոմիան հասկանալն այսօր չափազանց կարևոր է: Սկզբի համար ստիպված ենք խորանալ պարտության մեջ:

Ինչու էր պետք եկեղեցու «սրբերի ինստիտուտը»

Մինչև 18-րդ դարը արժեքային համակագը, որի հիման վրա մարդիկ միջանձնային հարաբերություններն էին կարգավորում (պատվիրանները հենց դրա մասին են), որոնում գոյության իմաստը, սոցիալական ու պետական ինստիտուտներ կայացնում, հիմնավորվում էր քրիստոնեական ուսմունքի միջոցով:

Քրիստոնեությունը ձևավորում էր աշխարհայացք, աշխարհընկալում, պետական կարգ, միջանձնային հարաբերություններ, որոնց վրա առաջանում էին ազգերի քաղաքական հոսանքները:

Ցանկացած նոր միտք, նոր մոտեցում պետք է հիմնավորվեր Աստվածաշնչով: Երբ նոր մարտահրավերների ժամանակ Աստվածաշնչում պատասխաններ չէին գտնվում, առաջանում էր պահանջ նոր որոշումներ ընդունելու համար: Եթե Աստվածաշունչը հիմնվում էր Աստծո հեղինակության վրա և ընդունվում էր առանց քննարկման ու քննադատության, որպես Բարձրագույն հեղինակություն, ապա նոր մարտահրավերների դեպքում «նոր պատասխանները» նույնպես պետք է Աստծո կողմից «սանկցավորվեին»:

Եվ ահա, Աստծո ու մարդկանց միջև «հաղորդակցության բաց խողովակի» անհրաժեշտություն է առաջանում, որի դերը կատարում էին Սրբերը: Սրբերը լուծում պահանջող հարցի մասին մարդկանց Աստծո «մեսիջներն» էին փոխանցում և, որպես դրա ապացույց, տեղի էր ունենում Հրաշք: Հրաշքը ճանաչելով՝ Եկեղեցին Աստծո Նոր Ուղերձը կանոնացնում էր, իսկ «Աստծո Սուրհանդակին» ճանաչում էր Սուրբ:

Այսպիսով, սրբերի ինստիտուտի միջոցով եկեղեցիներն իրենց ուսմունքների մեջ շտկումներ են կատարում, դրանով թույլ չտալով, որ Քրիստոնեությունը մնա որպես մահացած ու քարացած ուսմունք և նոր մարտահրավերներին կարողանա արձագանքել: Սրբերի առկայությունն է թույլ տալիս եկեղեցիներին չդառնալ դոգմատիկ ու արխաիկ կառույց:

Բողոքականների մերժումը սրբերին

Այստեղ ես շատ չեմ ծավալվի, ուղղակի պետք է նշել, որ այսօրվա Արևմուտքում Քրիստոնեության վախճանը սկսվեց Ռեֆորմացիայից, երբ սկզբնական շրջանում Գերմանիայի իշխաններն ու Անգլիայի միապետը, Հռոմի եկեղեցուց ազատություն ստանալու համար, Պապին զրկեցին աշխարհայացքի «օրենսդրի» կարգավիճակից, դրա համար հրահրելով աստվածաբանական վեճ: Մերժեցին եկեղեցու ինստիտուտը որպես այդպիսին, բռնագրավեցին կալվածքներ, զրկեցին կրթության ասպարեզում մենաշնորհը և, բնականաբար, մերժեցին Սրբերին՝ որպես Աստծո ու մարդկանց միջև միջնորդ, թողնելով միայն Աստվածաշունչը: Բողոքական շարժումով սկսվեց նոր, աշխարհիկ ժամանակաշրջանը:

Իրենց ուսմունքի հիմքում դրեցին կրոնական համայնքը և Աստծո ու անհատի միջև անձնական կապի հնարավորությունը (ինչին ցանկացած ոք կարող է հասնել իր հավատքով), որը արտահայտվում է անձնական ու խմբակային Գլոսոլալիայի ժամանակ (հոգևոր էքստազի ժամանակ անհասկանալի լեզուներով խոսելը, որը ցույց է տալիս, որ Սուրբ Հոգին է այցելել իրենց): Այսինքն, յուրաքանչյուրը կարող է սուրբ դառնալ՝ էքստազի վիճակում շփվելով Սուրբ Հոգու հետ: Խմբակային Գոլոսոլալիայի ժամանակ գործում է «Ձայն Աստծո, ձայն բազմաց» բանաձևը:

Պատահական չէ, որ ժամանակակից դեմոկրատական ինստիտուտները (համայնքներ ու համայնքապետարաններ, թաղեր ու թաղապետարաններ, ընտրությունների միջոցով իշխանության ձևավորում, այլ ոչ թե Աստծո կողմից միապետների նշանակում) հենց Ռեֆորմացիայի հետևանքով առաջացան: Մարդկանց ու Եկեղեցու միջև Աստծո միջնորդությունը մերժելով՝ սկսեց ծնվել ժամանակակից աշխարհիկ կարգը:

Ռեֆորմացիայի գաղափարները տրանսֆորմացվեցին ժամանակակից ժողովրդավարության, իսկ ներկա աշխարհում՝ արդեն ակնհայտ հակաքրիստոնեության. մերժվում են արդեն պատվիրանները, որովհետև ներկա աշխարհայացքում Եկեղեցին ոչ միայն կորցրել է իր դերն ու նշանակությունը, այլև հանդիսանում է մի ինստիտուտ, որն իր գոյությամբ կասկածի տակ է դնում գործող աշխարհակարգի լեգիտիմությունը:

Այնուամենայնիվ, Կաթոլիկ եկեղեցին շարունակում է Նոր Սրբերի, Եկեղեցու հայրերի ու Եկեղեցու Ուսուցիչների ինստիտուտների ավանդույթը, այսինքն, շարունակում է նրանց միջոցով կատարելագործել իր Ուսմունքը, ինչպես որ այն հասկանում է:

Հայերի վերջին Սրբի ուղերձը

Այս ամենը պետք էր ասել, որպեսզի կարողանանք հասկանալ հայկական իրականությունը:

Հայ Եկեղեցու վերջին Սուրբը Գրիգոր Տաթևացին է (1346-1409թթ.), նրանից հետո, պետք է հասկանալ, որ Եկեղեցին իր ուսմունքում որևէ նոր շտկումների ու նոր հայտնության կարիք չունի:

Քանի որ Հայ Եկեղեցին ազգային եկեղեցի է, ապա նրա հայտնություններն էլ ուղղված են ազգին: Զրկված լինելով պետականությունից, և Օսմանյան Թուրքիայում ու Պարսկաստանում գոյատևելով որպես կրոնական համայնք, Եկեղեցուն էր պատկանում ազգային աշխարհայացք ձևավորելու մենաշնորհը՝ մինչև 19-րդ դարը:

Այստեղ առաջանում է հարց. Ո՞րն էր Հայ Եկեղեցու վերջին պատգամը, որ դրանից հետո որևէ այլ «հայտնություն» Աստված Հայ Ժողովրդին չի ուղարկել, որը ճանաչվեր եկեղեցու կողմից:

14-15-րդ դարերից սկսվում է հայ ժողովրդի դաժանագույն ճգնաժամը, ոչ միայն փլուզվել էր Կիլիկյան Հայաստանը, այլևս որևէ աշխարհիկ իշխանության մասին խոսք չէր կարող լինել, ու հայերը պետք է որոշեին, թե ինչպես են գոյատևելու: Այ այստեղ առաջանում է «քրիստոնեասեր իշխանի» գաղափարը, որը ապագա հարյուրամյակներում պետք է դառնար հայերի գոյատևման բանաձև:

Առաջին հարցը, որը պետք է լուծվեր, դա հոգևոր կենտրոնի տեղակայման վայրն էր: Առաջանում է շարժում՝ այն Էջմիածին տեղափոխելու համար (մյուս թեկնածուն Ախթամարն էր):

Ապագա կաթողիկոսանիստը տնտեսապես ամրապնդելու նպատակով Սյունյաց իշխան Ռուստամ Օրբելյանը 1431-ին, վաճառքի անվան տակ, Էջմիածնի վանքին է նվիրում 7 գյուղ։ Ստանալով կարա-կոյունլու Ջհանշահի հավանությունը և նրա հանձնարարությամբ՝ Երևանի ամիրա Յաղուբ բեկի աջակցությունը՝ Հովհաննես Հերմոնեցին և Թովմա Մեծոփեցին 1439-ից սկսում են նախապատրաստել Վաղարշապատի ժողովը։

Օսմանցիների հետ հակադրության մեջ գտնվող կարա-կոյունլուները ցանկանում էին իրենց տարածքում ունենալ հայկական զանգվածի հոգևոր կենտրոնը, բնականաբար, քաղաքական նպատակներով: 1440-ի վերջին Սսի կաթողիկոսարանից անհայտանում է Լուսավորչի Աջը, ինչը հեշտացնում է կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխության հարցը (Հայ եկեղեցու ավանդական կանոնադրությամբ կաթողիկոսարանում պարտադիր է սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի Աջի առկայությունը, որը համարվում է կաթողիկոսական աստիճանի խորհրդանիշը, և որի զորությամբ են տրվում օրհնություններն ու կատարվում օծումները)։

1441-ի սկզբին Հովհաննես Հերմոնեցին, Էջմիածնում կայանալիք ժողովին մասնակցելու համար, շրջաբերական հրավիրագրեր է հղել հոգևոր-եկեղեցական, հասարակական-քաղաքական ու մշակույթի նշանավոր գործիչներին։ Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը նշանակված էր սուրբ Զատկից (1441-ի ապրիլի 16-ից) հետո։ Մայիսի սկզբին մասնակիցները հավաքվում են Երևանում և մեծ շուքով մեկնում Վաղարշապատ։

1453-ին օսմանցիները գրավում են Կոստանդնուպոլիսը, որից հետո այնտեղ ստեղծվում է Հայ պատրիարքություն: Պատրիարքն ու կաթողիկոսը տարբեր քաղաքական նախագծերի հետևանք են հանդիսանում, մեկը՝ օսմանյան, մյուսը՝ կարա-կոյունլուների:

Պետք է նշել, որ այդ ժամանակ հայերի շրջանում մեծ թափով դավանափոխություն էր ընթանում: Ակտիվ էին կաթոլիկներն ու ուղղափառները և, ինչն է հետաքրքիր, դրանում շահագրգռված չէին ո՛չ կարակոյունլուները, և ո՛չ էլ օսմանցիները:

Քայլը կատարվում է, մնում է հայերի գոյապահպանման գաղափարախոսությունը հիմնավորել:

Ահա այդ հարցն է, որը մեզ ամենաշատն է հետաքրքրում. Ո՞րն էր հայերի վերջին սրբի հայտնությունը՝ ուղղված մեզ ու կանոնացված եկեղեցու կողմից, որը ձևավորեց այն գաղափարախոսությունը, որը մինչ օրս խոր արմատացած է Հայաստանում՝ քաղաքական հոսանքի տեսքով:

Էջմիածնական գաղափարը կարելի է սահմանել որպես իսլամական իշխանության պայմաններում ազգային գոյապահպանություն, մի եզր, որը մինչև հիմա օգտագործվում է պահպանողական դիսկուրսում և օգտագործվում է առանց քննադատության: Պարզ է, Աստված հայ ժողովրդին տանջանքների միջոցով փորձության է ենթարկում, սակայն մյուս՝ Երկնային կյանքում, մենք կպարգևատրվենք:

Տաթևացին խոր և արժանավոր աստվածաբան էր, տեղյակ էր եվրոպական աստվածաբանական ու փիլիսոփայական մտքին, սակայն հայերի իրավիճակը դառն էր, և պետք էր գոյապահպանման բանաձև առաջ քաշել: Առաջին թեզը՝ պետք էր կրոնափոխությանն ընդիմանալ, երկրորդը՝ փրկությունը տեսնել «քրիստոնեասեր», բարի ու արդար օտար իշխանավորի հովանավորության մեջ: Գայապահպանումը հետագայում դառնում է հայերի քաղաքական մտածողության հիմնական թեզը։ 15-րդ դարից ի վեր, քրիստոնեասեր թագավոր որոնելու թեզից հետո, փաստորեն հայ ժողովուրդն այլ ուղերձ չի ստացել։

Ինչու է այսօր սա կարևոր

Հայերի մեջ միշտ իշխել է երկու քաղաքական հոսանք՝ պահպանողական, որի ուղերձն է հաշտվել իրականության հետ, ցանկացած եղանակով հասնել խաղաղության, ստանալ որևէ օտար, բայց «քրիստոնեասեր-հայասեր» իշխանի հովանավորություն ու հպատակվելով ապրել խաղաղության մեջ, այսինքն, «բացել խաղաղության դարաշրջան», և երկրորդ հոսանքը, որը ցանկանում է պայքարել՝ «ոչմիթիզականները»:

Այդ երկու հոսանքները կամ մտածողությունը միշտ էլ եղել են հայերի մոտ, եթե 1990-ական թվականներին հաղթել էր երկրորդ հոսանքը, ապա 2018-ին իշխանության է եկել պահպանողական, «ցանկացած եղանակով խաղաղության հասնելու» հոսանքը: Տվյալ դեպքում «հոսանքի» տակ պետք է հասկանալ դարերով ներծծված մտածողության կերպը:

Ստեփան Դանիելյան

«Կոնցեպտուալ հարթակ»

Մեկնաբանություններ