1945 թ. հու­լի­սի 23-ին Փա­րի­զում դա­տա­կան գոր­ծըն­թաց սկս­վեց կո­լա­բո­րա­ցիո­նիս­տա­կան (թշ­նա­մու հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցող) «Ֆրան­սիա­կան պետու­թյան» ղե­կա­վար Ֆի­լիպ Պե­տե­նի նկատ­մամբ։ Զա­ռա­մյալ մար­շա­լին մե­ղա­վոր ճա­նա­չե­ցին պե­տա­կան դա­վա­ճա­նու­թյան մեջ և դա­տա­պար­տե­ցին գն­դա­կա­հա­րու­թյան։ Սա­կայն ֆրան­սիա­կան Դի­մադ­րու­թյան ղե­կա­վար և Պե­տե­նի նախ­կին են­թա­կա, գե­նե­րալ Շառլ դը Գո­լը մա­հա­պա­տի­ժը փո­խա­րի­նեց ցմահ բան­տար­կու­թյամբ։

Երբ տուն վե­րա­դար­ձա, Սա­սու­նի­կին հարց­րի, թե ով է ճամ­փա­բա­ժա­նում կանգ­նած ծե­րու­նու ակ­նար­կած Ջա­բին։ Նա ժպ­տաց ու հե­ռա­խո­սա­հա­մար հա­վա­քեց։ Այդ տա­րի­նե­րին Շու­շիում հե­ռա­խո­սա­կա­պը գոր­ծում էր ան­թե­րի։ Ի­րեն բնո­րոշ ան­մի­ջա­կա­նու­թյամբ, շուշ­վա բար­բա­ռով Սա­սու­նի­կը ջերմ զրույ­ցի բռն­վեց հե­ռա­խո­սի այն ծայ­րում գտն­վող կնոջ հետ, ո­րը Ջա­բիի կինն էր։

Թուրք-ա­զե­րա­կան զե­ռու­նի պար­տու­թյու­նը տիե­զեր­քի կամքն է։ Աշ­խար­հը չի կա­րող վե­րած­վել դժոխ­քի։ Եվ այս պա­հին ինձ զար­մաց­նում, հո­գե­հան է ա­նում մի զար­մա­նա­լի, ա­վե­լի ստույգ, զար­հու­րե­լի հարց. ի՞նչն է դր­դում դժոխ­քի այս զա­վակ­նե­րին հպա­տա­կեց­նե­լու աշ­խար­հը։

Հա­յոց կր­թա­կան գոր­ծը սկ­սել էր ծաղ­կում ապ­րել դեռևս 1850-ա­կան թվա­կան­նե­րից: Այն նոր թափ ա­ռավ 1860-ից հե­տո, երբ ըն­դուն­վեց Ազ­գա­յին սահ­մա­նադ­րու­թյու­նը, իսկ 1880-ա­կան­նե­րին, պատ­րիարք­ներ Խրի­մյան Հայ­րի­կի և Ներ­սես Վար­ժա­պե­տյա­նի շնոր­հիվ, կր­թա­կան շար­ժու­մը նոր վե­րելք ար­ձա­նագ­րեց, հիմն­վե­ցին բազ­մա­թիվ վար­ժա­րան­ներ, ո­րոնք կենտ­րո­նա­ցան մի քա­նի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րում՝ Միա­ցյալ, Ազ­գան­վեր, Հա­յու­հյաց և այլն:

Ար­ցա­խի մշա­կու­թա­յին «մայ­րա­քա­ղաք» Շու­շին բա­ցա­ռիկ ար­ժեք է յու­րա­քան­չյու­րիս հա­մար, այն կորց­նե­լու գա­ղա­փա­րի հետ հաշտ­վե­լը՝ անհ­նա­րին: Ե­թե դրա­նում մեղ­քի դույզն-ինչ չա­փա­բա­ժին ու­նե­ցող­նե­րը ի­րենց ի­րա­վունք վե­րա­պա­հե­ցին ապ­րե­լու, ա­պա նվա­զա­գույ­նը, որ ազ­գո­վին պի­տի պա­հան­ջենք, նրանց ԴՆԹ-ի տվյալ­նե­րի ստու­գումն ու հրա­պա­րա­կումն է: Ար­դյունք­նե­րը, վս­տահ եմ, կլի­նեն ա­ռա­վել քան խո­սուն:

Եվ­րո­պա­յում տի­րող ան­հա­մա­ձայ­նու­թյան հետևան­քով Ա­սիան ըն­կավ թուր­քե­րի ձեռ­քը, նրանց առջև բաց­վե­ցին Թրա­կիո դար­պաս­նե­րը: Այ­նու­հետև, եվ­րո­պա­կան թա­գա­վոր­նե­րի միջև, Հիդ­րա­յի գլուխ­նե­րի պես ծա­գած վե­ճերն ու կռիվ­նե­րը քա­ջա­լե­րե­ցին թուր­քե­րին ա­վե­լի տա­րած­վել Եվ­րո­պա­յում։

Հա­մա­վա­րա­կի օ­րե­րին, երբ մի փոքր մեղ­մա­ցան սա­հա­մա­նա­փա­կում­նե­րը, զբո­սաշր­ջա­յին ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը փոր­ձում էին պահ­պա­նել բնա­կա­նոն գոր­ծու­նեու­թյունն ու կա­պը զբո­սաշր­ջու­թյան սի­րա­հար­նե­րի հետ։ Պա­տե­րազ­մը փա­կեց բո­լոր դռ­նե­րը։

Մշա­կու­թա­յին մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը շա­րու­նակ­վում են, ա­վե­լա­նում են նո­րե­րը։ Նպա­տա­կը՝ թի­կունքն ա­մուր պա­հելն ու ռազ­մա­ճա­կա­տին հնա­րա­վո­րինս ա­ջակ­ցելն է։ Աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը, ինչ­պես միշտ, չի սահ­մա­նա­փակ­վում Հա­յաս­տա­նով։

Մա­յի­սի 9-ն էր։ Ա­ռա­վո­տյան արևը պայ­ծառ լույ­սով էր օ­ծել Շու­շին, թա­փան­ցել ան­գամ կի­սա­վեր շի­նու­թյուն­նե­րի խո­ռոչ­նե­րը։ Կր­կին տա­րեց ու մա­նուկ դուրս էին ե­լել՝ մաս­նակ­ցե­լու հաղ­թա­նա­կի օր­վա տո­նա­կա­տա­րու­թյա­նը։

Պա­տե­րազմ է հա­յի հո­գում, սր­տում, մտ­քում: Ես այս տո­ղե­րը գրում եմ, երբ հի­մա, հենց այ­սօր Ար­ցա­խում վճռ­վում են ճա­կա­տագ­րա­կան խն­դիր­ներ: