«Քաղաքական գործունեությունն այսօր շոուի է վերածվել, ու այդ շոուն անդադար շարունակվում է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է արվեստաբան, գրող ՌՈՒԲԵՆ ԱՆԳԱԼԱԴՅԱՆԸ: Մեր զրույցի թեման հայաստանյան և համաշխարհային մշակութային, հասարակական-քաղաքական անցուդարձերն են, որոնք իրենց արտացոլումն են գտել վերջին շրջանում նրա գրած էսսեներում:

«ՇԱՏ ԿԱՐԵՎՈՐ Է, ՈՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ ԲԱՑ ԼԻՆԻ ԱՇԽԱՐՀԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ, ՔԻՉ ԽՈՍԵՆ ԱԶԳԱՅԻՆԻ ՄԱՍԻՆ, ՇԱՏ ՄՏԱԾԵՆ ՄԱՐԴՈՒ ՄԱՍԻՆ»

-Պարոն Անգալադյան, Դուք մշակութային, պատմական իրողությունները վերլուծելիս, դրանք իբրև անժխտելի փաստ դիտարկելուն և արժևորելուն զուգահեռ, հաճախ վեր եք կանգնում իրականությունից և մատնացույց անում այդ իրականության առնչությունները մարդկային մտքից, պատկերացումներից դուրս եղող, միայն երևակայության թռիչքներին հասու երևույթների հետ: Հարցս կոնկրետ է. «Էզրա Փաունդ. մտքի նախադուռը` որպես պարադոքսի տարածություն» էսսեում վկայակոչում եք այն փաստը, որ աշխարհի տարբեր ծայրերում, օրերի տարբերությամբ, ծնվել են մի քանի հանճարեղ բանաստեղծներ` Վահան Տերյանը` Արևելյան Հայաստանում, Միսաք Մեծարենցը` Արևմտյան Հայաստանում, Իսիկավա Տակուբոկուն` Ճապոնիայում, Վելիմիր Խլեբնիկովը` Ռուսաստանում, Էզրա Փաունդը` Ամերիկայում: Կարծում եք, որ ինչ-որ նախախնամությա՞մբ է պայմանավորված հանճարների միաժամանակյա հայտնությունն այս աշխարհի տարբեր թեժ կետերում, այդ երևույթը կառավարող վերին ուժե՞ր գոյություն ունեն, որոնք աշխարհ են «գործուղում» մարդկության պատմության կենսագիրներին, այն հանճարներին, որոնք տվյալ աշխարհագրական տարածքի բեկումային անցուդարձերի վկաները պիտի լինեն աշխարհի, մարդկության պատմության համապատկերում:
-Անշո՛ւշտ: Ոչինչ պատահական չի լինում աշխարհում: Դեռ 1987 թվականին, երբ գրեցի Սիամանթոյի գրքի առաջաբանը, ես այդպիսի մի միտք էի արտահայտել: Նշել էի, որ մինչև ցեղասպանությունը ծնվել էին բանաստեղծներ, որոնք պիտի փրկեին լեզուն, քանի որ այն վերանալու էր: Նույնը կատարվում է ողջ աշխարհի մասշտաբով, բոլոր ժամանակներում: Ձևերի մեջ շատ տարբեր, բայց իրենց ճիգերով և մասշտաբներով իրար շատ մոտ կանգնած անձնավորություններ են եղել Ձեր հիշատակած պոետները, որոնց ես անդրադարձել եմ իմ էսսեում: Բոլորը դժբախտ էին, բայց ամեն մեկը յուրովի ապրեց իր տառապյալ կենսագրությունը: Բոլորը մահացել են շատ երիտասարդ: Երկար է ապրել միայն Էզրա Փաունդը, բայց կյանքի վերջում սարսափելի վիճակում է եղել: Եվ այդուհանդերձ, նա արժանացել է թիվ 1 պոետի կոչմանը, նրա աշակերտներից է եղել Թոմաս Էլիոթը, որ Նոբելյան մրցանակ ստացավ հետագայում: Մարդկության պատմության թոհուբոհի մեջ մնայունը մշակույթն է: Մշակույթը հաղթում է ամեն ինչին: Եթե մարդը հանճարեղ ստեղծագործող է, ինչպիսին էլ որ լինի կյանքում, կենցաղում, միջանձնային հարաբերություններում, նրան, վաղ թե ուշ, ամեն ինչ ներում են, հիշում ու մեծարում են իբրև հանճարի, որովհետև նրա ստեղծագործական միտքը բարձր է: Եթե բարձր չի լինում, չեն ներում: Օրինակները բազմաթիվ են: 15-րդ դարի ֆրանսիացի բանաստեղծ Ֆրանսուա Վիյոնը գող-ավազակ էր, բայց նրան այդպիսին չեն հիշում, չէ՞: Նույն չափանիշներն են գործում նաև հայկական մշակույթում: Հիշենք Չարենցին: Շատ կարևոր է, որ հայկական մշակույթը բաց լինի աշխարհի նկատմամբ, քիչ խոսեն ազգայինի մասին, շատ մտածեն մարդու մասին: Մեր մշակույթը սկզբնական էտապում (մինչև Անիի անկումը` 1045 թ., և որոշ չափով Կիլիկիո շրջանում) մարդու մասին էր խոսում, մարդուն էր ուսումնասիրում: Հետո սկսեց միայն հայ մարդուն ուսումնասիրել: Այս շրջանում հայկական մշակույթը դարձավ խիստ սահմանափակ, դրսևորվում էր միայն սոցիալական շերտի մեջ: Բայց ահա եկավ Չարենցը, և մասշտաբները փոխվեցին: Չարենցը մարդուն է ուսումնասիրում: Երևանը Չարենցից հետո քաղաքային պոետ այդպես էլ չունեցավ: Սրա վրա ուշադրություն չեն դարձնում: Հիմա շատերն են սիրում Չարենցին, բայց չեն տեսնում խորհուրդը նրա: Նա կարող էր վատ գրել, լավ գրել: Նշանակություն չունի: Նրա տեսանկյունն էր ճիշտ: Նրա աշխարհաքաղաքական միտքն էր շատ բարձր: Չարենցը հայ գրականության մեջ անում էր նույն բանը, ինչ 20-րդ դարում անում էին այդ ժամանակի մեծ գրողները եվրոպական պոեզիայում: Այսինքն` վերևում նույն ընդունիչներն էին աշխատում Չարենցի համար, ինչ եվրոպացի աշխարհահռչակ պոետների: Եթե Չարենցն այդքան չբարձրանար, «Երկիր Նաիրի» չէր գրի: Նույնը կարող եմ ասել Դերենիկ Դեմիրճյանի մասին: Եթե նա այդ ընդունիչներին հասու չլիներ, «Հայը» չէր գրի: Ստալինյան ժամանակներում գրեց «Վարդանանքը» այնպես, ինչպես հնարավոր էր այն պայմաններում: Եթե լիներ լիովին ազատ, էլի կգրեր «Վարդանանք», բայց բոլորովին ուրիշ «Վարդանանք» կգրեր. ես համոզված եմ, որովհետև արդեն «Հայը» գրել էր: 1940-ականներին պետք էր բարձրացնել ազգի ոգին, տալ նրա հերոսական նկարագիրը, փառաբանել: Այսինքն` պետք էր կոմպլեմենտար լինել ազգի նկատմամբ: Եվ այս երևույթները վեր հանելու համար էին աշխարհ եկել կոնկրետ մարդիկ` կոնկրետ առաքելություններով:

«ՃԻՇՏ ԸՆՏՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՊԻՏԻ ՊԱՏՐԱՍՏ ԼԻՆԵՍ ՀԱՍԿԱՆԱԼՈՒ ԱՅՆ ԽՆԴԻՐԸ, ՈՐԸ ԴՐՎԱԾ Է ԱՅՍՕՐ ԱԶԳԻԴ ԱՌՋԵՎ»
-Անդրադառնանք նախորդ դարին տրված Ձեր գնահատականներին: Կազիմիր Մալևիչ. «Սև քառակուսի» - մեծ քրիստոնեական մշակույթի ստվե՞ր, թե՞ ընտանիքի նոր բանաձևի փնտրտուք` «Ծնող Ա» և «Ծնող Բ» էսսեում նկատում եք, որ 20-րդ դարում, ի լուր հանրության, հայտարարվում է, թե գերագույն բարիքն ազատությունն է: Բայց այդ ազատությունը ոչ թե ծնում է արդարություն, այլ պատսպարվում է արդարության թիկունքում: Այսինքն` ազատությունն ինքն է՞լ է անազատ, ինքն է՞լ է ձգտում արդարության:
-Այո՛։ Ինքը պաշտպանված չէ, պիտի գտնի այդ պաշտպանությունը: Բայց պաշտպանվելու համար քիչ զենք ունի:
-Ձեր էսսեներից մեկում գրում եք, որ հիմարությունն արյան է ծարավի: Այսինքն` բոլոր մեծ ու փոքր արյունահեղությունների արմատը համարում եք հիմարության արդյո՞ւնք:
-Այո՛, անկասկած: Հիմարության պարագայում միտքը ստիպված է լինում հրաժարվել իր կարևորագույն դերակատարությունից` ինքն իրեն տեղ հասցնելուց: Իսկ տեղ չի հասցնում, որովհետև լսող չկա: Միտքը չի ստանում այն դաշտը, որտեղ իրեն կլսեն: Արյունահեղությունների, հեղաշրջումների պարագայում միտքը հեռու են քշում, այն ոչ մեկին պետք չէ: Առաջնային են դառնում հակամարտությունը, բթությունը, եսամոլությունը: Այս ամենի ապացույցը տեսանելի է և՛ ղարաբաղյան կոնֆլիկտի, և՛ վերջին շրջանի արաբական իրադարձությունների ֆոնին: Մարդկությունը, բավական երկար ապրելուց հետո, 20-րդ դարում սկսեց կառուցել հասարակություն: Մինչ այդ պետության կառույցը հետևյալն էր` բուրգը ղեկավարում էր այն ցեղը, որն ուժեղ էր: Հեղափոխությունները ցույց տվեցին, որ հավասարակշռությունը խախտվում է, երբ թագավորներով, ժառանգորդներով է կառուցվում բուրգի գագաթը, և ստեղծվում է տվյալ երկրում խոշոր շահեր ունեցող մարդկանց մեխանիզմ: Դա անարդյունավետ աշխատող մեխանիզմ է: Եվ եկան այն եզրակացության, որ պետք է բուրգի գագաթը ստեղծվի ընտրության միջոցով: Սա նշանակում էր, որ ընտրությունը դառնում է մտքի համար առաջնայինը: Ո՞Ւմ ընտրել. սա է դառնում գլխավոր միտքը: Հիմա այս ամենը դիտարկենք մեր` Հայաստանի օրինակով, անդրադառնանք «ընտրություն» երևույթին մեզանում: Ես չեմ հավատում, որ մեր ժողովուրդը կարող է ճիշտ ընտրություն կատարել: Ասեմ` ինչու: Ճիշտ ընտրելու համար պիտի պատրաստ լինես հասկանալու այն խնդիրները, որոնք դրված են այսօր ազգիդ առջև: Ոչ թե մտածես. «Դե՜, աղքատության մեջ ենք, էսպես էլ պիտի լինի» կամ «Խաբում են, գողանում են, ի՞նչ կարող ենք անել»: Այսպիսի մտքերով ոչնչի չի հասնի ազգը: Ավելի խոր մտքեր են պետք, ավելի պատրաստված պիտի լինեն ազգը կամ այն լիդերները, այն կուսակցությունները, որոնք որոշել են առաջնորդել ազգը: Մեզանում քաղաքական միտք չկա: Որ կուսակցությունը վերցնես, մյուսի կրկնությունն է: Ոչ մեկը որևէ ռեալ բանով մյուսից չի տարբերվում: Բացառություն են, որոշ առումով, երկու կուսակցություն, որ ունեն քաղաքական բազա` «Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը» և «Ռամկավար ազատական կուսակցությունը»: Ես սրանց հասկանում եմ: Լավն են, վատն են, ընդունելի են, անընդունելի են, այլ հարց է: Քաղաքական բազա ունեն: Դրանք ավանդական կուսակցություններ են: Իսկ թե ինչով է տարբերվում Տեր-Պետրոսյանի երբեմնի ստեղծած կուսակցությունն այսօրվա մեր պառլամենտում իշխող կուսակցությունից` հանրապետականից, ես բոլորովին չեմ հասկանում: Հանրապետականներն ուզում են բազա ստեղծել, ասում են, թե իբր նժդեհական են: Ոչ մի նժդեհական էլ չեն: Նժդեհը շատ կարևոր բան է արել: Նա գրել և իր ազգին պատգամել է որոշակի գաղափարներ: Նա, որպես անհատ, փրկել է Հայաստանը: Եթե Զանգեզուրը չլիներ, Հայաստան պետություն չէր լինի: Կարող էր լինել ինչ-որ մի երկրի սահմաններում ընդգրկված, ինչ-որ մի պետության կազմում գոյություն ունեցող, ինքնակառավարվող միավոր: Նժդեհի շնորհիվ մենք ունեցանք Հայաստան պետություն: Իսկ ի՞նչ է կատարվում այսօր: Բոլոր կուսակցությունները հավատացնում են, թե ձգտում են դեմոկրատիայի: Ոչ մի կուսակցություն իր կարգախոսներում հակադեմոկրատական կոչեր չի հնչեցնում: Իսկ կարդացեք, թե ինչ է ասում Նժդեհը, ինչ են քարոզում ցեղակրոնները: Դրանք բոլորովին ուրիշ գաղափարներ են, շատ սուր խնդիրներ են առաջադրվում դրանցում: Այդ խնդիրները չեն ուզում ուսումնասիրել, չեն ուզում հասկանալ և չեն տեսնում դրանք ժամանակի մեջ: Այն ժամանակ այդ մտքերը խիստ կարևոր էին: Մտածել է պետք, թե հիմա՞ որ մտքերն են կարևոր, ո՞վ է այդ մտքերի կրողը, ո՞ւմ պիտի հետևենք այսօր: Քաղաքական գործունեությունն այսօր շոուի է վերածվել, ու այդ շոուն անդադար շարունակվում է: Հայտնի չէ` երբ է ավարտվելու: Մեր, այսպես կոչված, քաղաքական գործիչները, որ գործում են քաղաքական մտքի բացակայության պայմաններում, լավ չեն հասկանում, թե ինչի են ուզում հասնել մի կողմից` իրենց թալանով, մյուս կողմից` ցինիզմով, արդարության, անաչառության մասին ճառերով: Երկիրը գտնվում է շրջափակման մեջ, ունի կիսատ-պռատ ճանապարհներ, ու այդ կիսատ-պռատ ճանապարհներով մարդիկ դուրս են գնում: Քիչ են գնում, թե շատ, տասնյակներով են գնում, հարյուրներով, թե հազարներով, նշանակություն չունի: Մենք այն վիճակում ենք, որ մեկ մարդն էլ մեզ համար թիվ է: Կարող է հենց այդ մեկ մարդու երեխան վաղն ուրիշ երկրում ծնվի որպես հանճարեղ անհատականություն:
-Եվ դառնա ուրիշ երկրի հանճարը:
-Ավելի սարսափելին ասեմ. այդ հանճարը կարող է դեմ դուրս գալ մեր պրոբլեմին: Ինչո՞ւ: Ձեզ թվում է, թե Հայաստանից դուրս գտնվող բոլոր հայերը Հայաստանի մասին միայն դրական տրամադրություննե՞ր ունեն: Ո՛չ, այդպես չէ: Կան և բացասական տրամադրություններ ունեցող շատ հայեր, որովհետև նրանց կյանքն այստեղ չի ստացվել, նրանք Հայաստանում իրենց նսեմացած, վիրավորված են զգացել և ամեն բան թողել-փախել են` պատրաստ լինելով ցանկացած գործով զբաղվելու դրսում, բայց սեփական երկրում նսեմացված չլինել, վիրավորված արժանապատվությամբ չապրել: Մենք հաճախ լսում ենք, թե այս կամ այն մտավորականը, նախկին պաշտոնյան արտասահմանում հավաքարարություն է անում: Դա իր երկիրը չէ, ամեն ինչ անելու էլ համաձայն է մարդը, միայն թե ապրել կարողանա: Իսկ իր երկրում նա արժանապատվորեն է ուզում ապրել: Եվ եթե այդ հնարավորությունից նրան զրկում են, էլ ուրիշ անելիք չի մնում, եթե ոչ թողնել-գնալ: ՈՒ այդ վիրավորված մարդը սերունդներ է ունենում դրսում, և այդ սերունդները միշտ չէ, որ բարի անունով են հիշում իրենց հայրենիքը: Նրանք դառնում են թշնամի, առիթ են փնտրում, որ իրենց ներսում կուտակված վրեժը լուծեն: Չի կարելի այս բաների վրա աչք փակել: Մենք պետք է շատ համբերատար լինենք: Բայց այդ համբերատարությունը խելքի, մտքի հետ է կապված: Եվրոպան եկել է այն եզրակացությանը, որ պատերազմով հարց չես լուծի, բայց ինչքանով է այդ միտքն ընկալելի մյուսներին, հայտնի չէ: Դեռ աշխարհում շատերն են ապրում այն մտայնությամբ, թե զենքով, ուժով կարելի է լուծել բոլոր հարցերը: Սա անցումային փուլ է մարդկության համար: Եվ շատ հարցեր կան, որ պիտի խելքի, մտքի թելադրանքով լուծվեն: Ես, օրինակ, մտածում եմ, որ կգա ժամանակ, երբ երկրի ընդերքի ռեսուրսները կբաշխվեն Երկիր մոլորակի բոլոր բնակիչների միջև հավասարապես: Մենք բոլորս նույն երկրագնդի վրա ենք գտնվում: Իսկ եթե այդպես է, ո՞վ է որոշել, որ այդ երկրագնդի բարիքները աշխարհագրական քարտեզների սահմանագծերով պիտի տեղաբաշխվեն: Այդպիսի ժամանակներ են գալու, երբ մարդիկ հասկանալու են այս ճշմարտությունները, բայց հիմա դեռ շատ հեռու են այդ ժամանակները: Մենք դեռ այլ ճանապարհի վրա ենք, դեռ մեր իբր թե դեմոկրատներն ուզում են հարստանալ, մեծ դարպասներով առանձնատներ ունենալ, ժողովրդի հետ բնավ չշփվել, բայց գալ պառլամենտ ու խոսել նույն այդ ժողովրդի անունից: Էս պարազիտներից ե՞րբ պիտի ազատվենք, չգիտեմ: Ա՛յ, երբ ազատվենք, երբ խելքն ու միտքը դառնան առաջնորդող ուժը, հնարավոր կլինի գտնել մեր պրոբլեմների լուծման ճանապարհները:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ