Արմին Թ. Վեգների խզմալյանական մեկնաբանումը ցնցեց գերմանացի հանդիսատեսին

Սեպտեմբերի 25-ին Գերմանիայի Բոխում քաղաքում ցուցադրվեց «Սարդարապատ» շարժման և «Նախախորհրդարանի» հիմնադիր անդամ, ռեժիսոր Տիգրան Խզմալյանի «Արմին Թ. Վեգներ. Ցեղասպանության լուսանկարիչը» փաստագրական ֆիլմը: «Կայսերական Գերմանիան և Հայոց ցեղասպանությունը» թեման գերմանացի և այլազգի մտավորականների հետ Բոխում համալսարանական քաղաքում քննարկելու համար անվանի ռեժիսորին այստեղ էին հրավիրել «Քվերենբուրգ գրադարանի ընկերներ» (համալսարանական կենտրոնի գրադարան) կազմակերպությունը, «Արմին Թ. Վեգներ ընկերությունը» և Գերմանիայի «Հայ ակադեմիականների միություն-1860» գիտամշակութային միությունը: Ֆիլմի ցուցադրման համար իր դահլիճը սիրով տրամադրել էր Բոխումի պատմության կենտրոնական արխիվը: Խզմալյանի այս ֆիլմը արդեն թարգմանվել է բազում լեզուներով: Այն 2012 թ. Եվրոպայի Հայկական համագումարի կողմից (պատասխանատու` Ժիրայր Քաջավյան) թարգմանվեց նաև գերմաներեն և ցուցադրվեց Քյոլնում ու Մայնի Ֆրանկֆուրտում: Այնպես որ, ֆիլմն արդեն մեծ արձագանք էր գտել Գերմանիայում, որի վառ ապացույցն էր Բոխումի լեփ-լեցուն դահլիճը: Բոխում կատարած հայ մտավորականի այցին և քաղաքային արխիվի փաստագրական ֆիլմերի դահլիճում ֆիլմի ցուցադրմանն ու քննարկմանը լայնորեն արձագանքեցին քաղաքային ու մարզային թերթերը (Westdeutsche Allgemeine Zeitung, WAZ 19.09.2013, 25.09.2013; Ruhr Nachrichten 24.09.2013 և այլն), ինչպես նաև Բոխումի ռադիոն (Radio Bochum -98.5, 25.09.2013) և համացանցային բազմաթիվ լրատվամիջոցներ: Ցուցադրմանն ու դրան հաջորդող քննարկմանը ներկա էին Բոխումի և Հյուսիս-Հռենոսյան Վեստֆալիայի զանազան քաղաքներից ժամանած հայ, գերմանացի, լեհ, ռուս, պարսիկ, ասորի, պաղեստինցի արաբ, քուրդ, լազ, դերսիմցի և հրեա մտավորականներ, ինչպես նաև հյուրեր Հայաստանից և Բելգիայից: Երեկոյի բացումը կատարեց «Արմին Թ. Վեգներ ընկերության» նախագահ ՈՒլրիխ Քլանը:
Ֆիլմն ավելի քան հուզիչ է: Այն պատմում է գերմանացի զինվորական բուժաշխատող, քնարերգու, գրող-հրապարակախոս և լուսանկարիչ Արմին Թ. Վեգների մասին: Հայոց ցեղասպանության ականատեսն ու հայ ժողովրդի իրավունքների պաշտպանը, չնայած Օսմանյան կայսրության արգելքներին, վտանգելով իր կյանքը, լուսանկարում է հայ ժողովրդի ոչնչացման դաժան տեսարանները և, ինչպես ինքն է գրում, «ուզում է իր լուսանկարներով գոնե ինչ-որ չափով օգտակար լինել հայ ազգին»:
Ֆիլմը պատմում է, թե ինչն էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի իրական պատճառը: 20-րդ դարի սկիզբը բնորոշվում է գիտության թռիչքներով և տեխնիկական նոր նվաճումներով, ինչը պահանջում էր վառելիքի նոր աղբյուրներ: Օսմանյան նավթը Գերմանիա ներմուծելու համար Գերմանիային հարկավոր էր Բեռլին-Բաղդադ երկաթուղին, որն էլ կառուցելու համար հարկավոր էին հարյուր հազարավոր բանվորներ, գերադասելի էին հայ, որը Օսմանյան կայսրության ամենաաշխատունակ և գյուղատնտեսապես զարգացած ազգն էր: Գերմանիան ծրագրում է ճամբարների կառուցում բանվորների և նրանց ընտանիքների համար: Օսմանյան կայսրությունն ընդունում է Գերմանիայի այս առաջարկը, իհարկե, այլ նպատակներով: Մեծ Բրիտանիան, գերմանա-թուրքական համատեղ գործունեությամբ մտահոգ, դադարեցնում է թուրքերի նկատմամբ իր ջերմ քաղաքականությունն ու սկսում է աջակցել Սերբիայի, Հունաստանի և Բուլղարիայի ազատագրմանը: Օսմանյան կայսրությունը իր ողջ չարությունը թափում է երկրի քրիստոնեական փոքրամասնությունների, առաջին հերթին հայերի վրա: Թուրքերն օգտագործում են Առաջին համաշխարհային պատերազմը, ինչպես նաև Գերմանիայի մշակած հայերի տեղահանման պլանները, բայց ոչ թե Գերմանիայի մեծ երազանքը կատարելու, այլ հայերի զանգվածային կոտորածը կազմակերպելու համար: Հայերի տեղահանումները վերածվում են դաժան ցեղասպանության: Ցեղասպանություն, որը մինչ այսօր Թուրքիայի, ԱՄՆ-ի և այլոց կողմից դեռ չի ճանաչվել:
Ֆիլմը ցուցադրում է Արմին Թ. Վեգների լուսանկարները, որոնք այս ցեղասպանության անհերքելի փաստարկներն են: Ֆիլմում ընթերցվում են նաև գերմանացի գործչի հայտնի բաց նամակն ԱՄՆ-ի նախագահին, թեմային առնչվող նրա գրական աշխատանքները... Ռեժիսորի գնահատմամբ` Արմին Թ. Վեգների գործունեությունն անգնահատելի է հայ ժողովրդի համար:
«Արմին Թ. Վեգները փրկեց Գերմանիայի և ողջ աշխարհի պատիվը: Ես ստեղծել եմ այս ֆիլմը ոչ թե հայերի, այլ Գերմանիայի և ողջ աշխարհի համար: Արմին Թ. Վեգները, Ֆրանց Վերֆելը, Յոհաննես Լեփսիուսը փրկեցին իրենց սերունդը»,- ասում է Տիգրան Խզմալյանը ֆիլմի ցուցադրումից հետո: Ֆիլմում հնչում է Արամ Խաչատրյանի հանրահայտ երաժշտությունը:
Ֆիլմից հետո հյուրերը վայելեցին Կոմիտասի «Կռունկը» Հայաստանի Հանրապետությունից ժամանած ջութակահարուհի և երգչուհի Անի Պիվազյանի փայլուն կատարմամբ:
Ֆիլմն իրոք ցնցեց հյուրերին: Շատերը չէին կարողանում զսպել արցունքները: Ազդվելով ֆիլմում ներկայացվող սահմռկեցուցիչ տեսարաններից, գերմանահայ ներկաներից ոչ ոք ֆիլմից հետո չկարողացավ ստանձնել թարգմանչի գործը: Հյուրերը ստիպված էին ռեժիսորի հետ քննարկումները վարել անգլերեն:
«Ես չեմ ընդունում «գերմանական մեղք» հասկացությունը,- ասում է ռեժիսորը։- Սա մեծ հոգեբանական խնդիր է: Սա բարոյական խնդիր է: Դա շատ ցավագին են ընդունում գերմանացիները, որովհետև նրանք գիտակցում են իրենց դերը: Ես նախընտրում եմ խոսել ոչ թե «գերմանական մեղքի» մասին, այլ այն մարդկանց, ովքեր փրկեցին Գերմանիայի պատիվը»:
Տիգրան Խզմալյանը խոսեց նաև Ադրբեջանի իրականացրած բարբարոսության մասին: «Գենոցիդը կրկնվեց այն պարզ պատճառով, որ մենք հայ ենք: Մինչ այդ ես չէի հասկանում, թե ինչ է հայ լինելը: Հասկացա, որ ես էլ կարող էի սպանվել»: Հարցին, թե կգա՞ արդյոք այն օրը, երբ աշխարհի հեռուստատեսությունը կցուցադրի Վեգների մասին ֆիլմը, ռեժիսորը պատասխանեց. «Այդ օրը եկել է: Կառավարությունը կորցրել է տեղեկատվության մենաշնորհը։ Մենք անցնում ենք հեռուստատեսային դարից համացանցային դար: Նայում են այն, ինչ ուզում են, և այնտեղ, որտեղ ուզում են: Ֆիլմն ապրում է իր սեփական կյանքով»։
Տխուր երեկոն ավարտվեց լավատեսական նոտայով. Անի Պիվազյանը գերմաներեն կատարեց Շտրաուսի «Mein Herr Marquis»-ը: Այս շնորհակալական կատարումը նվիրվեց Վեգների հիշատակին:
Սեպտեմբերի 27-ին Տիգրան Խզմալյանի երկու այլ ֆիլմեր` «Արարատ-73» և «Շախմատը կամ արքայի մահը», ցուցադրվեցին Համբուրգում` հայ երիտասարդական «Կիլիկիա» միության ու Համբուրգի հայ համայնքի ջանքերով:
Այժմ Տիգրան Խզմալյանը պատրաստում է իր հաջորդ` «Թագուհիներ հայոց» ֆիլմը։ Այս առիթով նա պատմաբան Ազատ Օրդուխանյանի ուղեկցությամբ այցելեց Քյոլնի Սուրբ Պանթալիոն եկեղեցում ննջող, ազգությամբ հայ, 10-րդ դարում Գերմանիայի թագուհի Թեոֆանուի գերեզմանը, որն իր իմաստուն քաղաքականությամբ մեծ դեր է խաղացել Գերմանիայի և առհասարակ Եվրոպայի պատմության մեջ:
Այն հարցին, թե որն է իր նկարահանած ֆիլմերից ամենահարազատը, նա պատասխանեց. «Այն, ինչ հիմա եմ անում: Կանայք ցանկացած ազգի մեջ վերնախավ են: Իսկ քանի որ մենք յուրահատուկ ազգ ենք, մեր կանայք եզակի երևույթ են»:
Ֆիլմը պատրաստ կլինի 2013-ի վերջին: Հավանական է Տիգրան Խզմալյանի այցը Գերմանիա 2014 թվականին, այս անգամ, բնականաբար, հայ կնոջը մեծարող իր նոր ֆիլմով:

Զինա ԳՅՈՒՐՋՅԱՆ-ՎԱՅԼԱՆՏ
Բոխում, Գերմանիա

Մեկնաբանություններ